www.uemu.birolmali.com
Urmu Kitabxanasi
76
edilir. Hansı ki, mövqeyinä istinad edilän, fikri säsländirilän, davranışı nümunä göstärilän kütlä nümayändäläri
mäqsädyönlü seçilmiş şäxslär ola bilärlär vä bunlara zidd mövqedä olan da kifayät qädär şäxs tapmaq mümkün olar ki,
burada onların mövqeyi gizlädilär, üzä çıxarılanlarsa äksäriyyätin tämsilçiläri kimi täqdim edilär; eyni qayda ilä onlar
bu işdä şäxsi marağı, ambisiyası, qäräzi olan, hämçinin şirnikländirilmiş, qorxudulmuş, öyrädilmiş vä s. täk-tük şäxslär
ola bilärlär; yaxud onlar bir-birinin nümunäsi timsalında, sirayät mexanizmi üzrä, kortäbii surätdä hämin mövqeyä,
qänaätä gälä bilärlär vä ümumi räyi burada hansısa täsadüfi, ötäri impuls formalaşdıra bilär. Bir sözlä, bu fikir mütläq
äksäriyyätin obyektiv qäti qärarı yox, ayrı-ayrı individlärin säthi räyi ola bilär ki, burada o gizlädilär, här şeyä norma,
etidal, orta mövqe donu geyindirilär;
g) ’’ kili standartlar’’a istinad metodu: Arqument kimi qanun deyilän istänilän şeyä, o cümlädän, yazılmış
vä yazılmamış bütün qanunlara istinad edilir vä yeri gäldikcä bu, yeri gäldikcä digär qanun äsas götürülür, mäs.,
bir halda – dövlät, digär halda – adät-änänä, bir başqa halda – humanizm, tamam başqa hallarda – kişilik,
humanizm, etika vä s. qanunları. Bu isä «ikili standartlardan yanaşma» deyilän hala gätirib çıxarır.
Necä ki, düşüncä sistemi, abstrakt täfäkkür qabiliyyäti inkişaf etdikcä insan händäsädä mähdud Evklid müstävisi
çärçiväsindän känara boylanıb çoxölçülü, çoxformalı vä çoxxassäli Lobaçevski, Minkovski, Riman, Finsler vä b. fäzalarını
görmäyä qabil oldu, eyni qayda ilä, bütün sferalarda hansısa vahid bir normanın, baxışın, qärarın ehkam säviyyäsinä
qaldırıldığı äsrlär çoxdan arxada qalıb – baxmayaraq ki, elä hämin dövrlärin özündä dä täfäkkürü yüksäk inkişaf etmiş
adamlar heç vaxt häyata birtäräfli baxmayıb, fakt vä hadisälärä färqli bucaqlardan baxmağı, onları müxtälif meyarlarla ölçüb
qiymätländirmäyi bacarıblar. Müasir dövr yüz milyonlarla baxışın, normanın çarpazlaşdığı, toqquşduğu, yaşamaq uğrunda
mübarizä apardığı rasional düşüncä dövrüdür vä än pisi dä odur ki, Yer üzündä eynän bir-birinin oxşarı olan iki mäxluq, iki
varlıq, o cümlädän, iki insan tapmaq mümkün olmadığı kimi, hamını eyni däräcädä qane edän, onların hamının zövq, baxış
vä maraqları ilä eyni däräcädä uyğun gälän vahid bir norma, kriteriya, fakt, predmet, qärar vä s. tapmaq da eyni qaydada
qeyri-mümkündür. stänilän halda bunların nisbiliyi vä färqli nöqteyi-näzärdän häm yaxşı vä häm dä pis, häm doğru vä häm
dä yalan, häm särfäli vä häm dä särfäsiz olması näticäsini almaq mümkün olur. Bu da «ikili standartlar» adlandırılan vä
häyatın demäk olar ki, bütün sferalarında aktiv istifadä olunan bir normativ maxinasiya növünün meydana gälmäsi ilä
näticälänib.
Bu halda hadisälärä ikili, üçlü standartlardan yanaşılır, başqa sözlä, här mäqamda sizä särf edän hansısa etalon,
kriteriya, norma äsas götürülür, problemä hämin anda räqibin dä, mähz bu meyardan baxmasına çalışılır. Ädalät – hamının
arzuladığı vä än ideal hesab etdiyi sosial täsnifat növüdür. Lakin, eyni zamanda da, ädalätin nä olduğunu da demäk olar ki,
indiyä qädär heç kim däqiq izah edä bilmäyib. Uşaqla böyük arasındakı pay bölgüsündä bärabärlik prinsipinin äsas
götürülmäsi, yalnız uşağa särf edän meyardır, böyüyä yox. Äksinä, bu prinsipin äsas götürülmämäsi isä indiyä qädär
cämiyyätlärdäki bir çox bälaların mänbäyi olub vä olaraq da qalır. Bu baxımdan, istänilän situasiyada ädalät kriteriyası kimi
sizä särf edän istänilän qädär norma axtarıb tapmaq mümkündür, mäs., bir halda – din, digär halda – adät-änänä, bir başqa
halda – humanizm, dövlät qanunu, tamam başqa hallarda – etik-äxlaqi normalar vä s. kimi yazılmış vä yazılmamış
qanunların hamısı bu mäqsädlä yarayır. Özü dä, diskussiya boyu bu kriteriyanı axıra qädär däyişilmäz saxlamayıb,
müzakiränin sonuna qädär sizä särf edän gah bu, gah da o birisi ilä äväzlämäk mümkündür ki, bu da haqqında söhbät gedän
hämin o, «elastik standart» metodudur.
Eyni bir insan, özünün istäyindän asılı olmayaraq, doğulduğu gündän eyni zamanda, bir neçä färqli sosial arealın orta
mäxräcinä düşür, färqli sosial qrupun üzvü olmuş olur, mäs., hüquqi baxımdan – bir, milli baxımdan – digär, dini baxımdan
– üçüncü, sinfi, cinsi, mähälli, siyasi vä s. baxımlarından – tamam färqli insan qruplarının. xtiyari mäqamda istänilän
insanın mövcud davranış vä düşüncä modelini, reaksiyalarını sair motivlärdän savayı, häm dä hämin mäqamda onun
täfäkküründä üzvü olduğu sosial qruplardan hansının norma vä däyärlärinin dominantlıq täşkil etmäsi mäsäläsi täyin edir.
Ambvivalentlik, insanın çox tez-tez «şeytan ämälläri»nä uyması vä ya meyl etmäsi, eyni situasiyalarda eyni stimullara färqli
insanların, färqli reaksiya vermäsi vä b. mähz bununla, yäni verilmiş anda individin täfäkküründä dominantlıq uğrunda bir-
biri ilä räqabät aparan färqli normalar (mäs., täbiät vä cämiyyät qanunları) arasındakı ziddiyyätlärlä älaqädardır (Mähz
hämin bu säbäbdän, cinayätkarlığın kökünün nä genetik, nä psixoloji, nä iqtisadi, nä siyasi, nä hüquqi, nä dä digär
vasitälärlä käsilmäsi mümkün deyil. Çünki cinayätkarlıq – verilmiş anda mähkämä sisteminin äsas götürdüyü norma vä
däyärlärdän yayınma halıdır ki, dünyada mütläq doğru (vä ya mükämmäl) norma vä däyärlär sisteminin hälälik mövcud
olmadığı säbäbindän isä, hämin mähkämänin qärarı da heç vaxt sosial nisbilik çärçiväsindän o qädär dä uzağa gedä
bilmir).
Verilmiş anda, täzyiq göstärilmäsi vacib olan şäxsä särf etmäyän bu cür baxış bucağı, kriteriya, mövqe axtarıb tapıb
seçä bilmäk, ona çox güclü täzyiq göstärä bilmäyin vasitälärindändir. Täbii olaraq, dästäklänmäsi vacib olan şäxs üçün buna
tam äks olan mövqe, baxış bucağı, däyärländirmä meyarı axtarılıb tapılır. Färqli qanunlar färqli cinayätlärä färqli alibilär
verir. Verilmiş anda kimisä günahlandırmaq üçün bunlardan – minimum, bäraätländirmäk üçünsä – maksimum alibi
veränini axtarıb tapıb, seçib müzakiränin şärtinä çevrilmäsinä nail ola bilmäk täräfdaşı, onun davranış vä düşüncäsini idarä
edä bilmäyin metodlarındandır. Nümunä üçün, mäs., mähkämälärdä väkil vä prokurorlar mähz bu metoddan istifadä edib
müttähimi, biri ‘‘aydan arı, sudan duru’’ kimi, digäri ‘‘cämiyyät üçün ifrat tählükäli bir qaniçän’’ kimi täqdim edä bilirlär.
Vä, ümumiyyätcä, äslindä väkil vä prokurorlar mähz bu «qanun sürüşkänliyinin» bähräläridirlär. Çünki mükämmäl qanunlar
üçün väkilin «gücündän» asılı olmayaraq heç vaxt cäza däyişmämäli idi. Hansı ki, bugünkü dünyanın än ideal hesab olunan
dövlätlärinin özlärindä belä müttähimin cinayätkarlıq däräcäsi ilä onun väkilinin gücü, väkilin gücü ilä isä müttähimin cibi
arasında birbaşa funksional asılılıq olduğu faktdır.
Eyni subyektivlik häyatın bütün sferalarındakı münasibätlärdä özünü büruzä verir. Necä ki, färqli kriteriyaları äsas
götürmäklä mähkämälärdä väkil vä prokurorlardan biri müttähimi «aydan arı, sudan duru» kimi, digäri «cämiyyät üçün ifrat
tählükäli bir qaniçän» kimi xarakterizä edir, eyni qayda ilä här käsin vä här şeyin «däyärlär şkalasındakı» yeri digär
amillärdän savayı, eyni zamanda, häm dä ona hansı etalon prizmasından baxılması amili ilä dä şärtlänir. Mäs., sälib yürüşü
vä işğalçılıq müharibäsinin sosial mänası sinonimdirsä dä, onların din vä dövlät qanunları baxımından olan mänası heç dä
ekvivalent deyil; yaxud oğurluq etmäk dövlät vä din qanunları baxımından cinayätdirsä dä, «vor zakonu» baxımından
normadır vä s. Eynilä şäxsiyyätlärin däyärländirilmäsi aktı da mähz bu mexanizm üzrä baş verir. Belä ki, räy vä zövqä
etalon olmadığı kimi, ayrı-ayrı şäxsiyyätlärin dä «däyärlär şkalasında»kı yeri, başqalarının hazırkı anda ona hansı
«ustanovka», stereotip, dünyagörüş vä s. prizmasından baxmasından asılı olaraq, ayrı-ayrı adamlar üçün olduqca geniş
diapazonda bir-birindän käskin färqlänäcäk. Yäni ona hansı prizmadan baxılmasından asılı olaraq, qähräman vä ya xain
Dostları ilə paylaş: |