Microsoft Word distant tehsil-movzu
Yüklə 1,48 Mb. Pdf görüntüsü
|
20
deyilir. Təsadüfi seçmə, adətən, püşk-atma qaydasında aparılır. Təsadüfı seçməni həyata keçirmək üçün aşağıdakı əməliyyatları yerinə yetirmək lazımdır: a) baş məcmunun siyahısı bütün vahidlərin sıra nömrəsi göstərilməklə tərtib edilir; b) eyni keyfiyyətli kağızdan eyni həcmli biletlər hazırlanır, onlarda müvafiq sıra nömrələri yazılır; c) biletləri büküb xüsusi gilizlərə qoymaqla həmin gilizləri qutuya töküb möhkəm qarışdırırlar; d) qutudan təsadüfi qaydada hər dəfə bir bilet çıxarıb nöm-rəsini yazırlar.
Seçmə müşahidəni apararkən baş məcmunun göstəricilə-rinin həcmi məlum olmur. Ona görə də təcrübədə baş məcmu-nun göstəricilərinin əvəzinə seçmə məcmunun göstəricilərin-dən istifadə edilir. Təkrar seçmə üsuluna nisbətən təkrar olma-yan seçmə xətası az olur. Onu da demək lazımdır ki, təkrar ol-mayan seçmədə seçilənlərin sayı artdıqca, seçmə xətası azalır. Əgər seçilənlərin sayını baş məcmunun həcminə çatdırsaq, alınmış nəticə reprezentativ xəta olmaz.
Təcrübədə ən çox mexaniki seçmədən istifadə edilir. Vahid-lər müəyyən fasilə əsasında mexaniki qaydada seçilərsə, buna mexaniki seçmə deyilir. Mexaniki seçməni aparmaq üçün əv-vəlcə baş məcmunun vahidlərinin siyahısı tərtib edilir. Bu siya-hı əlifba sırası, coğrafi prinsip üzrə, göstərilərin artan, yaxud azalan qiyməti üzrə və s. tərtib edilə bilər. Statistika işlərinin təcrübəsində çox vaxt baş məcmunun vahidləri hər hansı bir əlamətin qiyməti üzrə artan və yaxud azalan qaydada düzülür. Sonra həmin siyahıdan müəyyən fasilə əsasında vahidlər seçilir. Fasilə baş məcmu vahidlərinin seçiləcək vahidlərin sa-yına bölünməsi yolu ilə müəyyən edilir. Siyahı tərtib etmədən də mexaniki seçməni təşkil edib aparmaq olar. Bunun üçun baş məcmunun vahidlərinin təbii düzülmüş sıra-sından istifadə edilir. Mexaniki seçmədə seçmənin orta xətasını qruplar üzrə orta qrupdaxili dispersiya əsasında hesablamaq daha düzgün nəticə verə bilər. Qruplar üzrə hesablanmış orta qrupdaxili dispersiya ümumi dispersiyadan kiçik olur. Qruplar üzrə orta qrupdaxili dispersiya əsasında seçmənin orta xətası aşağıdakı düsturla he- sablanır:
_
σ i 2
n µ
═
1
n
Qruplar üzrə orta qrupdaxili dispersiyanı hesablamaq üçün bütün məcmu vahidlərinin miqdarı haqda məlumat olmalıdır. Lakin belə məlumat olmadığına görə seçmə məcmu əsasında hesablanmış ümumi seçmə dispersiyadan istifadə edilir. Mexa-niki seçmə bütün hallarda təkrar olmayan qaydada aparıldığına görə seçmənin orta xətası təkrar olmayan düsturlarla hesab-lanır. Burada təsadüfi seçmədə işlədilən müvafıq düsturlardan istifadə edilir. Baş məcmu bircinsli olmadıqda, əvvəl onu eyni tipli qrupla-ra ayırmaq lazımdır. Qruplaşdırma öyrənilən əlamət üzrə aparı-lır. Sonra həmin qruplardan vahidlər təsadüfi və yaxud mexani-ki qaydada seçilir. Məsələn, əhalinin büdcə tədqiqatında əhali ilk öncə sosial-ictimai qruplara ayrılır. Təsadüfi və mexaniki seçmə üsullarına nisbətən tipik seç-mənin nəticəsi daha dəqiq olur, çünki tipik seçmədə baş məc-muyun hər bir qrupundan vahidlərin seçmə məcmusuna düşmə imkanı təmin edilir. Tipik seçmədə baş məcmu üzrə seçmə xətasının son həddini hesablayarkən, ümumi və ya seçmə dispersiyaları (σ o 2 ) əvəzinə orta qrupdaxili dispersiya (σ i 2 ), pq əvəzinə isə onların orta kə-miyyəti (pq) götürulür. Tipik seçmədə seçmə xətasının son həddini hesablayarkən aşağıdakı düsturlardan istifadə olunur:
__
σ o 2
∆ x ═
t n
__
pq ∆
═ t n
təkrar olmayan seçmədə əlamətin orta kəmiyyətini müəyyən edərkən:
__
21
σ i 2
n ∆ x ═
t 1
n N
əlamətin hissəsini müəyyən edərkən:
pq n ∆ P ═ t 1 - n N
təkrar seçmədə əlamətin orta kəmiyyətini müəyyən edərkən:
σ o 2
∆ x
═ t n
o 2 - qrupdaxili seçmə orta dispersiyadır və aşağıdakı düsturla hesablanır :
∑ σ
o 2
i
σ o 2 ═ ∑ n i
Əlamətin hissəsini müəyyən edərkən ω(1-ω) əvəzinə onun orta kəmiyyəti götürülür:
ω(1-ω) ∆
═ t n Təkrar olmayan seçmədə əlamətin orta kəmiyyəti üçün:
σ o 2 n ∆ x
═ t 1 - n N
Əlamətin hissəsi üçün:
ω(1-ω) n ∆
═ t 1 - n N
yazıla bilər. Dispersiyaların cəmlənmə qaydasından məlumdur ki: orta qrupdaxili dispersiya (σ i 2 ) ümumi dispersiyadan (σ 2 ) ki-çikdir. Deməli, tipik seçmənin xətası təsadüfi seçmə xətasından az olur, yəni tipik seçmə təsadüfı seçmədən daha dəqiqdir. Ona görə ki, tipik seçmədə öyrənilən hadisənin ayrı-ayrı tiplərinin nümayəndələrinin seçmə məcmusuna düşməsi tam təmin edilir. Buradan aydın olur ki, mürəkkəb sosial-iqtisadi hadisələri öy-rənərkən onları əvvəlcə tiplərinə ayırmaq, seçmə müşahidənin təşkilinin mühüm elmi prinsiplərindən biridir. Seriyalı seçmədə baş məcmudan ayrı-ayrı vahidlər deyil, qruplar seçilir və seçilmiş qruplarda ümumi müşahidə aparılır. Qruplar təsadüfi təkrar yaxud təkrar olmayan qaydada seçilə bi-lər. Məsələn, mal- qaranın uçota alınması zamanı əldə edilmiş məlumata düzəliş vermək məqsədilə aparılan nəzarət gəzintisin-də yaşayış məntəqələri seçilir, sonra seçilmiş məntəqələrdə mal-qaranın ümumi uçotu aparılır. Seriyalı seçmədə hər bir seriya məcmu vahidi kimi götürülür və əlamətin tərəddüd dərəcəsinin ölçüsü seriyalararası seçmə dispersiya olur. Digər seçmə üsulla-rına nisbətən serıya seçmə üsulunda seçmənin orta xətası yük-sək olur. Ayrı-ayrı seriyaların orta kəmiyyəti baş orta kəmiy-yətdən çox fərqləndikcə xətanın həcmı də yüksək olur, əksinə fərq azaldıqca xətanın həcmı də azalır. Seriyalı seçmə üsulunun üstünlüyü- onun asan təşkil olunmasındadır. Kombinələşdirilmiş seçmədə bir neçə seçmə üsullarından birlikdə istifadə olunur. Məsələn, seriyalı seçmənı təsadüfi seç-mə ilə kombinələşdirmək olar. Bu zaman əvvəlcə baş məc-munu seriyalara, qruplara ayırıb, lazım olan seriyalar seçılır, sonra seçilmiş seriyalardan təsadüfi seçmə üsulu ilə vahidlər seçlir. Kombinələşdirilmiş seçmədə seçmə təkrar və təkrar ol-mayan qaydada aparılır.
Yüklə 1,48 Mb. Dostları ilə paylaş:
|