Microsoft Word Design Hukuk Sempozyum last doc

“Özel Hukuk” Uluslararası Sempozyum

 

 

49 

T əsərrüfatla  məşğul  olan  türklərin  sərvəti  tar-

lalardan,  köçəri  türklərin  sərvəti  isə,  heyvan 

sürülərindən  meydana  gəlirdi.  Uyğur  türkləri-

nin  sahib  olduqları  sərvəti,  yəni  mülkü  ifadə 

etmək  üçün  “ ad-tavar”  kəliməsi  istifadə  edi-

lirdi. 

Uyğur  türklərindən  qalan  tapıntılar  daşınar  və 

daşınmaz  mallar  üzərində  mülkiyyət    haqqının 

varlığını,  bunların  alqı  satqı,  ortaqlıq,  kira  və 

girov  mövzusu  edildiyini  açıqca  göstərməkdə-

dir.  Ayrıca  sahib  olunan  mülkiyyət  haqqı  çox 

da məhdud de ğildi; bugünkü mülkiyyət  anlayı-

şına yaxındı. Ona görə də malikinin ölümündən 

sonra mirasçılarına keçərdi. 

Qədim  türklərdə  mülkiyyətin  tamamlayıcısı 

olan  miras  haqqı  da  mövcud  idi.  Buna  görə 

mirasçılık  ya  qan  bağından  ya  da  ölümə  bağlı 

sərancamdan  (vəsiyyət  üsulundan)  irəli  gəlirdi 

(Arsal, 339 vd.; Şafak, 43 vd.). 

II. MÜLKĐYYƏT HAQQININ 

ƏHƏMĐYYƏTĐ 

Mülkiyyət   haqqının,  bu  arada  fərdi  mülkiyyət  

haqqının  həm  dövlət,  həm  fərd  baxımından 

önəmli  olduqları  bir  çox xüsuslar  var.  Bunların 

bir  qismini  burada  qısaca  da  olsa  ifadə  etmək 

istəyirik. 

1. Mülkiyyət  haqqının dövlət baxımından önə-

mi,  onun  ölkənin  iqtisadiyyatı  ilə  birbaşa  əla-

qədar olmasından irəli gəlir. Məsələn, ölkələrin 

rejimləri  mülkiyyət    haqqının  və  məhdud  əşya  

haqlarının  hüquq  sistemlərində  tanınıp  tanın-

mamasına  və  nə  dərəcədə  tanınmasına  görə 

müəyyənləşdirilə  bilər.  Digər  bir  ifadə   ilə    öl-

kələrin dövlət sistemləri, rejimlerin isim və ma-

hiyyətləri,  mülkiyyət  haqqını  tanıyıb  tanıma-

malarına,  mülkiyyət    haqqına  verdikləri  önəm 

dərəcəsinə  görə  dəyişir.  Mülkiyyət    haqqının 

mövzusu  və  əhatəsi  daraldıqca  rejimlərin  ma-

hiyyəti  dövlətçi,  genişlədikcə  fərdiyyətçi  və 

liberal  olmaqdadır.  O  halda  mülkiyyət    haqqı-

nın ölkə rejimlərini müəyyənləşdirmədə bir va-

sitə rolu da vardır. 

2.  Şəxsi  mülkiyyət  şəxsiyyətin  inkişafı  baxı-

mından  da  əhəmiyyətlidir.  Adətən hüquq  nəzə-

riyyəçilərinin  ən  çox  əhəmiyyət verdikləri  mə-

sələlərdən  biri  də,  şəxsi  mülkiyyətin  malikin 

şəxsiyyətinin  inkişafına  birbaşa təsir və  xidmət 

edə bilməsi xüsusiyyətidir.  

Mülkə  malik  olmaqla  bir  şəxs,  eyni  zamanda 

heç  kimin təsir  edə  bilməyəcəyi  şəxsi  həyat  və 

tam  sərbəstlik  sahəsi  təmin  etməklə,  sözü  ge-

dən  bu  sahədə  istədiyi  kimi  yaşama  imkan  və 

T arımla  uğraşan  T ürklerin  serveti  tarlalardan, 

göçebe  T ürklerin  serveti  ise  hayvan  sürülerin-

den  oluşmakta  idi.  Uygur  T ürklerinin  sahip 

oldukları  serveti,  yani  mülkü  ifade  etmek  için 

“ âd-tavar” sözcüğü kullanılmıştır. 

Uygur  T ürklerinden  kalan  belgeler  taşınır  ve 

taşınmaz  mallar  üzerinde  mülkiyet  hakkının 

varlığını,  bunların  alım  satım,  ortakçılık,  kira 

ve  rehin  konusu  yapıldığını  açıkça  göstermek-

tedir.  Ayrıca  sahip  olunan  mülkiyet  hakkı  za-

manla  sınırlı  değildir;  bugünkü  mülkiyet  anla-

yışına yakındır. O yüzden sahibinin ölümünden 

sonra mirasçılarına geçerdi. 

Eski  T ürklerde  mülkiyetin  tamamlayıcısı  olan 

miras  hakkı  da  mevcut  idi.  Buna  göre  miras-

çılık  ya  kan  bağından  (karından)  ya  da  ölüme 

bağla  tasarruftan  (vasiyet  usulünden)  doğardı 

(Arsal, 339 vd.; Şafak, 43 vd.). 

II. MÜLKĐYET HAKKIN IN        

ÖNEMĐ

 

Mülkiyet  hakkının,  bu  arada  ferdо  mülkiyet 

hakkının  gerek  devlet,  gerek  fert  bakımından 

önemli  oldukları  bir  çok  hususlar  vardır.  Bun-

ların  bir  kısmını  burada  özetle  belirtmek  iste-

rim. 

1.  Mülkiyet hakkının  devlet  bakımından önemi 

onun  ülke  ekonomisiyle  doğrudan  doğruya 

ilgili  olmasından  ileri  gelir.  Zira  ülkelerin  re-

jimleri  mülkiyet  hakkının  ve  sınırlı  ayni  hak-

ların  hukuk  sistemlerince  tanınıp  tanınmama-

sına  göre  belirlenir.  Diğer  bir  ifade  ile  ülkele-

rin  devlet  düzenleri,  rejimlerin  isim  ve nitelik-

leri,  mülkiyet  hakkını  tanıyıp  tanımamalarına, 

mülkiyet  hakkına  verdikleri  önem  dercesine 

göre  değişmektedir.  Mülkiyet  hakkının  içeriği 

daraldıkça  rejimlerin  niteliği  devletçi,  genişle-

dikçe  ferdiyetçi  ve  liberal  olmaktadır.  O  halde 

mülkiyet  hakkı  ülke  rejimlerini  belirleyici  bir 

özelliğe sahiptir. 

2.  Ferdо  mülkiyet  mülkiyet  kişiliğin  gelişme-

sinde de önemlidir. 

Genel  olarak,  düşünürlerin  en  fazla  önem  ver-

dikleri  hususlardan  biri,  ferdо  mülkiyetin  sahi-

binin  kişiliğinin  gelişmesine  doğrudan  doğruya 

etki ve hizmet ettiği fikridir. 

Mülk  edinmekle  bir  kimse,  aynı  zamanda ken-

disine hiçbir kimsenin etki edemiyeceği özel bir 

yaşam  ve  tam  bir  özgürlük  alanı  temin  et-

mekte, bu alanda dilediği gibi yaşama imkan ve 

---

“Mülki hüquq” beynəlx alq simpozium 

 

50 

fürsətinə  sahib  olar.  Mülkiyyət    sayəsində  əldə 

etdiyi  bu  imkan  və  fürsət  onun  şəxsiyyətinin 

azad  inkişafına  uyğun  şərait  yaradılması  isti-

qamətində  müsbət  bir təsirə  sahibdir.  Ona  görə 

də  sistemli  bir  cəmiyyətin  məhsulu  olan  şəxsi 

mülkiyyət,  inkişaf  etmiş  cəmiyyətlərdə  sosial 

həyatın  ən  önəmli  funksiyalarından  biri  olaraq 

tənzimlənmiş,  bu  tənzimləmələrlə  nələrin  şəxsi 

mülkiyyətə  əlverişli  olduğu  aydın  şəkildə  

müəyyən edilmişdir. Çünkü mülk qazana bilmə  

imkanı,  bir  insan  üçün  bir  baxıma  həyat  və 

azadlıq  deməkdir.  Həqiqətən  mülk  qazana  bil-

mə  hüququ  (haqqı)  və  azadlığı,  əsas  etibarilə 

yaşamaq  üçün  lazım  gələn  maddə,  əşya  və  qi-

daları  toplama  və tədarük  üsuludur.  Həyatı  və 

azadlığı  təmin  etdiyi, həyat və  azaldığa  xidmət 

etdiyi  üçün  mülk  qazana  bilmə  hüququnun  elə  

özü  təbii  bir  hüquq  olaraq  qəbul  e dilmişdir.  

Fərdə mülk qazanma və əməyinin məhsulu olan 

şeyə  sahiblənmə  imkanı  verilmədikdə  şəx-

siyyət  və  azadlıq  əslində  faktiki  olaraq  aradan 

qaldırılmış  olar.  Əksinə,  fərdlərə  içində  yaşa-

dıqları cəmiyyətdə mal və mülk sahibi olmaqda 

geniş  imkan və  azadlıq  tanındıqda  isə,  şəxs  və 

şəxsiyyət həqiqi  bir  hüquqi  anlam  kəsb  edir.  O 

halda,  mülkiyyət   haqqını tanımayan  bir rejim-

də  əslində  hüququn  (tam  mənada)  varlığından 

söz etmək belə mümkün deyildir. 

Digər  tərəfdən,  şəxsiyyəti  inkişaf  etdirmək  və 

qorumaq  ehtiyacı  özünü  maddi  və  psixoloji 

sahədə  də  göstərir.  Məsələn,  ölümsüz  olma  ar-

zusu  insanı  mülk  əldə  eləmə,  özünü  göstərmə 

duyğusu  dəyərli  şeylərə  sahib  olmağa;  xoşbəxt 

olma arzusu isə, daha çox sayıda şeyə sahib ol-

mağa sövq edir. Bu arzu və duyğuların təsiriylə 

insanlar, qədim Misirdən indiyə qədər, mumya-

lanmaq  surətiylə  fiziki  olaraq,  vəsiyyət  surə-

tiylə  düşüncə  olaraq,  həyatları  sona  çatdıqdan 

sonra da yaşamaq istəmişlər. 

Qısaca, mülkiyyət  haqqıyla insan şəxsiyyəti və 

azadlığı  arasında  sıx  əlaqə  vardır.  Şəxsi  mül-

kiyyətin  daha  geniş  tanındığı  və  qorunduğu 

yerlərdə həm  insanlar  daha  sərbəst,  xoşbəxt  və 

müstəqil  yaşama  imkanına  sahib  ola  bilər, həm 

də şəxsiyyət və şərəflərinin qorunmasının təmi-

natı daha da gücləndirilmiş olar ki, bu da insan-

ların  cəmiyyətdə  daha  hörmətli  və  şərəfli  bir 

hala  gəlməsinə  səbəb  olar;  halbuki,  mülkiyyət  

haqqının  tanınmadığı  yerlərdə  isə,  insanlar  bu 

imkan və xüsusiyyətlərdən məhrum qalırlar. 

3.  Mülkiyyət    haqqı  iqtisadi  baxımdan  da 

önəmlidir.  Həqiqətən  həyatda  gördüyümüz  ki-

mi,  insanlar  mal  və mülkü  özü  üçün  qazandığı 

və  qazandığı  malı  şəxsən  idarə  etdiyi  və  işlət-

fırsatını  elde  etmektedir.  Mülkiyet  sayesin-de 

elde  ettiği  bu  imkanı  ve  fırsat  onun  kişiliği-nin 

serbestçe gelişmesine imkan vermektedir. Onun 

için  organize  bir  toplum  ürünü  olan  ferdо 

mülkiyet,  ileri  toplumlarda  sosyal  hayatın  en 

önemli  fonksiyonlarından  biri olarak  düzenlen-

miş, bu  düzenlemelerle nelerin ferdо mülkiyete 

elverişli  oldukları  belirlenmiştir.  Çünkü  mülk 

edinme  bir  insanı  için  hayat  ve  özgürlük  de-

mektir.  Zira  mülk  edinme  hakkı  ve  özgürlüğü 

esas itibariyle yaşamak için gerekler olan mad-

de,  eşya  ve  gıdaları  toplama  ve  tedarik  yönte-

midir.  Yaşamı  ve  özgürlüğü  sağla dığı  ve  hiz-

met  ettiği  için  mülk  edinme  hakkının  bizatihi 

kendisi  tabii  bir  hak olarak  görülmüştür.  Ferde 

mülk  edinme  ve  çalışmasının  ürünü  olan  şeye 

sahiplenme  imkanı  verilmediği  zaman  kişilik 

ve  özgürlükler  fiilen  (gerçekte)  ortadan  kaldı-

rılmış  demektir.  Aksine,  fertlere  içinde  yaşa-

dığı  toplumda  mal  ve  mülk  edinme  imkanı  ve 

özgürlüğü  tanındığında  ise,  kişilik  gerçekte  bir 

hukuki  anlam kazanır.  Şu  halde,  mülkiyet hak-

kını tanımayan bir rejimde hukukun varolduğu-

nu söylemek dahi mümkün değildir. 

Öte  yandan,  kişiliği  geliştirme  ve  koruma 

ihtiyacı  kendini  maddi  ve  psikolojik  alanda  da 

göstermektedir.  Mesela,  ölümsüz  olma  arzusu 

insanı  maddi  şeyler  edinmeye,  kendi  gösterme 

iç  güdüsü  değerli  maddeleri  elde  etmeye; mut-

lu  olma  içgüdüsü  ise,  daha  çok  sayıda  şeye 

sahip olmaya yöneltmektedir. Bu arzu ve iç gü-

dülerin  etkisiyle  insanlar,  eski  Mısırdan  günü-

müze kadar, mumyalanmak suretiyle fiziki ola-

rak, vasiyet  suretiyle  düşünce  olarak, hayatları 

sona erdikten sonra da yaşamak istemişlerdir. 

Kısaca,  mülkiyet  hakkıyla  insan  şahsiyeti  ve 

özgürlüğü  arasında  sıkı  bir  bağ  vardır.  Ferdо 

mülkiyetin tanındığı yerde insanlar daha özgür, 

mutlu  ve  bağımsız  yaşama,  dolayısıyla  daha 

çok  onur,  kişilik ve  karakterlerine  koruma  im-

kanına  sahip  bulunmakta;  buna  karşılık  mülki-

yet  hakkının tanınmadığı  yerlerde  ise,  insanlar 

bu  imkan  ve  niteliklerinden  mahrum  bulun-

maktadırlar. 

3.  Mülkiyet  hakkı  ekonomik  bakımdan  da 

önemlidir.  Zira  tecrübe  ile  sabittir  ki,  insanlar 

mal  ve  mülkü  kendisi  için kazandığı  ve  kazan-

dığı malı  bizzat yönettiği ve işlettiği zaman da-

ha  bir  zevk,  heyecan,  gayret  ve  özenle  çalış-

maktadır.  Insanlar  kendi  mallarını  iyi  kullan-

maya  ve  onları  başkalarından  gelecek  saldırı-

lara  karşı  korumaya  özen  gösterir.  Öte yandan 

insanın  çalışma  ve  üretme  heyecan  ve  arzusu, 

---