Microsoft Word Design Cihan doc
Yüklə 4,67 Kb. Pdf görüntüsü
|
Đnflyasiya, faiz, valyuta məzənnəsi Dr. Cihan Bulut, Nəsimi Kamalov arasındakı münasibət və Azərbaycan 187 tərəfindən başlatılan faizə-faiz tətbiqatı olmuşdur. Bu tətbiqata görə, aylıq əmanət faizi 30-35% olan əmanət, müddət sonunda ilkin qoyulan məbləğin bir neçə qatı kimi bir nəticəni doğurmaqdadır. Bu tətbiqatın bir nəticəsi olaraq, xüsusilə əhali tərəfindən əmanətlərin qoyulması üçün özəl banklara üstünlük verilməkdə idi. Sözü gedən dövr bankla- rını bu tətbiqata yönəldən əsas səbəb isə, artıq vurğulandığı kimi ölkədəki yüksək inflyasiya dərəcəsi idi. Ümumiyyətlə iqtisadiyyatda baş verən dəyişikliklər və yüksək inflyasiya səbəbiylə, dövlət banklarının da əmanət sahiblərinə təklif etdikləri faiz dərəcələrində ilbəil artımlar müşahidə edilmişdir. Məsələn, Aqrar Sənaye Bankı tərəfindən 1992-ci ildə müddəti bir ilə qədər olan fərdi yığımlar üçün təklif edilən əmanət faiz dərəcəsi 15% ikən, 1993-cü ildə bu rəqəm 50%, 1994-cü ildə isə 150% olmuşdur. Đki ilə qədər olan əmanətlər üçün isə faiz dərəcələri uyğun olaraq 20%, 50% və 200% təşkil etmişdir 326 . 1995-ci ildən etibarən ölkədə həyata keçirilən irimiqyaslı iqtisadi islahatların məntiqi nəticəsi olaraq makroiqtisadi səviyyədə stabillik əldə edilməyə başlanıldı. Đstər bank fəaliyyətlərinin tənzim- lənməsi, pul-kredit siyasəti, inflyasiyanın tənzimlənməsi, valyuta siyasəti kimi faiz dərəcələrinin müəyyənləşdirilməsində birbaşa təsir göstərən, istərsə də gömrük xidmətlərinin təşkili, investisiya, özəlləş- dirmə və s. yönümlü dolayılı olaraq təsir göstərəcək iqtisadi islahatlar böyük əhəmiyyət kəsb etmişdir. Belə ki, Mili Bank və Banklar haqqında qanunun tətbiqi ilə struktur dəyişikliklərinin aparılması (əvvəlki bölmələrdə bu mövzuya yer verilmişdir) və Milli bankın həqiqi mənada öz səlahiyyətləri daxilində maliyyə bazarına lazımi nəzarəti həyata keçirməyə başla- ması ilə bəzi banklar bir-birinin ardınca öz fəaliyyətlərini dayan- dırmağa başladılar və əgər belə demək mümkünsə “bank spekulyasi- yası” dayandırıldı. Bu əhəmiyyətli dərəcədə bazarın rahatlamasına səbəb oldu. Eyni zamanda həmin dövr üçün xarakterik olan metro stansiyaları və kolxoz bazarları önündə “ayaqüstü” fəaliyyət göstərən bəzi spekulyantların qanunla fəaliyyətlərinin qadağan edilməsi də əhəmiyyətli bir addım idi. 326 Economic Review, IMF, September-94, s. 66-67 Dr. Cihan Bulut, Nəsimi Kamalov Đnflyasiya, faiz, valyuta məzənnəsi arasındakı münasibət və Azərbaycan 188 Ölkədə Manatın davamlı dəyər itirməsinin qarşısının alınma- sında izlənən sərt pul siyasətinin danılmaz xidməti olmuşdur. Belə ki, zamanla əhalidə milli valyutaya olan inamın artması təmin edilməyə başlanmış, ölkədə inflyasiyanın əhəmiyyətli dərəcədə azalmasına gətirib çıxarmışdır. Valyuta siyasətinin müəyyənləşdirilərək tətbiq edilməyə başla- nılması, manatın dəyərinin dollar qarşılığında davamlı dəyər itirmə- sinin qarşısının alınmasında əhəmiyyətli rola sahib olmuşdur. Bu mövzuda ölkəyə xarici sərmayənin cəlb edilməsinin də rolu çox yüksək olmuşdur. Bu vurğulananların bir nəticəsidir ki, artıq 1995- 1996-cı illərdə faizə-faiz yürüdülməsinin, dolayılı olaraq inflyasiya üzərində oynayaraq pul qazanma fəaliyyətinin qarşısı alındı. Bunun bir təsiri olaraq faiz dərəcələrində azalmalar meydana gəldi. Belə ki, istər 1995, istərsə də 1996-cı ildə 6 ay müddətinə qədər olan əmanət- lər üçün tətbiq edilən faiz dərəcələri 50% səviyyəsində olmuşdur 327 . Aparılan struktur və iqtisadi islahatların davam etdirilməsi sonrakı illərdə əhəmiyyətli uğurların əldə edilməsi təmin etmişdir. Qiymətli kağızlar bazarı, özəlləşdirmə prosesləri ilə əlaqədar olaraq korporativ qiymətli kağızlar bazarının formalaşması, ümumi daxili məhsulun həcmində 1996-cı ilə nisbətən 5,8% artımın əldə edilməsi, dövlət büdcəsinin kəsirinin 1997-ci ildə ümumi daxili məhsulun 4%- nə enməsi 328 , özəl sektorun təşviqi, qiymətlərin liberallaşdırılması, dövlətin rəsmi valyuta ehtiyatlarının gedərək artması, ölkəyə istər neft kontrakları, istərsə də digər sahələrə xarici sərmayənin gəlişi və s. kimi xüsuslar, ümumi həyata müəyyən canlanma gətirmişdir. Ölkədə iş həcminin artması fərdlərin gəlirinin artmasına səbəb olarkən, digər tərəfdən ölkədə əldə edilən stabillik ilə banklara itmiş inamın geri qazanılmağa başlanılması əhalini öz yığımlarını banklara əmanət şəklində saxlamalarına gətirib çıxarmışdır. Belə ki, 1999-cu ildə əmanət və depozitlərin həcmi (xarici valyuta ilə əmanət və depo- zitlər daxil olmaqla) 21,6%, 2000-ci ildə isə 44.3% yaxud, 423.8 mlrd. M artmışdır. Yeri gəlmişkən onu da qeyd etmək lazımdır ki, 2000-ci il ərzində fiziki şəxslərin banklarda olan əmanətlərinin (xarici 327 Annual Report 1995, The International Bank of Azerbaijan, Baku, p. 23; Annual Report 1996, The International Bank of Azerbaijan, Baku, p. 35; 328 Annual Report 1997, The International Bank of Azerbaijan, Baku, p. 12 Đnflyasiya, faiz, valyuta məzənnəsi Dr. Cihan Bulut, Nəsimi Kamalov arasındakı münasibət və Azərbaycan 189 valyuta ilə əmanət və depozitlər daxil olmaqla) 52.8% artaraq, 396.4 mlrd. M təşkil etmişdir. Bu əmanətlərin 67,2%-ni müddətli, 32,8%-ni isə tələb olunanadək əmanətlər təşkil edir 329 . Ümumiyyətlə mart 2001-ci il etibariylə banklar tərəfindən cəlb olunmuş depozit və əmanətlərin həcmi 1360.9 mlrd. M, bunun 31.6% yaxud, 430.5 mlrd. manatı fiziki şəxslərdən cəlb olunmuş (xarici valyuta daxil olmaqla) əmanətlərdir. Mart 2002 tarixində isə cəlb olun- muş ümumi əmanət və depozitlərin həcmi 1911.5 mlrd. M təşkil etmişdir ki, bunun da 33.6% yaxud, 641.9 mlrd. manatı xarici valyuta da daxil olmaqla fiziki şəxslərdən cəlb olunmuş əmanətlərdir 330 . Əmanətlərin cəlb olunmasında diqqəti çəkən bir başqa xüsus, son dövrlərdə özəl bankların əmanət cəlb olunması mövzusunda xüsusi çəkisinin dövlət banklarına görə daha yüksək olmasıdır. Belə ki, mart 2001 tarixinə olan məlumatlara görə, əhalidən cəlb olunmuş əmanət- lərin 55.5%, mart 2002 tarixində isə 54.6% özəl bankların payına düşür 331 . Bütün bu vurğulanan dəyişikliklərdən sonra qeyd etmək lazımdır ki, 1999-2001-ci illər arasında faiz dərəcələri demək olar ki, sabit qalmış, dəyişməmişdir. Məsələn, 3 aylıq əmanətlər üçün bank- lar tərəfindən illik təxminən 8%, 6 aylıq əmanətlər üçün illik təxmi- nən 10%, 12 aylıq əmanətlər üçün isə, illik təxminən 12% həcmində əmanət faizi təyin edilmişdir 332 . Ancaq onu da qeyd etmək lazımdır ki, bu faiz “səviyyəsi əvvəlki ilərdə tətbiq edilən faiz dərəcələrinə görə əhəmiyyətli dərəcədə aşağıdır. Ümumiyyətlə, 1992-2002-ci illər arasında ölkədəki maliyyə bazarında faiz dərəcələri ilə əlaqədar baş verən dəyişiklikləri, həmin illərə aid aşağıdakı tabloda verilmiş illik faiz dərəcələrinə baxaraq anlamaq mümkündür: 329 Đllik Hesabat 2000, Azərbaycan Respublikası Milli Bankı, s. 34 330 Bank Statistikası Bülleteni No: 2 (24), Azərbaycan Respublikası Milli Bankı, 2/2000, s. 17 331 Bank Statistikası Bülleteni No: 2 (24), Azərbaycan Respublikası Milli Bankı, 2/2000, s. 17 332 Annual Report 1999, The International Bank of Azerbaijan, Baku, p. 32; Đllik Hesabat 2000, Azərbaycan Beynəlxalq Bankı, s. 32; Đllik Hesabat 2001, Azərbaycan Beynəlxalq Bankı, s. 37 Dr. Cihan Bulut, Nəsimi Kamalov Đnflyasiya, faiz, valyuta məzənnəsi arasındakı münasibət və Azərbaycan 190 Tablo: 7. 1992-2002-ci Đllər Arasında Azərbaycan Maliyyə Bazarında Faiz Dərəcələri Đl 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 Faiz Dərə- cəsi 15 50 150 50 29.2 25.3 20.3 19.8 19.5 19.74 15.59 Qaynaq: Tablo, Azərbaycan Banklararası Assosiasiyasından əldə edilmiş məlumatlar əsasında tərtib edilmişdir. 3. Azərbaycanda Valyuta Siyasəti Hər bir ölkə iqtisadiyyatının analizində əsas ölçü vahidi kimi ələ alınan makroiqtisadi göstəricilərdən biri də valyuta məzənnələri və onların dəyişmə tendensiyasıdır. Valyuta məzənnələri bir ölkənin sahib olduğu iqtisadi dəyərlərin başqa bir ölkənin iqtisadi dəyərləri- nə görə fərqlilik dərəcəsini göstərməklə, ölkələr arasında iqtisadi tarazlığı ortaya çıxaran bir göstəricidir. Dünya təcrübəsində valyuta məzənnələri ilə əlaqədar müxtəlif və bir-birindən fərqli siyasətlərin tətbiq olunduğu görülməkdədir. Bu fərqlilik XX əsrdə xüsusilə xarakterik olmuşdur. Belə ki, keçən əsrdə dünyanın bəzi ölkələrində iqtisadi qorumaçılıq (proteksianizm) siya- sətləri yürüdülürkən, bəzilərində açıq sistem anlayışı hakim olmuş- dur. Sovet Đttifaqı kimi tamamilə xaricə qapalı olan bir ölkə iqtisadi sisteminin var olduğu bir dövrdə ABŞ-nın liberal iqtisadiyyat siste- minə sahib olması bu müxtəlifliyin nümunələrindəndir. Həmin dövrdə bəzi ölkələrdə bu iki sistemin qarışığı şəklindəki tətbiqatların da yer aldığı görülmüşdür. Əsrin sonlarına doğru, 1990-cı illərdə dünyanın siyasi və inzi- bati arenasında baş verən dəyişikliklərin iqtisadiyyatlara da təsiri, milli şüur, düşüncə və təfəkkür dəyişiklikləri, demokratiya anlayışı- nın dünya səviyyəsində hakim statusa gəlməsi və s. kimi səbəblərlə sərbəst bazar iqtisadiyyatı anlayışı yayılmış və dünyanın demək olar ki, bütün ölkələri tərəfindən qəbul edilmişdir. Yüklə 4,67 Kb. Dostları ilə paylaş:
|