Microsoft Word Design Cihan doc
Yüklə 4,67 Kb. Pdf görüntüsü
|
Đnflyasiya, faiz, valyuta məzənnəsi Dr. Cihan Bulut, Nəsimi Kamalov arasındakı münasibət və Azərbaycan 163 şün, 1997-ci ildən etibarən isə artışın olduğunu göstərməkdədir. Buradan, illər etibariylə tabloda verilən fərd başına ÜDM-a baxarsaq, 1990 və 1991-ci illərdə rəqəmin nə şəkildə reallaşdığı haqqında məlumat əldə edilmədiyindən bir şey söyləmək mümkün deyil, 1992- dən 1993-ə qədər isə bir azalma olduğu görülməkdədir. Fərd başına düşən ÜDM rəqəmi 1994-cü ildən etibarən artım göstərməkdədir. ÜDM-dakı bu konyekturanı açıqlamaq üçün sözü gedən dövrdə meydana gələn iqtisadi-siyasi-sosial duruma nəzər salmaq lazımdır. 1980-lı illərin sonlarında köhnə Sovet Đttifaqını bürüyən xalqların müstəqillik alovu, 1991-ci ildə bu ittifaqın tamamən çökməsi ilə nəticələndi. Azərbaycanı ələ aldığımızda bir tərəfdən müstəqillik mücadiləsi, digər tərəfdən hələ də bitməmiş olan Ermənistan-Azər- baycan savaşı iqtisadiyyatda çox pis izlər buraxmışdır. Siyasi və hərbi tələblərin daha önə çıxdığı bu dönəmlərdə, iqtisadiyyat tamamilə diq- qətdən kənarda qalmış və müəssisələrin çalışmaması istehsalın azalma- sına bu da nəticə etibariylə ÜDM rəqəminin getdikcə azalmasına səbəb olmuşdur. Sonrakı dövrlərdə isə, ümumilikdə iqtisadiyyatda az da olsa müəyyən artımlar meydana gəlmişdir. 1993-cü ildən sonra meydana gələn bu artım isə, ölkədə təmin edilən siyasi istiqrar, Ermənistanla əldə edilən atəşkəs rejimi, yeni iqtisadi və siyasi sistemin qurulma- sında əldə edilən nailiyyətlərlə bağlıdır. Bu dövrdə, öncəki illərin əksinə iqtisadi sahəyə verilən önəm və bazara dövlət müdaxiləsinin gedərək artması və müxtəlif islahatların tətbiqi bu yüksəlişin təməllərindən sayıla bilər 283 . Hər hansı bir ölkənin inkişaf dərəcəsini ÜDM və ya fərd başına ÜDM rəqəmi ilə ölçmənin bəzi yetərsizlikləri vardır. Belə ki, fərd başına ÜDM bir cəbri ortalamadır. Ölkə zənginliyinin 90%-i ölkə əhalisinin 10%-nə getdiyi zaman, sözü gedən cəbri ortalama heç bir şey ifadə etməməkdədir. Hələ bu gün inkişaf etməkdə olan ölkə- lərin gəlir bölüşdürülməsində həddindən artıq ədalətsizlik olduğuna diqqəti çəkərsək 284 , mövzunun daha da aydın olması üçün iqtisadiy- 283 Azərbaycan Respublikası Milli Bankı, Đllik Hesabat 2000, s. 8 284 Başkaya Fikret; Azgelişmişliğin Sürekliliği, 3. Baskı, Đmge Kitabevi, Ankara 1994, s. 35 Dr. Cihan Bulut, Nəsimi Kamalov Đnflyasiya, faiz, valyuta məzənnəsi arasındakı münasibət və Azərbaycan 164 yatın ən önəmli sektorlarında meydana gələn dəyişikliklərə qısaca toxunmanın faydası vardır. 2. Sənaye ÜDM-un formalaşmasında əsasən sənaye sektoru həlledici rol oynayır. Analiz edilən illər etibariylə sənaye sektorundakı dəyişmələr (istehsal miqdarı) aşağıdakı kimidir: Tablo: 4. Sənaye Malları Đstehsalı Đllər Mln. Manat Əvvəlki ilə nisbətən% 1990 1220 - 1991 2560 91.1 1992 22520 69.6 1993 123013 80.3 1994 1137755 75.3 1995 8855950 78.6 1996 11315428 93.3 1997 12568618 100.3 1998 11619738 102.2 1999 11756610 103.6 2000 15949700 106.9 2001 17626800 105,1 2002 10330400 58,6 Qaynaq: DSK 1999, DSK 2000; Respublika qəzeti, 27 iyul, 2000, s. 5, www.nba.az/az/statistics/makroeconomic_indicators/ macroeconomic.shtml Sənaye sektorunda, tablodan da göründüyü kimi, 1997-ci ilə qədər bir düşüş yaşanmışdır. Bilindiyi kimi Azərbaycanda aqrar-səna- ye önəmli yer tutmaqdadır. Dolayısı ilə, aqrar sektorda yaşanan düşüş bu sektora da təsir etməkdədir. Aqrar sahəyə əsaslanan sənaye xari- cindəki digər sənaye sahələrində də yaşanan olaylar o qədər də ürək açan olmamışdır. Sovet Đttifaqından qalma müəssisələr bir-birləriylə sıx əlaqəli olduqlarından (burada nəzərdə tutulan köhnə Sovet Đttifaqını təşkil edən ölkələrdəki müəssisələrlə olan əlaqələrdir), siyasi səbəb- lərdən yeni cumhuriyyətlərin bir-birlərindən uzaqlaşmaları və bu Đnflyasiya, faiz, valyuta məzənnəsi Dr. Cihan Bulut, Nəsimi Kamalov arasındakı münasibət və Azərbaycan 165 uzaqlaşma meylinin iqtisadiyyata da yayılması respublikaların hamı- sında sənaye böhranını ortaya çıxarmışdır. Sovet Đttifaqı dövründə qurulmuş müəssisələrin geriləməsinin bir səbəbi onların əlaqələrinin kəsilməsi idisə, digər bir səbəbi də sahib olduqları texnologiyadır. 1960-1970-ci illərdə qurulmuş bu müəssisə-lərdə sonralar lazımi modernizasiya aparılmamış (yeri gəlmişkən Sovet Đttifaqının dağılmasına səbəb olan iqtisadi geriləmə- nin təməlini bu xüsus təşkil etmişdir), müstəqilliyin əldə edilməsin- dən sonra isə əvvəlki mərkəzi-planlı iqtisadiyyatın bazar iqtisadiy- yatına yerini buraxması bu müəssisələrin rəqabət gücünü sıfıra endirmişdir. Əlavə olaraq, istər müəssisələrin bir-birlərinə, istərsə də dövlə- tə olan yığılmış borcları bu müəssisələrin fəaliyyətlərini durdurma- larına səbəb olmuşdur. Müstəqillikdən sonra atılan önəmli addımlardan biri olaraq dəyərləndirilə biləcək özəlləşdirmə proqramı da bu mövzuda çox uğurlu olmamışdır. Öncəliklə, Azərbaycanda özəlləşdirmə digər post sosialist ölkələri ilə müqayisədə gec başlamışdır. Bu gecikmə, ölkədəki siyasi istiqrarsızlıq və qarışıq geopolitik durumla izah edilə bilər 285 . I özəlləşdirmə proqramı çərçivəsində, 1 yanvar 2001 tarixinə qədər 31226 kiçik, 1169 səhmdar cəmiyyətə çevrilən dövlət müəssisəsi özəlləşdirilmişdir 286 . Digər bir ifadəylə kiçik müəssisələrin 80%,, orta və böyük müəssisələrin 20%-i özəl sektora dövr edilmişdir və bu özəlləşdirmədən dövlət büdcəsinə 72 milyon dollar daxil olmuşdur. Vurğulanan xüsuslar, potensial ehtiyatların səmərəli istifadə edildiyi anlamını verməməkdədir. Özəlləşdirilən kiçik müəssisələrdə 120 min vətəndaşın çalışması, hələ satılmamış hissələrin 500 milyard manat potensial büdcə gəliri olması da faydalılıq nümunələri deyil. 1992- 1996-cı illərdə öz-özünə xaotik inkişaf edən bazarın kiçik ticarət və xidmətə qeyri-rəsmi şəkildə iqtisadi fəaliyyətə 450 min işçini və ya əmək gücünün 10%-dən çoxunu cəlb etməsi ilə yanaşı, dövlət özəlləş- dirmə proqramı nəticəsində əmək gücünün sadəcə 3%-nin iş imkanı 285 Hüseynov Azər, “Özəlləşdirmə: Nticələrə Müqayisəli Baxış”, Məşvərət jurnalı, No 19-21 Đyun-Avgust 1999, s. 25 286 Đllik Hesabat 2000, Azərbaycan Respublikası Milli Bankı, s. 10 Dr. Cihan Bulut, Nəsimi Kamalov Đnflyasiya, faiz, valyuta məzənnəsi arasındakı münasibət və Azərbaycan 166 əldə etməsi, müqayisədə özəlləşdirmənin uğurlarını əslində uğursuz- luğa çevirməkdədir 287 . Azərbaycanda ÜDM-da özəl sektorun payı 52%-ə ancaq 1998- ci ildə çatmışdır. Ölkədə özəl sektor sadəcə dövlət mülkiyyətinin dövri ilə deyil, həm də əlavə olaraq və hələ 1991-ci ildən etibarən təşəkkül etməktəydi. 1995-1997-ci illərdə hər il ortalama 7-8 min yeni kiçik müəssisə, firma, şirkət və s. təsis olunmaqda idi. Özəlləşdirmənin startı verilərkən özəl sektorun ÜDM-dakı payı 10%-dən arıq idi 288 . Digər yandan, bu günə qədər səhmdar cəmiyyətə çevrilərək özəlləşdirilən müəssisələrin böyük bir qisminin hələki fəaliyyət göstəməməsi kimi faktorları da göz önündə tutarsaq, özəlləşdirmədə çox da müvəffəqiy- yətli olunmadığı anlaşılmaqdadır 289 . Ümumilikdə 2001-ci ildə sənaye məhsulu istehsalı 17626,8 mlrd. M olmaqla, ÜDM-un 35,5%-ni təşkil etmişdir 290 . 2002–ci ildə ÜDM-un 34,9%-nə bərabər olan sənaye məhsulu istehsalının 291 , 2003-cü ildə ÜDM-un ümumi həcmində 33,5%-lik paya sahib olacağı gözlənil-məkdədir 292 . Yuxarıda verilən tablodan da göründüyü kimi, sənaye sekto- runun yüksəlişi 1997-ci ildən sonraya təsadüf etməkdədir. Azərbay- canda müstəqillikdən sonra sənaye sektorunun inkişafında neft sənayesi önəmli yer tutmuşdur. Mövzuya ifadə etdiyi əhəmiyyətə görə ayrıca toxunmaqda fayda vardır. Neft sənayesi: Artıq neçə əsrdir nəft sənayesi Azərbaycanın əsas maye-yanacaq bazası və əsas istehsal sahəsidir. Hələ VIII əsrdə Bakıda çıxarılan neftin satılmaq üçün başqa ölkələrə aparıldığını təsdiq edən tarixi materiallar mövcuddur. Yerin təkindəki netfin çıxarılması xüsusilə Sovet Đttifaqı dövründə baş vermişdir. Đkinci dünya müharibəsi ərəfəsində 23 milyon ton neft hasil edilməkdə idi. 1949-cu ildən etibarən dəniz yataqlarının istismarına başlanması 287 Hüseynov, a.k.m., s.25 288 Hüseynov, a.k.m., s. 26 289 Zaman qəzeti, 12-13 oktyabr, 1999, s. 5 290 http://www.azstat.org/publications/yearbook/2002/az/001_1.shtml#t1_1 291 Zaman qəzeti, 18-22 yanvar, 2003, s. 2 292 Bülten, Tüsiab Cemiyeti, No: 01/89 14 Yanvar 2003 Yüklə 4,67 Kb. Dostları ilə paylaş:
|