Microsoft Word Design Cihan doc
Yüklə 4,67 Kb. Pdf görüntüsü
|
Đnflyasiya, faiz, valyuta məzənnəsi Dr. Cihan Bulut, Nəsimi Kamalov arasındakı münasibət və Azərbaycan 171 Đqtisadiyyatı ümumilikdə sənaye, kənd təsərrüfatı və xidmət sektoru olaraq üç sektora ayırdığımızda, xidmət sektorunun 2002-ci il etibariylə digər sektorlara görə ÜDM-da ən çox paya sahib (50,9%) olduğu görülməkdədir 304 . Bu tendensiyanın 2003-cü ildə də eyni şəkildə davam edəcəyi ehtimal edilməkdədir. Belə ki, 2003-cü ildə ÜDM-da xidmət sektorunun payının 51,8% olacağı gözlənil- məkdədir 305 . Müstəqilliyin əldə edilməsindən sonra yeni iqtisadi sistemə kəçidlə əlaqədar xidmət sektorunun bəzi sahələrində gözə çarpacaq əhəmiyyətli dəyişikliklər baş vermişdir. Bu sahələrin bəzilərində Azərbaycan demək olar ki, inkişaf etmiş ölkələrə çox yaxınlaşmış- dır. Məsələnin əhəmiyyəti nəzərə alınaraq, burada xidmət sektoru- nun aparıcı sahələrinə ayrılıqda baxmaqda fayda vardır: Nəqliyyat: Azərbaycanda quru, su, hava və boru nəqliyyat vasitələri olmaqla nəqliyyat sahələrinin demək olar ki, bütün forma- ları mövcuddur. Müstəqilliyin əldə edilməsindən sonra dünyaya açılan Azər- baycanda nəqliyyat sahəsi bir sıra dəyişikliklərlə xarakterizə olun- maqdadır. Belə ki, köhnə Đttifaq dövründə bütünlüklə nəqliyyat xidmətlərinin dövlətin əlində cəmləşdiyi halda, hal-hazırda bu sahədə özəl sektorun payı durmadan artmaqdadır. Belə ki, 01.01. 2002–ci il tarixinə qədər şəxs qismində qeydiyyatdan keçmiş nəqliy- yat müəssisələrinin sayı əvvəlki ilin eyni dövrü ilə müqayisədə 7,2% artaraq 1473, hüquqi şəxs yaratmadan avtomobil nəqliyyatı ilə fəaliyyət göstərən fərdi sahibkarların sayı isə 8,8% artaraq 9444 təşkil etmişdir. Respublikada avtonəqliyyat vasitələrinin sayı da hər il artmaqdadır. Bu tendensiya 2001-ci ildə eyni ilə davam etmiş və onların sayı əvvəlki illə müqayisədə 10,4 min ədəd artaraq 451 min təşkil etmişdir. 2001-ci ildə nəqliyyat sektorunda fəaliyyət göstərən hüquqi və fiziki şəxslər tərəfindən yük daşınması 93,0 milyon ton, əvvəlki ilə nisbətən 15,6% çox olmuş, yük dövriyyəsi də əvvəlki ilə görə 15,7% artmışdır. 304 Zaman qəzeti, 18-22 yanvar, 2003, s. 2 305 Bülten, Tüsiab Cemiyeti, No: 01/89 14 Yanvar 2003 Dr. Cihan Bulut, Nəsimi Kamalov Đnflyasiya, faiz, valyuta məzənnəsi arasındakı münasibət və Azərbaycan 172 Ümumilikdə Azərbaycanda nəqliyyat sahəsinin inkişafında TRASEKA proqramı, Qədim Đpək Yolunun bərpası mühüm rol oynamaqdadır 306 . Rabitə: Sərbəst bazar iqtisadiyyatı yolunu tutmuş Azərbay- canda keçən 10 il ərzində inkişafı ən bariz görünən sahə məhz rabitə sahəsidir. Xüsusilə 1990-cı illərin ikinci yarısından etibarən bu sahədə dövlət müəssisələri ilə yanaşı qeyri-dövlət sektorunun da inkişafı açıq-aydın görünməkdədir. 2001-ci ildə rabitə xidmətlə- rindən əldə edilən 854,6 milyard manatlıq gəlirin 62,8%-i qeyri- dövlət sektorunun payına düşür. Müqayisə üçün qeyd edək ki, bu göstərici 1997-ci ildə 31,3% təşkil etməkdə idi. Rabitə sahəsində xüsusi uğurlu sayıla biləcək olanı mobil telefonlarının istifadəsidir. Đlbəil artmaqda olan mobil telefon abunəçilərinin sayı 2002-ci ilin əvvəlinə 870,7 minə çatmışdır ki, bu da əvvəlki illə müqayisədə 63,5 min çoxdur 307 . Təhsil: Ümumilikdə inkişaf etməkdə olan ölkələr siyahısına daxil olan Azərbaycan, təhsil sahəsində demək olar ki, dünyanın inkişaf etmiş ölkələri ilə bərabər səviyyədədir. 1999-cu il siyahıya- alınma zamanı əsasən 15 və yuxarı yaşda əhalinin hər 1000 nəfərinə 758 nəfər ali və tam orta təhsilli şəxs düşür. Azərbaycanda 2001- 2002-ci tədris ili üzrə 111.4 min uşağın tərbiyə aldığı 1794 məktə- bəqədər müəssisə, 1 milyon 686 min şagirdin təhsil aldığı 4551 ümumtəhsil məktəbi, 48 min tələbəsi olan 66 dövlət orta ixtisas məktəbi, 99 min tələbənin təhsil aldığı 40-dan çox dövlət və qeyri- dövlət ali məktəbləri fəaliyyət göstərməkdədir. Bunlardan başqa ölkə ərazisində təxnikumlar, internat məktəbləri, şikəst uşaqlar üçün xüsusi məktəblər, çox sayda elmi tədqiqat institutları da fəaliyyət göstərməkdədir 308 . Təhsil sahəsində çalışanların sayı 376,9 min nəfər, umumi məşğul əhalinin 10,2%-ni təşkil edir. Ümumiyyətlə respublikada elm, elmi xidmət, təhsil, mədəniyyət və incəsənət sahəsində məşğul əhalinin 11%-i çalışmaqdadır 309 . 306 DSK 2002, s. 592 307 DSK 2002, s. 592 308 DSK 2002, ss. 183-185 309 DSK 2002, s. 75 Đnflyasiya, faiz, valyuta məzənnəsi Dr. Cihan Bulut, Nəsimi Kamalov arasındakı münasibət və Azərbaycan 173 Səhiyyə: Müstəqilliyin əldə edilməsindən sonra səhiyyə sahəsin- də qeyri-dövlət səhiyyə xidməti verən müəssisələrinin ortaya çıxmasın- dan başqa rəqəmlərlə ifadə ediləcək elə də ciddi dəyişikliklər baş verməmişdir. 2001-ci ildə Azərbaycanda 735 xəstəxana, 1618 ambulatoriya-poliklinika müəssisəsi, 917 qadın, uşaq poliklinika və ambulatoriyası fəaliyyət göstərmişdir. Səhiyyə sahəsində görülən ciddi inkişaf meylləri səhiyyə xidmət keyfiyyətinin artırılması və müasir təchiz və əməliyyat cihazlarının alınıb-quraşdırılması ilə səciyyələn- məkdədir. Səhiyyə sahəsində çalışanlar ümumilikdə məşğul əhalinin 4,9%-ni təşkil etməkdədir. 2001-ci ildə bütün ixtisaslardan olan həkimlərin sayı 29,1 min nəfər, orta tibb işçilərinin sayı 59,9 min nəfər olmuşdur. III. 1990-2002-CĐ ĐLLƏR ARASINDA AZƏRBAYCANDA ĐNFLYASĐYA, FAĐZ VƏ VALYUTA MƏZƏNNƏSĐ 1. Azərbaycanda Đnflyasiya Müasir iqtisad elmində xüsusi bir yerə sahib olması səbəbiylə, iqtisadçıların önəmlə üzərində durduqları inflasiya anlayışı müxtəlif şəkillərdə ələ alınmaqda və ifadə edilməkdədir. Verilən təriflər ilk baxışda hər nə qədər fərqli kimi görünsə də hamısında ortaq bir xüsusiyyət vardır ki, bu da qiymətlərin ümumi səviyyəsində əhəmiy- yətli və davamlı artışın olmasıdır. Bu davamlı və əhəmiyyətli artışın səbəbi də pul miqdarında meydana gələn artışdır. Əgər, pul miqda- rında ortaya çıxan artış, iqtisadiyyatda mal və xidmət istehsalının artmasına yol açır və ya bunu təmin edə bilirsə, bu halda qiymətlərin ümumi səviyyəsində bir artım ortaya çıxmayacaqdır. Araşdırmalar nəticəsində iqtisadiyyatlarda qiymətlərin ümumi səviyyəsinin davam- lı bir artım içərisində olduğu ortaya çıxmışdır. Xalq dilində qiymət- lərdə ortaya çıxan hər artım inflyasiya olaraq adlandırılmaqdadır. Halbuki, bu artışların hamısını enflyasionist bir artım olaraq qəbul etmək doğru deyil. Məsələn, inkişaf etmiş bir iqtisadiyyatda 2-3% səviyyəsindəki qiymət artışları, az inkişaf etmiş ölkələrdə isə 5-6% və hətta bəzi iqtisadçılara görə 10%-ə varan qiymət artışları təhlükəli sayılmamaqdadır. O halda bir iqtisadiyyatda inflyasiyanın varlığın- Dr. Cihan Bulut, Nəsimi Kamalov Đnflyasiya, faiz, valyuta məzənnəsi arasındakı münasibət və Azərbaycan 174 dan söz edilməsi üçün, qiymətlərin ümumi səviyyəsində meydana gələn artışın önəmli olması, yəni yuxarıda verdiyimiz səviyyələrin üzərində təşəkkül tapması lazımdır. 310 Bir iqtisadiyyatda dövlət büdcəsinin davamlı kəsir verməsi, emissiya həcminin ÜDM-dakı artışın üzərində olması, bank kredit- lərinin artması, maaşların yüksəlməsi, dövlətin müxtəlif təşviq məqsədli fəaliyyətləri (məsələn, kənd təsərrüfatı məhsullarının yük- sək qiymətlərlə dövlət tərəfindən satın alınmasıyla bu pulun əlavə satın alma gücü olaraq bazara çıxması), fərdlərin yığımları-nın bazara axışı kimi səbəblər bazardakı pul miqdarının artmasına və dolayısıyla inflyasiyaya yol açan faktorlar olaraq sayıla bilər. Bəzən, ilk mərhələdə pul miqdarında hər hansı bir artım olmadan da qiymətlər ümumi səviyyəsinin yüksəlməsinə və iqtisa- diyyatda inflyasionist bir gedişin ortaya çıxmasına yol açan faktorlar vardır. Bunların başında çeşidli səbəblərlə ortaya çıxan mal təklifin- dəki yetərsizliklər gəlməkdədir. Yəni məcmu təklifin məcmu tələbin altına düşdüyü hallar inflasiya üçün zəmin hazırlamaqdadır. Bunu da vurğulamaq lazımdır ki, pul miqdarının artmasıyla deyil, digər faktorlar səbəbiylə ortaya çıxan inflasiya da, nəticədə pul miqdarının artmasına yol açmaqdadır. Đqtisadçılar, inflyasiyanın bir çox növündən bəhs edirlər. Bunlardan ən çox duyulanı, Məsrəf inflyasiyası (xammallardan birinin və ya bir neçəsinin qiymətlərində meydana gələn artımlar səbəbiylə ortaya çıxan), Tələb inflyasiyası (bir iqtisadiyyatda nomi- nal gəlirin yenə o iqtisadiyyatdakı real gəlirdən daha çox artması səbəbiylə ortaya çıxan), Maaş inflyasiyası (istehsalda həqiqi bir məhsuldarlıq artışı olmadan maaş artışları səbəbiylə ortaya çıxan) və Xarici Aləmdən Qaynaqlanan inflasiyadır (başqa ölkələrdə qiymət artışlarının təsiriylə ortaya çıxan). 311 Yuxarıda verilənlərin xaricində Sinsi inflasiya (qiymət yük- səlişlərinin xəfif olduğu, yavaş və özünü hiss etdirməyən) və Hiper inflasiya (pulun çox sürətli bir şəkildə dəyərini itirdiyi) çeşidləri mövcuddur. 310 Tevfik Pekin, Makro Đktisat, Đzmir, 1996, s. 55 311 Pekin, ss. 55-56 Yüklə 4,67 Kb. Dostları ilə paylaş:
|