Microsoft Word Design Cihan doc
Yüklə 4,67 Kb. Pdf görüntüsü
|
Đnflyasiya, faiz, valyuta məzənnəsi Dr. Cihan Bulut, Nəsimi Kamalov arasındakı münasibət və Azərbaycan 183 Planlı iqtisadiyyatdan bazar iqtisadiyyatına keçən Azərbay- canda özəl sektorun inkişafı, dəstəklənməsi və güclənməsi böyük məna ifadə etməkdədir. Sırf bu məqsədlədir ki, 1993-cü ildən başlayan özəlləşdirmə düşüncələrinin ışığı altında, 1995-ci ildə “1995-1998-ci illər arasında Azərbaycanda Özəlləşdirmə Proqramı” işlənərək hazırlandı və tətbiq olunmağa başlandı. 321 1999-cu ilin ikinci yarısında dövlətin 1995-ci ildən bu tərə-fə tətbiq etməkdə olduğu sərt pul siyasətini tərk etdiyini bəyan etməsi ilə, iqtisadiyyatda nisbi dəyişikliklər yaşanmağa başlandı. Đlk başda valyuta məzənnələrində ortaya çıxan artımlar zamanla idxal mal- larına və gedərək bütün bazar qiymətlərinə təsir etməyə başladı. Amma, bütün bunlar sonrakı illərdə öz təsirini göstərdi. Belə ki, 1998-ci ildə 7.6% həddində yaşanmış deflyasiya 1999-cu ildə 8.5% olaraq qeydə alındı 322 . Dəyişikliklər 2000-ci ildə də eyni şəkildə davam etdi. Əlavə olaraq ölkədə 1 yanvar 2001 tarixindən etibarən yeni vergi sistemi və yeni gömrük sisteminin tətbiq olunacağı barədə xəbər, bazardakı dəyişikliklərə daha da sürət qazandırdı. Yeni vergi tətbiqatlarına görə vergi dərəcələrinin azaldılacağı ümid edilərkən, yeni gömrük tətbi- qatlarında da ölkədə istehsal imkanları olduğu halda idxal edilən mallara daha yüksək (10%, 15% və daha çox) gömrük tarifələrinin tətbiq olunacağı gözlənilməkdə idi. Ehtimalların bazara təsiri isə, bazar qiymətlərindəki artışlarla xarakterizə olunmaqdadır. Belə ki, 2000-ci ilin birinci yarısında ölkədə istehlak malları və xidmətlərinin qiymətlərində (dekabr 1998 rəqəmlərinə görə) 1.8%-lik bir artım yaşanmışdır. 323 Đstər dövlət rəsmiləri, istərsə də iqtisad biliciləri 2000-ci il etibariylə müxtəlif proqnozlar verdiyi halda, bu dövrdə inflyasiya həddi 1.8% olaraq reallaşdı. Sonrakı iki ildə (2001 və 2002-ci illərdə) isə, yuxarıda verilən tablodan da göründüyü kimi, inflyasiya həddi, müvafiq olaraq, 1.5% və 2.8% olmuşdur. 321 Mülkiyyət qəzeti, 23 Fevral 1997 322 DSK, Azərbaycan Rəqəmlərdə, Bakı 2003, s. 24 323 Respublika qəzeti, 27 Eylül, 2000, s. 6 Dr. Cihan Bulut, Nəsimi Kamalov Đnflyasiya, faiz, valyuta məzənnəsi arasındakı münasibət və Azərbaycan 184 Bu gün də gələcəkdə inflyasiya həddi ilə əlaqədar bəzi ehti- mallara rastlanılmaqdadır. Đqtisadiyyatın ümumi inkişaf tendensiyası diqqətə alınaraq irəli sürülən bu ehtimallara görə, inflyasiya səviyyəsi 2003-cü ildə 2002-ci ildə olduğu kimi, 2.8%, 2004-cü ildə 3.3%, 2005-ci ildə isə 3.5% olacaqdır 324 . 1994-cü ildən sonra ümumiyyətlə iqtisadiyyatda, o cümlədən inflyasiya ilə mübarizədə əldə edilən müvəffəqiyyətlərdən bəhs edərkən, hələ də bəzi yetərsizliklərin olduğu unudulmamalıdır. Məsə- lən, ölkədə hələ də böyük ölçüdə işsizlər ordusu mövcuddur, hələ də işləyən insanın aldığı maaş ehtiyaclarını ödəyəcək səviyyədə deyildir, hələ də idxalata bağlı ölkə şəraitindəyik, iqtisadiyyata istənilən səviy- yədə kapital cəlb edilməmişdir, səhmdar cəmiyyətə çevrilərək özəl- ləşdirilən müəssisələrin yarısı işləmir 325 və s. Bütün bu yetərsizlik- lərə baxmayaraq, iqtisadiyyatda müəyyən dərəcədə müvəffəqiyyətin əldə edildiyi qəbul edilə bilər. Đnflyasiya ilə mücadilədə təklif edilə biləcək bir tək məsələ ölkədə məcmu təklifin artırılmasıdır. Bu əsnada, 1998-ci ilə qədər mücadilə vasitəsi olaraq istifadə edilən sərt pul siyasətinin həqiqətən və tam mənada tərk edilməsi və iqtisadiyyatı sağaldacaq, birbaşa iqtisadi inkişafı hədəfləyən paket proqramlar şəklində tətbiqatlara gedilməsi vacibdir. Bunun həyata keçirilməsi üçün aşağıdakıların reallaşdırılması əsas şərtlərdəndir: 1. Đttifaq dövründən qalma müəssisələrin fəaliyyətlərinin bərpa edilməsi. Bu həm digər ölkələrlə ikili əlaqələr qurularaq, həm də lazımsa, downsizing (dounsayzinq-kiçilmə) kimi strategiyalar izlənə- rək reallaşdırıla bilər; 2. Mövcud olan müəssisələrin fəaliyyətlərini əngəlləyən əvvəlki vaxtlardan qalma qarşılıqlı borcların dondurulması; 3. Yerli investorlara daha uyğun investisiya imkanı verəcək vergi və faiz dərəcələrinin müəyyən edilərək tətbiqi; 4. Özəlləşdirilmiş müəssisələrin fəaliyyət göstərmələrini təmin edəcək iqtisadi və hüquqi mühitin yaradılması; 324 USACC Investment Guide to Azerbaijan 2001, s. 24 325 Zaman qəzeti, 12-13 oktyabr 1999, s. 5 Đnflyasiya, faiz, valyuta məzənnəsi Dr. Cihan Bulut, Nəsimi Kamalov arasındakı münasibət və Azərbaycan 185 5. Özəl sektorun tək başına cəsarət etmədiyi, fəqət ölkə üçün əhə- miyyət kəsb edən sahələrdə dövlətin sərmayə qoyaraq müəssisələr təşkil etməsi və sonradan bu müəssisələri uyğun bir şəkildə özəl sektora dövr etməsi; 6. Daha çox xarici investorun gəlişini təmin edəcək mühitin hazırlanması və xarici sərmayənin dəstəklənməsi; 7. Ölkədə ümumi etibariylə idxalata rəqib malların xüsusilə, qida məhsullarının, təşviq edilməsi; 8. Müəssisələrin ixracata yönləndirilmələri. Yalnız və yalnız ölkədə həqiqi iqtisadi inkişaf təmin edilərsə, inflyasiya nəzarət altına alınar və o yıxıcı və dağıtıcı bir şəkil almaz, tam tərsinə, gələcək inkişafları stimullaşdırıcı amil kimi iqtisadiy- yatda rol oynaya bilər. 2. Azərbaycanda Faiz Dərəcələri Müstəqilliyin əldə edilməsindən sonra keçən dövr ərzində ölkədə faiz dərəcələrinin nə şəkildə dəyişməsi barəsində indiyə qədər verilən, istər makroiqtisadi dəyişikliklər, istərsə də inflyasiya və val- yuta məzənnələrindəki dəyişikliklərə baxaraq müəyyən bir təsəvvür yaranmaqdadır. 1990-cı illərin əvvəllərində ölkədə sürətli bir şəkildə başlayan iqtisadi geriləmələrin təsiri nəticəsində maliyyə sferasında tələbin gedərək təklifi üstələməsi, bu iki faktoru tənzimləyən faiz dərəcə- lərində artışlara səbəb olmuşdur. Əvvəlki bölmələrdə verilən məlumatlardan da aydın olduğu kimi, 1990-cı illərin əvvəllərində ölkədə istehsalın ilbəil aşağı düş- məsi, əhalinin gəlir səviyyəsinin daimi olaraq azalmasına gətirib çıxarmışdır. Đqtisadi nəzəriyyədən də bəlli olduğu kimi, faiz qarşılığı verilən pullar əsasən gəlirin yığım xarakterli saxlanılan hissəsini təşkil etməkdədir. Başqa bir sözlə, əhali gəlirindən ilk əvvəl cari (yemək, içmək, tibbi və s. kimi) ehtiyaclarını ödəməkdə, gəlirin geri qalan hissəsini ya iqtisadi, ya spekulyativ, ya da ehtiyat məqsədilə yığım şəklində saxlamaqdadır. Banklara əmanət olaraq qoyulan pullar da gəlirin məhz bu hissəsidir. Əhalinin gəlirlərində ortaya Dr. Cihan Bulut, Nəsimi Kamalov Đnflyasiya, faiz, valyuta məzənnəsi arasındakı münasibət və Azərbaycan 186 çıxan azalmalar isə yığım miqdarının azalmasına səbəb olmaqdadır. Hətta bəzi hallarda (xüsusilə yüksək inflyasiya şəraitində) gəlir ancaq cari xərcləri ödəyəcək səviyyədə olur. Belə şəraitdə, fərdlər cari xərclərini azaltmaq yoluyla yığıma getməkdə və bu yığımlarını əsasən dayanıqlı malların satın alınmasına yönəltməkdədirlər. Belə bir imkan olmadığı təqdirdə isə yığımlarını əllərində pul şəklində deyil, banklarda əmanət şəklində saxlamaqdadırlar. Amma məlumdur ki, bu proses yalnız və yalnız bankların əmanət qarşılığı çox yüksək faiz təklif etməsi ilə mümkündür. 1990-cı illərin əvvəllərində Azərbaycanda faiz dərəcələrinin sürətli artışında bu faktorun da danılmaz təsiri olmuşdur. Digər tərəfdən, mal və xidmətlərin tələbində bir azalma olmadığı halda onların təklifində ortaya çıxan azalmalar, normal bir hal kimi inflyasiya hadisəsinin özünü göstərməsiylə nəticələnmişdir. Bu halın gedərək dərinləşməsi inflyasiyanın daha da şiddətlənməsinə, bu isə öz növbəsində maliyyə sferasında faiz dərəcələrinin böyük bir sürətlə artmasına səbəb olmuşdur (qeyd: bilindiyi kimi, inflyasiya şəraitində nominal faiz=real faiz+inflyasiya həddi. Đqtisadi nəzəriyyə- də bu hal “Fisher təsiri” adı ilə yer almaqdadır). Azərbaycanda inflayasiya hadisəsinin ortaya çıxışı və inkişaf dinamikası haqqında yuxarıda verilən məlumatlardan da aydın olduğu kimi, 1990-cı illərin əvvəllərində ortaya çıxan inflyasiya, 1992-1994-cü illər arasında xüsusilə yüksək səviyyələrə çatmışdır. Bu da öz növbəsində həmin dövrlərdə faiz dərəcələrinin yüksəlməsinə rəvac vermişdir. Faiz dərəcələrinin artmasında o dövrdə bir-birinin ardınca sayı- ları artmağa başlayan və inflyasiyadan pul qazanmaq məqsədi daşıyan bankların da xüsusi rolu olmuşdur (qeyd: bu barədə inflyasiya bölməsində izahat verilmişdir). Onsuz da azalan əmanətləri cəlb etmək üçün həmin dövrün banklarının “əmanətçilərə ən yüksək faiz vəd edən bank” imici yaratmaq məqsədilə başlatdıqları rəqabət, təbii olaraq faiz dərəcələrinin artmasında xüsusi “rola” sahib olmuşdur. Bütün bu faktorların kompleks təsirinin nəticəsidir ki, Sovet Azərbaycanında təxminən 0.1% həddində olan əmanət faizləri çox qısa zaman ərzində (3-4 il ərzində) 30-35% həddinə yüksəldi. Bu dövrü xarakterik edən və əvvəlki (Sovet dövrü) bank əmanət siyasətlərindən fərqləndirən ən əhəmiyyətli xüsusiyyətlərdən biri də özəl banklar Yüklə 4,67 Kb. Dostları ilə paylaş:
|