Microsoft Word distant tehsil-movzu
Yüklə 1,48 Mb. Pdf görüntüsü
|
35
sında mühüm məsələlərdən birini də onun təsvirinin və sonradan kəmiyyət göstəricilərinin necə daha dəqiq ifadə edilməsidir. Bu məqsədlə araşdırma üçün müəyyən edilmiş ərazi bölgüsü daxilində diaqram işarələri cızılır. Kartoqramla müqayisədə kartodiaqramlar, təkcə təklif olunan göstəricilərin ərazi üzrə kəmiyyət müx- təlifliyi haqda təsəvvür yaratmır, həmçinin onların mütləq ifadələrini də göstərə bilər. Kartodiaqramda göstəricilərin ərazi üzrə bölüşdürülməsi coğrafi xəritənin üzərində sütunlar, üçbucaqlar, və digər qrafik işarələr formasında da verilə bilər. Mövzu 5. Statistika göstəriciləri və kəmiyyətləri. Plan: 1.Statistika göstəricilərinin məzmunu, ifadə forma və növləri.
2.Mütləq və nisbi kəmiyyətlər. 3.Statistikanın orta kəmiyyətləri, onların növləri, xassələri və hesablanma üsulları.
4.Variasiya göstəriciləri və onların hesablanması 5.İndekslərin mahiyyəti və əhəmiyyəti 6.İndekslərin növləri və indeksləşdirilən kəmiyyətlər. İndekslərin qarşılıqlı əlaqələri .
I. Statistika elminin mühüm anlayışlarından birini onun göstəriciləri təşkil edir. Onlar sosial-iqtisadi hadisələrin konkret məkan və zaman şəraitində kəmiyyətcə xarakterizəsidir, yəni onlar vasitəsilə sosial- iqtisadi hadisə və proseslərin həcmini, səviyyəsini, nisbətlərini və s. xarakterizə etmək mümkündür. So- sial-iqtisadi hadisələr mürəkkəb olduğuna görə onların mahiyyətini bir göstərici vasitəsi ilə əks etdirmək mümkün deyildir. Belə hallarda göstəricilər sistemindən istifadə etmək lazımdır. Konkret məsələlərin həllində istifadə edilən və qarşılıqlı əla-qədə olan göstəricilər məcmusu statistika
miqdarda statistik göstəricilər işləyib hazırlamışdır. Statistika göstəriciləri sisteminin əsas bölmələrinə əhali göstəricilərini, milli sərvət göstəricilərini, əmtəə tədavülü göstəricilərini, elm, maarif, səhiyyə və mədəniyyət göstəricilərini, əhaliyə məişət xidmətini həyata keçirən sahələrin göstəricilərini, dövlət idarə- etmə orqanları və ictimai təşkilatların fəaliyyəti göstəricilərini və s.-ni daxil etmək olar. Sosial-iqtisadi hadisələr bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədə olur. Bu əlaqə və asılılıq sosial-iqtisadi hadisə- lərin bütün tərəflərini, o cümlədən onların kəmiyyət tərəflərini və kəmiyyət nisbətlərini əhatə edir. Statis- tika göstəricilərinin əlaqə və asılılıqları müvafiq hadisələr arasındakı əlaqələrin obyektiv ifadəsidir. Sta- tistika elminin mühüm prinsiplərindən biri statistika göstəriciləri ilə tapşırıq göstəriciləri arasında uyğunluğun olmasıdır. Göstəricilər həcm və keyfiyyət göstəricilərinə ayrılır. Bütün statistika göstəriciləri məcmu vahidlərinin əhatə olunmasına görə fərdi və ümumi, ifadə formalarına görə isə mütləq, nisbi və orta göstəricilərə ay- rılır. İki fərdi mütləq göstəricilərin nisbətini xarakterizə edən göstərici fərdi nisbi göstərici adlanır. Fərdi göstəricilərdən fərqli olaraq, yekun (ümumi) göstərici-lər statistik məcmunu bütövlükdə yaxud onun bir hissəsini xarakterizə edirlər. Bu göstəricilər həcm və hesablama göstəricilərinə ayrılır. Sosial-iqtisadi hadisələr statistika göstəricilərində ya müəyyən vaxt anında, bir qayda olaraq, müəyyən tarixə, ayın və ya ilin əvvəlinə, yaxud axırına, ya da müəyyən dövr ərzində- gün, həftə, ay, rüb, il ərzində ifadə olunurlar. Əgər göstəricilər müəyyən vaxta ifadə olunarsa, belə göstəricilər an, müəyyən dövr ər- zində ifadə olunarsa, onlar fasiləli göstəricilər adlanır. Statistika göstəriciləri öyrənilən sosial-iqtisadi hadisələri bütövlükdə ölkə üzrə xarakterizə edərsə, belə göstəricilər ümumi ərazi göstəriciləri, ölkənin ərazisinin ayrı-ayrı bölgələrinin sosial-iqtisadi göstəricilə- rini xarakterizə edən göstəricilər isə regional və ya yerli göstəricilər adlanır.
sial-iqtisadi hadisələrin həcmini konkret məkan və zamanda xarakterizə edir. Mütləq kəmiyyətlər fərdi və yekun mütləq kəmiyyətlərə ayrılır. Fərdi mütləq kəmiyyətlər müşahidə obyektinin ayrı-ayrı vahidlərinin həcmini, səviyyəsini xarakterizə edir. Fərdi mütləq kəmiyyətlər yekun mütləq kəmiyyətlərin alınmasında mühüm rol oynayır. Yekun mütləq kəmiyyətlər öyrənilən statistik məcmunun bütün vahidlərinin həcmini, yaxud onun ayrı-ayrı qruplarının həcmini xarakterizə edir. Yekun mütləq kəmiyyətlər xüsusi hesablamalar əsasında da müəyyən edilir. Hesablama əsasında mütləq kəmiy- yətlərin əldə edilməsi ən çox müvafiq göstəricilərin proqnozlaşdırılmasında istifadə edilir. 36
sadi hadisələrin mahiyyətindən asılı olaraq onlar müvafiq ölçü vahidlərində ifadə olunurlar. Mütləq kə- miyyətlər onların mahiyyətinə, təbii xüsusiyyətlərinə uyğun olaraq natural, dəyər və əmək ölçü vahid- lərində ifadə olunurlar. Sosial-iqtisadi hadisələrin təbii xüsusiyyətlərinə uyğun olaraq istifadə edilən ölçü vahidlərinə natural ölçü vahidləri deyilir. Natural ölçü vahidləri sosial-iqtisadi hadisələrin fiziki xüsu- siyyətlərini ifadə edir. Bəzən sosial-iqtisadi hadisələrin mütləq kəmiyyətləri haqda bir ölçü vahidi aydın təsəvvür əldə etməyə imkan vermir. Belə halda sosial-iqtisadi hadisələrin təbii xüsusiyyətlərinə uyğun iki ölçü vahidindən istifadə edilir. Təcrübədə natural ölçü vahidləri ilə bərabər şərti-natural (şərti-cinsi) ölçü vahidlərindən də istifadə edilə bilər. Bəzi hallarda sosial-iqtisadi hadisələrin həcmi iki ölçü vahidlərinin hasili şəklində ifadə olunur. Məsələn, nəqliyyatda yük və sərnişin daşınması ton-kilometrlə (t/km) və sər- nişin-kilometrlə (s/km), elektrik enerjisi istehsalı kilovat-saatla (kWt/saat), işlə-nilmiş vaxt adam-saat, adam-gün və s. ifadə olunur. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində ən geniş yayılmış ölçü vahidlərindən biri dəyər ölçü vahididir. Müxtəlif istehlak dəyərlərinə malik olan hadisələrin umumi həcmini dəyər ölçü vahidində ifadə etmək mümkün- dür. Bazar münasibətləri şəraitində mühüm məsələlərdən biri dəyər göstəricilərinin müqayisəliliyini təmin etməkdir. Mütləq kəmiyyətlərin ifadə olunmasında istifadə edilən ölçü vahidlərindən biri də əmək ölçü vahidlə- ridir. Əmək ölçü vahidlərinə adam-saat, adam-gün və s. daxildir.
hallarda mütləq kəmiyyətlər öyrənilən sosial-iqtisadi hadisələrin keyfiyyət xüsusiyyətlərini qiymətləndir- məyə imkan vermir. Bu sahədə işlərin yaxşı və ya pis olduğunu müəyyənləşdirmək üçün həmin məlu- matı carı ilin proqnozları və ya keçən ilin faktiki məlumatı ilə müqayisə etmək lazımdır. Tapşırıqların yerinə yetirilməsi dərəcəsini xarakterizə etmək, sosial-iqtisadi hadisələrin inkişaf sürətlərini və yayılması- nın intensivliyini ölçmək üçün, onların quruluşunu və quruluşda baş vermiş dəyişiklikləri müəyyən et- mək və istifadə edilməmiş ehtiyatları aşkar etmək üçün və bir sıra məsələlərin öyrənilməsində nisbi kə- miyyət göstəricilərindən geniş istifadə edilir. Nisbi kəmiyyət sosial-iqtisadi hadisələrə xas olan kəmiyyət nisbətlərini göstərir. İki mütləq kəmiyyətin müqayisəsi nəticəsində alınan göstəriciyə nisbi kəmiyyət deyilir. Nisbi kəmiyyətlər eyni zamanda iki nisbi kəmiyyətin və iki orta kəmiyyətın bir-birilə müqayisəsi nəticəsində də alınır. Nisbi göstəriciləri he- sablayarkən kəsirin sürətində olan mütləq kəmiyyət cari və ya müqayisə edilən kəmiyyət, kəsirin məx- rəcində olan kəmiyyət isə müqayisə üçün əsas götürülən kəmiyyət adlanır. Öyrənilən hadisənin xüsu- siyyətindən asılı olaraq nisbi kəmiyyətlər müxtəlif formalarda ifadə oluna bilər. Nisbi kəmiyyətlər (NK) əmsal (dəfə), faiz, promill və prodesimill formalarında ifadə oluna bilər. NK-in ən sadə forması bir kəmiyyətin digər eyni keyfiyyətli kəmiyyətdən neçə dəfə çox və ya az oldu- ğunu göstərən əmsal göstəricisidir. Əmsal formasında NK-i hesablayarkən müqayisə üçün əsas götürül- müş kəmiyyət vahidə bərabər edilir. Müasir dövrdə NK-in ən geniş yayıimış ifadə formalarından biri də faizdir. Faiz ifadəsində müqayisə əsasını təşkil edən kəmiyyət yüzə bərabər götürülür. Hesabat dövrünün məlumatını və ya müqayisə edilən kəmiyyəti müqayisə üçün əsas götürülmüş kəmiyyətə bölüb, 100-ə vurduqda NK-i faizlə ifadə etmiş olarıq. NK-in faiz ifadə formasından müqayisə edilən kəmiyyətlərin bir-birindən ciddi fərqlənmədikləri halda istifadə edilir. NK-lər əhali və səhiyyə statistikasında bir sıra hallarda promill və prodesimill ilə ifadə olunurlar. Promilldə müqayisə üçün əsas götürülən kəmiyyət 1000-ə, prodesimilldə isə 10000-ə bərabər götürülür. Təcrübədə nisbi kəmiyyətlər müxtəlif məqsədlər üçün hesablanırlar. Bununla əlaqədar olaraq NK-ləri plan tapşırığının yerinə yetirilməsi, dinamika, quruluş, koordinasiya, intensivlik, iqtisadi inkişafın səviy- yəsi, müqayisə və s. növlərə ayırmaq olar. Mütləq və nisbi kəmiyyətlərdən istifadə olunmasının ümumi prinsipləri. Mütləq və nisbi kəmiyyətlərin hesablanması və isti-fadə edilməsində bir sıra prinsiplərə əməl edilməlidir. Sosial-iq-tisadi hadisələrin mütləq və nisbi kəmiyyətlərlə xarakterizə olunmasının mühüm prinsiplərindən biri həmin hadisələrin ma- hiyyətini, spesifık xüsusiyyətlərini və inkişaf qanunauyğunluq-larını düzgün başa düşməkdir. Şərait, məkan və zamandan asılı olaraq eyni göstəricilər sosial-iqti-sadi hadisələri müxtəlif şə-kildə əks etdirə bilər. Məsələn, respublikamızda müştəqillik əl-də edilən dövrdən əvvəlki dövrə nisbətən müasir şəraitdə iri, orta və kiçik müəssisələr arasındakı nisbət əhəmiyyətli dərəcə-də dəyişilmişdir. Belə ki, hazırda kiçik hesab edilən müəssisə-lər müstəqillikdən əvvəl iri müəssisələrin siyahısına daxil edi-lirdi. Sosial-iqtisadi Yüklə 1,48 Mb. Dostları ilə paylaş:
|