Microsoft Word Design Cihan doc
Yüklə 4,67 Kb. Pdf görüntüsü
|
Đnflyasiya, faiz, valyuta məzənnəsi Dr. Cihan Bulut, Nəsimi Kamalov arasındakı münasibət və Azərbaycan 175 Hökumətlər davamlı olaraq qiymət artışlarını durdurmaqdan söz edərlər, başqa bir ifadəylə inflyasiya ilə mücadilə edərlər. Bunun səbəbləri, inflyasiyanın var olduğu hallarda, ölkədə pula olan etimad azalır, ölkədə gəlir və qaynaq bölgüsü pozulur, fərdlərin yığım istəkləri yox olur, ölkənin tədiyyə balansı, xarici ticarəti pozulur, faiz hədləri yüksəlir, real maaşlar azalır, borclu tərəf qazanclı çıxar, inflyasiyaya qədər vergi ödəməyənlər diferensiallaşdırılmış vergi tətbiqində nominal bir artışa görə vergiyə tabe tutulurlar. Dolayısı ilə, sosial ədalət pozulur. Sosial ədaləti təmin etmək dövlətin vəzifələrin- dən birisi olduğundan inflyasiyayla mücadilə aparılmaqdadır. Hər bir iqtisadiyyatda, inflasiya rəqəmlərinə baxıldığında ilk baxışda müəyyən bir təsəvvür ortaya çıxmaqdadır. Amma nə üçün və niyə? kimi suallara cavab verilərkən bu rəqəmlər tək başına aciz qalmaqda və heç bir məna ifadə etməməkdədir. Bu suallara cavab verə bilmək üçün isə, sözü edilən dövrdəki bəzi makroiqtisadi göstəri- ciləri də analiz və şərh etmək lazımdır. Yuxarıdakı vurğulanan əhəmiy- yəti baxımından Azərbaycanda on illik müddət içərisində inflyasiyanın səbəbləri və dəyişmə şəkli aşağıdakı kimi analiz edilə bilər. Đnflyasiya anlayışı ilə Azərbaycan xalqının tanışlığı 1980-cı illərin sonu və 1990-cı illərin əvvəllərində olmuşdur. Bu dövrlərdə Azərbaycan köhnə Sovet Sosialist Respublikaları Đttifaqı tərkibindəki müttəfiq respublikalardan biri idi və müstəqilliyi uğrunda savaşmaq- daydı. Digər bir tərəfdən də, Qarabağ uğrunda Ermənistan-Azərbaycan savaşı tam mənasıyla başlamış və ən yüksək səviyyəsinə varmışdı. Siyasi və hərbi savaşlar xalqı işləmək həvəsindən kənarlaşdır- mış və iqtisadiyyat tamamilə diqqətdən kənarda qalmışdı. Müstəqil- lik arzusunun Sovetlər Đttifaqına tərs düşməsi hər kəsdə “mərkəzdən qaçmaq”, “Moskvadan mümkün mərtəbə uzaqlaşmaq” düşüncələrini aşılamaqdaydı. Belə bir şəraitdə iqtisadiyyatın maraq xaricinə çıxma- sı isə ölkə üçün böyük və önəmli problemlərin gəlməsinə səbəb oldu. Ölkənin uğradığı iqtisadi böhranı ÜDM rəqəmi açıqca göstər- məkdədir. 1990-cı ildə 2500 Milyon $ olan Azərbaycanın ÜDM-u 1991-ci ildə 703 Mln. $-a enmişdi. Bunun səbəbi isə, ölkədə sənaye, kənd təsərrüfatı və xidmət sektorlarındakı istehsalın azalması idi. 1990-cı ildə 2033 Mln.$ sənaye malları, 844.5 Mln.$ kənd təsərrüfatı Dr. Cihan Bulut, Nəsimi Kamalov Đnflyasiya, faiz, valyuta məzənnəsi arasındakı münasibət və Azərbaycan 176 malları, 180 Mln. $ xidmət istehsal edildiyi halda, 1991-ci ildə bu sektorlardakı rəqəmlər bu şəkildə reallaşmışdır: Sənaye malları- 673.684 Mln.$; Kənd təsərrüfatı malları- 260.658 Mln.$; Xidmət- 40.789 Mln.$. 312 Rəqəmlərdən də anlaşıldığı kimi, 1991-ci ildə ölkə iqtisadiy- yatı böyük ölçüdə geriləməyə məruz qalmışdır ki, bunun da təməlində yuxarıda vurğulanan Sovet Đttifaqından tam anlamıyla uzaq durması idi. Sovet Đttifaqı qurulduğunda, V. Đ. Lenin 1918-ci ildə “Bütün ölkənin Eyni Şəkildə Đnkişafını Təmin Etmək” məqsədiylə verdiyi deklarasiya ilə Sovet Đttifaqını təşkil edən ölkələr iqtisadi olaraq sıx bir şəkildə bir birinə bağlandı. Bu deklarasiyanın üzdə görünən məqsədi altında yatan əsas hədəf isə, sabah və ya o biri gün ittifaq ölkələrdən müstəqillik iddiasına düşə biləcək hər hansı bir ölkənin tək başına sərbəstcə yaşaya bilməmələrini təmin etmək idi. Bu necə baş verirdi? Məsələn, Azərbaycanda çıxarılan dəmir filizi Gürcüstana aparılıb orada emal edilməkdə və hər hansı bir malın hazırlanması üçün Rusiyaya göndərilməkdəydi. Yuxarıda, Sovetlər Đttifaqından üz çevirmənin Azərbaycana gətirdiyi problemlər deyildiyində tam olaraq bu xüsus nəzərdə tutulmaqda idi. Belə ki, 1991-ci ildə Azər- baycan müstəqilliyini elan etdiyində köhnə Sovet Đttifaqını təşkil edən bütün respublikalar ilə həm siyasi, həm də iqtisadi əlaqələr pozuldu. Bu isə, yuxarıda dəmir filizi misalında verilən Azərbaycan, Gürcüstan və Rusyadakı bu sahədə fəaliyyət göstərən müəssisələrin fəaliyyətlərini dayandırmasına səbəb oldu. Bu isə, özlüyündə sadəcə Azərbaycan üçün deyil, bütün köhnə Đttifaq respublikaları üçün makroiqtisadi sahədə geriləmələrə səbəb oldu. Ölkədə istehsal edilən mal və xidmət miqdarlarındakı önəmli azalmalar sayəsində məcmu tələb, məcmu təklifdən daha çox oldu və iqtisad nəzəriyəsində də bilindiyi kimi qiymətlərin gedərək artması və inflasiya hadisəsinin açığa çıxmasına səbəb oldu. Niyə açığa çıxması, çünki Sovet dövründə də qiymət artışları görülməkdə idi. Fəqət, mərkəzi idarə və qapalı iqtisadiyyatda bu hadisələr xalqa açıqlanmamaqda, səbəbləri izah edilməməkdə və xalq da bunun inflasiya olduğunu bilməmək- dəydi. Digər tərəfdən bu artımlar da böyük ölçüdə, yıxıcı, dağıdıcı 312 D.S.K.,1998, s. 7 Đnflyasiya, faiz, valyuta məzənnəsi Dr. Cihan Bulut, Nəsimi Kamalov arasındakı münasibət və Azərbaycan 177 deyildi. Ona görə də, yuxarıda xalqın inflyasiyayla tanış olmasının 1990-cı illərin əvvəllərində olduğu söylənmişdi. Tablo 6: 1990-2000-ci Đllər Arasında Azərbaycanda Đnflasiya Həddi Đllər 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 Đnf% 23.1 329.7 1672.4 1129.1 1663.5 411.8 19.9 Đllər 1997 1998 1999 2000 2001 2002 Đnf% 3.7 -7,6 - 8,5 1,8 1,5 2,8 Qaynaq: Azərbaycan Respublikasının Milli Bankı, Đllik Hesabat, 1999; Azərbaycan Respublikasının Milli Bankı, Đllik Hesabat, 2000, s. 28, DSK, Azərbaycan Rəqəmlərdə, 2003, s. 24 Fəqət, inflasiya rəqəmlərinə baxıldığında, 1991-ci ildən sonrakı illərə görə inflasiya böyük ölçüdə olmadığı söylənə bilər. Bunun səbəbi isə, öncəki illərdən xalqın əlində qalan yığımların bəzi mal reservlə- rinin bazara sürülməsi və məcmu tələbin müəyyən bir ölçüdə qarşılan- ması idi. Xalqın əldə etdikləri mali gəlir və xərclərində də baş verən dəyişikliklərə diqqəti çəkərsək 1991 və hətta 1992-ci illərdə söylədiyi- mizdə haqlı olduğumuz görüləcəkdir. Belə ki, əgər 1990-cı ildə xalqın gəlirləri 1625 Mln.$ idisə, 1991-də 530.789 Mln.$, 1992-də 516.868 Mln.$ oldu. Eyni şəkildə xərcləmələrdə də 1550 Mln.$ dən 1991-də 493.682 Mln.$, 1992-də 412.120 Mln.$ azalmalar görülməkdədir. 313 Yuxarıda yazılanları qısaca bir cümlə ilə ifadə edərsək, Azər- baycanda inflyasiyanın ortaya çıxmasının təməl səbəbi məcmu tələbin məcmu təklifi aşması olmuşdur. Đlk başda tələb inflyasiyası olaraq ortaya çıxan inflyasiyanın Azərbaycanda sonradan gedərək şiddətlənməsi və hətta 1994-cü ildə hiper inflyasiyaya çevrilməsinin təməlində yatan səbəblər aşağıdakı kimi açıqlana bilər: Yuxarıda ifadə edildiyi kimi, bir tərəfdən Ermənistanla savaş, digər tərəfdən “mərkəzdən qaçma” düşüncələrinin hələ də davam 313 D.S.K., 1998, s.7 Dr. Cihan Bulut, Nəsimi Kamalov Đnflyasiya, faiz, valyuta məzənnəsi arasındakı münasibət və Azərbaycan 178 etməsi, ölkə içində siyasi istiqrarsızlıq, iqtisadiyyatın nəzarət xaricində buraxılması ümumi etibariylə bu olayın təməl səbəblərindən sayıla bilər. 1992-ci ildə 1M=10R məzənnəsinə görə bazara sürülən ilk milli pul vahidi olan Manat, Rusiya höküməti tərəfindən Rublun bazardan çəkilməsi nəticəsində real pul vahidi olaraq tədavüldə qaldı. “Manatın bazara sürüldüyü gündən onun dəyərinin qorunması haqqında kimsə maraqlanmamışdır və Manatın dəyəri tam mənasıyla bazarda müəyyənləşməkdədir” şəklində həmin dövrün Maliyyə nazirinin açıqlaması çox maraqlıdır. Bu açıqlama, inflyasiyanın sonrakı həyat seyrini anlamada böyük asanlıq təmin etməkdədir. Belə ki, bu açıqlama, dövlətin iqtisadiyyata maraqsızlığını da ortaya qoymaqdadır. Bu dövrlərdə, 1994-cü ilə qədər bazara sürülən pul miqdarının ÜDM-a baxılmadan bir tərəfdən eləcə basılaraq bazara sürülməsi, pul dəyərinin davamlı düşməsinə səbəb olmuşdur. 314 Qeyri rasional olan bu pul emissiyası da büdcənin verdiyi kəsirlə əlaqədardır. 1991-ci ildə 21 Mln.$, 1992-də 20 Mln.$ müsbət saldo verən Azərbaycan büdcəsi, 1993-cü ildə 94.586 Mln.$, 1994-də 167.550 Mln.$ kəsirlə müşayət olunmuşdur. 315 Pratiktikada, hökumətin yerinə yetirməli olduğu fəaliyyətlərini reallaşdırmada qaynaq tapmadığı təqdirdə emissiyaya getdiyi görülməkdədir. Azərbaycan da bu baxımdan istisna deyildir. Gedərək zəifləməkdə olan iqtisadiyyat, bir yandan da davamlı aparılan emissiya 316 təbii bir nəticə ortaya çıxardı. Bu da pul dəyərinin düşməsidir. Tələbin hələ də təklifdən böyük olduğu bu dövrlərdə, dövlət investisiyaları müxtəlif metodlarla təşviq etməli olduğu halda, digər respublikalarla əvvəlki iqtisadi münasibətləri qurmağa çalışmaq yerinə, siyasi məqsədləri gerçəkləşdirməyi, iqtisadi islahatlardan üstün tutmuş- dur. Yaxşı bəs, tələbin ödənməyən qismi nə olurdu sualına veriləcək cavab, idxalatın durmadan və davamlı artmasıdır. Xarici ticarətin 1992-2000-ci illər arasındakı dəyişmə şəkli belə açıqlana bilər: 314 Zaman qəzeti, 26 fevral 996, s. 3 315 D.S.K., 1997, s. 201 316 D.S.K.,1997, s. 203 Yüklə 4,67 Kb. Dostları ilə paylaş:
|