Microsoft Word Design Hukuk Sempozyum last doc

“Özel Hukuk” Uluslararası Sempozyum

 

 

55 

loncaları  vardı.  Bundan  başqa,  hər  sahibkar  qru-

punun xüsusi nizamlamaları da mövcud idi. 

18-ci  əsrdən  etibarən  sənayenin  və ticarətin  inki-

şaf  etməsi  və  bu  sahələrin  yəhudi  və  xristian  sa-

hibkarların əlində olması bir çox problem də mey-

dana  gətirdi.  Müsəlman  sahibkarlar  ilə  qeyri  mü-

səlman  sahibkarlar  arasında  hüquqi  mübahisələr 

və  məhkəmə  işləri  meydana  gəlməyə  başladı.  Bu 

mübahisə  tərəflərindən  hər  ikisi  qeyri müsəlman-

dırsa,  həmin  mübahisələr  “ Camaat  Məhkəmələ-

rində”,  tərəflərdən  biri  müsəlman  olduğu  halda  

isə, “ Şəriət Məhkəmələrində” baxılırdı. 

19-cu  əsrdən  başlayaraq  Avropa  ilə  ticarətin  art-

ması  səbəbi  ilə  Şəriət  məhkəmələri  meydana  gə-

lən  ixtilafları həll  etmək  baxımından yetərsiz  qal-

dı. Buna  görə də, bəzi ticari mübahisələrə Avropa 

qanunlarını tətbiq  edən özəl məhkəmələrdə  baxıl-

masına  qeyri  rəsmi olaraq  icazə  verilirdi.  1840-cı 

ildən  sonra, T icarət  Nəzarətinə (nazirliyinə)  bağlı 

olan  Məclis  i  T icarət  (Ticarət  Məclisi)  quruldu.  

Bu məclisin ticari adət və ənənələrə (işgüzar adət-

lərə)  və  bəzi  Avropa  Qanunlarına  tabe  olacağı 

nəzərdə  tutuldu.  Bu  da  yetərli  olmadığı  üçün, 

əvvəlcə  sərraflar  arasındakı  mübahisələrin  həll 

edilməsi üç ün, Maliyyə Nazirliyinə bağlı olan T i-

carət  Məhkəməsi  və  dəniz  mübahisələrinə  baxıl-

ması  üçün  liman  rəhbərliyində  xüsusi  məclislər 

təsis edildi. 

Nəhayət  1847-ci  ildə  müxtəlif  ticarət  məhkəmə-

ləri  Osmanlı  Dövləti  ilə  Avropa və  Amerika  ara-

sındakı ticari  münasibətlərdən  irəli  gələn  mübahi-

sələri həll etmək üçün quruldu. Həmin məhkəmə-

lərdə  işləyən  hakimlərin  6-sı  müsəlmanlardan,  6-

sı isə, səfirliklərin seçdiyi xristianlardan ibarət idi. 

Başqa  bir  sözlə  Avropa,  Osmanlının  mühakimə 

etmək səlahiyyətinə müdaxilə edirdi. 

Đslam  Hüququ  ilə,  Avropa  ticarət  hüquqları  ara-

sındakı  mühüm  fərqlər  səbəbi  ilə  meydana  gələn 

qanunvericilik böhranı, Avropanın təsiri ilə 1850-

ci  ildə  Qanunnamə  i-T icarət  adlı,  qanunun  qəbul 

edilməsi  ilə  nəticələndi.  Bu  qanun  1807-ci  il  ta-

rixli  Fransa  Code–de  Commerce-nin  ümumi tica-

rətə,  şirkətlərə  və  qiymətli  kağızlara  (ödəniş  sə-

nədlərinə) dair birinci hissəsi ilə, iflasa dair hissə-

nin  tərcüməsindən  ibarət  idi.  (Qanunnamə-  i- 

T icarət  315  maddədən  ibarət  idi).  Bu  tərcümə 

tələsik edildiyi üçün, qanunda böyük səhvlər bura-

xıldı.  Bundan  başqa,  Fransa  T icarət  Qanununda 

sonralar  edilən  dəyişikliklər  də, tərcümədə  nəzərə 

alınmadı. 

Bu  qanuna  sonralar,  a)  ticarət  məhkəmələrinin 

qurulmasna  dair  birinci  zeyil  (dəyişiklik)(1860) 

(Bu əlavə qanun 102 maddədən ibarət idi); b) iflas 

ya  işletmelere  uygulanacak  ayrı  ve  bağımsız 

bir  hukuk  dalından  söz  edilemez.  Bunlara 

normal  işlemlerin  tabi  olduğu  kurallar  uygu-

lanacaktır.  Bununla  beraber,  mevcut  bu  du-

rum  tacirlerin  kendilerine  has  düzenlemeler 

kabul  etmelerine  engel  değildi.  Meşru  örf  ve 

adetler  ve  ulûl-emrin  tanzimi  tasarrufları  ile 

özel  düzenlemeler  getirilebiliyordu.  Nitekim, 

T anzimat’tan önce her esnaf grubunun kendi-

leri  tarafından  seçilen  kethüdalarınca  idare 

olunan  hususi  loncaları  ve  yine  her  esnafa 

özel nizamnameleri vardı. 

18. yüzyıldan  itibaren  sanayi ve ticaretin  art-

ması ve bunların Yahudi ve Hıristiyan tacirle-

rin elinde bulunması birçok problemleri bera-

berinde  getirdi.  Müslüman  tacirler  ile  gayri 

Müslim  tacirler  arasında  hukuki  uyuşmazlık-

lar ve davalar doğmaya başladı. Bunlar, taraf-

ların  her  ikisi  de  gayri  Müslim  ise  cem aat 

mahkem elerinde,  taraflardan  biri  Müslüman 

ise Şer’iye mahkemelerinde görülürdü.  

19. yüzyıldan itibaren Avrupa ile ticaretin yo-

ğunlaşması Şer’iye mahkemelerinin ortaya çı-

kan  uyuşmazlıkları  çözme  hususunda   yeter-

siz kalmasına yol açtı ve bazı ticarî ihtilaflara 

gayrı resmi yoldan Avrupa kanunlarını uygu-

layan özel  mahkemelerin  bakmasına  izin  ve-

rildi.  1840’dan  sonra T icaret  nezaretine  bağlı 

olmak  üzere  Meclis-i  Ticaret  kuruldu.  Bu 

meclisin ticari örf ve adetlere ve bazı Avrupa 

kanunları-na  tabi  olacağı  kabul  olundu.  Ye-

terli  olmayınca  önce  sarraflar  arasındaki  ihti-

lafları  halletmek  üzere  Maliye  Nezaretine 

bağlı  bir T icaret Mahkemesi ve deniz davala-

rını  görmek  üzere  liman  başkanlığında  özel 

meclisler kuruldu. 

Nihayet  1847’de  muhtelif  ticaret  mahkeme-

leri  Osmanlı  Devletinin  Avrupa  ve  Amerika 

ile  olan ticari  ilişkilerinden kaynaklanan  ihti-

lafları  halletmek  üzere  kuruldu.  Bu  mahke-

melerin 6  üyesi  Müslümanlardan, 6  üyesi  de 

sefaretlerin  seçtiği  Hıristiyanlardan oluşuyor-

du. Diğer   bir deyimle, Avrupa Osmanlı dev-

letinin yargılama hakkına müdahale ediyordu.  

Đslâm  hukuku  ile  Avrupa  ticaret  hukukları 

arasındaki  derin  farklılık  nedeniyle  oluşan 

mevzuat buhranı, Avrupa’nın baskısıyla 1850 

tari-hinde Kaanûnnâm e-i Ticaret isimli kanu-

nun  kabul  edilmesiyle  neticelendi.  Bu  kanun 

1807  tarihli  Fransız  Code  de  Commerce’nin 

genel  ticarete,  şirketlere  ve  ticarî  senetlere 

---

“Mülki hüquq” beynəlx alq simpozium 

 

56 

normaları  haqqında  ikinci  zeyil  (1905); c)  sığorta 

müqaviləsi  haqqındakı  üçüncü  zeyil  (1906) əlavə 

edildi. 

Bundan  başqa,  1862-ci  ildə  Usulü  M ühakəməi 

T icarətə  Dair  Nizamnamə  (Prosessual  Qanun) 

dərc  edildi.  Bu  dövrdə,  Fransa  T icarət  Qanunun 

ikinci  hissəsi  də  1865-ci  ildə  tərcümə  edilərək 

Qanunnamə-i-Hümayunu T icarəti Bahriyyə adı ilə 

qəbul e dildi. Bu qanun 282 maddədən ibarət idi. 

Bu  qanunlar  kapitülasyonlar  səbəbi  ilə T ürkiyədə 

meydana  gələn  bütün  mübahisələrə  deyil,  yalnız 

a) T ürklər  arasındakı  mübahisələrə  və  b) tərəflər-

dən  biri T ürk,  digəri  əcnəbi  olan  ixtilaflara tətbiq 

edilə  bilərdi.  Əcnəbilər  arasındakı  ixtilaflara,  id-

diaçının  konsulluğunda  baxılırdı  və  onun  ölkəsi-

nin qanunları tətbiq edilirdi. 

1876-cı  ildə  qüvvəyə  minən  Məcəllə  ilə,  Qanun-

naməi  T icarətin  natamam  yerləri  tamamlanmağa 

çalışıldı  və  tətbiqatda  iki  qanun,  biri  digərinin 

ayrılmaz  hissəsi  olaraq  qəbul  edildi.  Lakin,  Mə-

cəllədə  üç  bölmədən  ibarət  olan  Kitabüs–Şirkət 

(Şirkətlər Kitabı) adlı kitabın iki bölməsinin T ica-

rət Hüququ ilə əlaqə si olmadığı kimi, Şirkət-Əqdi 

başlığını  daşıyan  üçüncü  bölmədə  də,  xüsusi  mə-

nada  bir  ticarət  şirkəti  deyil,  Borclar  Qanundakı 

adi şirkətə oxşayan şirkət tənzimlənmişdi. 

Yuxarıdakı  qanunlardakı  çatışmazlıqların  ortaya 

çıxması  ilə  1908-ci  ildə  yeni  T icarət  Qanununun 

hazırlanması fəaliyyəti başlanıldı və bir komissiya 

quruldu.  Bu  komissiyanın  hazırladığı  layihənin 

bitirilməsi  üçün  1916-cı  ildə  ikinci  bir  komissiya 

da  quruldu.  Lakin,  Birinci  Dünya  Müharibəsinin 

başlanması  ilə  komissiyalar  fəaliyətini  nəticələn-

dirə bilmədilər. 

2. Respublika Dövrü 

I.  1926-cı il Tarixli və  865 Sayılı Ticarə t 

Qanunu  

Respublika  elan  edildikdən  sonra  ilk  illərdə ticari 

mübahisələrə  Osmanlı  Dövlətində  qəbul  edilən 

yuxarıda  sayılan  qanunlar  tətbiq  edilmişdi.  Res-

publikanın  elan  edilməsi  ilə,  Ticarət  Qanununun 

dəyişdirilməsi  və  əlavələr  edilməsi  üçün  də  ko-

missiya  quruldu.  Bu  komissiya,  köhnə  qanun 

layihəsi  üzərində  çalışaraq,  yeni  bir  qanun  hazır-

ladı.  30  Yanvar  1926-cı  il tarixində  həmin  qanun 

layihəsi T BMM-nə təqdim  edildi.  Bu  layihə  Mil-

lət Məclisinin Ədalət Əncümənində (daimi komis-

siyasında) dörd ay təhlil edildikdən sonra 15 May 

1926-cı  il tarixində  maddələr  üzərində təhlil  apa-

rılmadan  bütünlüklə  qəbul  edildi  və  4  Oktyabr 

1926–cı il tarixində qüvvəyə mindi. 

ilişkin  birinci  kısmı  ile  iflâsa  ilişkin kısmının 

değiştirilerek  tercümesinden  ibaretti  ve  315 

maddeden  oluşuyordu.  Bu  tercüme  alelacele 

yapıldığı  için  büyük  yanlışlıklar  içeriyordu. 

Ayrıca  Fransız  T icaret  kanununda  sonradan 

yapılan  değişiklikler  de  bu  tercüme  sırasında 

dikkate alınmamıştı.  

Bu kanuna sonradan; a) T icaret mahkemeleri-

nin ihdasına ilişkin birinci zeyl (1860) (Bu ek 

kanun  102  maddeden  oluşuyordu),  b)  Đflâs 

hükümleri hakkında ikinci zeyl (1905), c) Si-

gorta muamelatı hakkında üçüncü zeyl (1906) 

eklenildi. Bundan başka, 1862 yılında Usul-ü 

Muhakem e-i  Ticarete  Dair  Nizam nam e  ya-

yınlandı.  Bu  arada,  Fransız  T icaret  Kanu-

nunun  ikinci  kısmı  da  1865  tarihinde 

Kaanûnnâm e-i  Hümayunu  Ticareti  Bahriyye  

ismiyle  tercüme  ve  kabul  edildi.  Bu  kanun 

282 maddeden oluşuyordu. 

Bu  kanunlar,  kapitülasyonlar  sebebiyle, T ür-

kiye’de  vaki  olan  dâvaların  hepsine  değil; 

ancak  a)T ürk tebaası  arasındaki  ihtilâflara ve 

b)  taraflardan  biri  T ürk  diğeri  ecnebi  olan 

ihtilâflara  uygulanabiliyordu.  Yabancılar  ara-

sındaki  dâvalar,  dâvacının  konsolosluğunda  

görülmekte ve onun  memleketi  kanunları  uy-

gulanmaktaydı. 

1876  tarihinde  yürürlüğe  giren  Mecelle  ile 

Kaanûnnâme-i T icaret’in  eksiklikleri  gideril-

meye çalışıldı ve uygulamada  bu iki mevzuat 

birbirinin mütemmim cüz’ü olarak kabul edil-

di.  Ancak  Mecelle  içerisindeki  üç  bölümden 

oluşan  Kitab-üş  Şirket  adlı  kitabın  iki  bölü-

münün  ticaret  hukuku  ile  bir  ilgisi  olmadığı 

gibi,  Şirket-i  Akid  başlığını  taşıyan  üçüncü 

bölüm    dahi  özel  bir  ticaret  şirketi  şeklinde 

değil, Borçlar Kanunundaki adi şirkete benzer 

tarzda incelenmiştir. 

Yukarıdaki  kanunlardaki  eksikliklerin  hisse-

dilmesi  üzerine  1908  yılında  yeni  bir  ticaret 

kanunu hazırlamak üzere girişimlere başlanıl-

dı  ve  bir  komisyon kuruldu.  Bu  komisyonun 

hazırladığı  projeyi  tamamlamak  üzere  1916 

yılında    ikinci  bir  komisyon  kuruldu.  Ancak 

araya  Birinci  Dünya  Savaşının  girmesi nede-

niyle bir sonuç alınamadı. 

2. Cumhuriyet Dönemi 

I- 1926 tarih ve  865 sayılı Ticaret Kanunu  

Cumhuriyetin  ilk  yıllarında  da  ticari  ihtilaf-

lara  Osmanlı  devleti  döneminden  kalma  yu-

karıda zikredilen kanunlar uygulanmıştır.  

---