Microsoft Word distant tehsil-movzu
Yüklə 1,48 Mb. Pdf görüntüsü
|
37
hadisələrin xarakterindən asılı olaraq müt-ləq və nisbi kəmiyyətlərdən istifadə edilməsinə differensial ya- naşmaq lazımdır, yəni, ayri-ayrı hadisələr üzrə plan-tapşırıq-larının yerinə yetirilməsini ölkə üçün ümumilikdə hesablamaqla bərabər, ayrı-ayrı regionları xarakterizə edən nisbi göstəricilər də hesablanılır. Mütləq və nisbi kəmiyyətlərin düzgün tətbiq edilməşinin mühüm şərtlərindən biri onlardan kompleks şəkildə istifadə edilməsidir. Dinamika nisbi kəmiyyətinin hesablanmasında bu şərtə əməl etməyin daha mühüm əhəmiyyəti vardır. Belə ki, faiz ifadə-sində sosial-iqtisadi hadisələrin səviyyəsində ciddi dəyişiklik görə çarpdığı halda mütləq kəmiyyət ifadəsində həmin dəyişik-lik kiçik rəqəmlə ifadə oluna bilər. Ona görə də sosial-iqtisadi hadisələrin zamanda dəyişilməsini düzgün xarakterizə etmək üçün mütləq və nisbi kəmiyyətlərdən kompleks şəkildə istifadə etmək məqsədəuyğundur. Həmçinin nəzərə alınmalıdır ki, müxtəlif zamanlarda NK-lərin hər faizinin arxasında müxtəlif həcmdə mütləq kəmiyyət durur. NK-rin hesablanmasında gös- təricilərin müqayisəli olmasına xüsusi əhəmiyyət verilməlidir. Statistika məlumatlarının müqayisəli olmaması aşağıdakı səbəb-lər nəticəsində baş verir: a)
b)
statistik müşahidənin müxtəlif dövrlərdə və ya anlarda aparılması; c) ərazi və idarə-təşkilati dəyişikliklərin baş verməsi; d) məlumatların tam və etibarlı olmaması və s. Sosial-iqtisadi hadisələrin təhlilində mütləq və nisbi kəmiy-yətlərdən kompleks istifadə edilməlidir.
III.Statistikada çox istifadə edilən göstəricilərdən biri orta kə-miyyətdir. Orta kəmiyyət metodu, qruplaşdırma metodu kimi, sosial-iqtisadi hadisələrin ümumiləşdirici xarakterizəsini verən statistika metodologiyasının çox mühüm spesifık metodudur. Statistika təcrübəsində orta kəmiyyətdən hər hansı statistika məcmusunun ümumiləşdirici xarakterizəsini verməkdə, məsə-lən, işləyənlərin orta əmək ödənişinin, dənli bitkilərin orta məh-suldarlığının xarakterizəsində, imtahan sessiyalarında tələbələ-rin orta mənimsəmə səviyyəsinin müəyyənləşdirilməsində və s. istifadə edilir. Statistika məcmusunu səciyyələndirən bu orta kəmiyyətlər həmişə müəyyən dövr üçün hesablanılır. Sosial-iqtisadi hadisələrin ümumiləşdirilməsində orta kəmiy-yətin rolu hələ XVII-XVIII əsrlərdə siyasi hesab məktəbinin görkəmli nümayəndələri olan V.Petti, Q.Kinq və s. əsərlərində göstərilmişdir. Orta kəmiyyət anlayışından elmi təhlildə ilk də-fə V.Petti istifadə etmişdir. O, əmtəənin dəyərinin onun isteh- salına sərf edilən orta əməklə müəyyən edilməsini təklif etmiş-dir. Q.Kinq İngiltərənin əhalisi haqqında məlumatı təhlil edər-kən hər bir ailəyə düşən orta gəliri, adambaşına düşən gəliri və s. müəyyən etmişdir. XIX əsrin görkəmli statistiki, Belçika Mərkəzi Statistika Ko-mitəsinin sədri A.Ketle sosial-iqtisadi hadisələrin tədqiqində statistik-riyazi metodlara üstünlük vermişdir. Sabitlik nəzəriy-yəsini sübut etmək üçün Ketle orta kəmiyyət göstəricisindən is-tifadə etmişdir. Ketle göstərmişdir ki, insanların orta boyu hə-qiqi normal boy alacaq, qalanlarının normal boydan kənarlaş-maları səhvdir. Ümumi və fərdi səbəblər haqqında Ketlenin tə-limi əsasında orta kəmiyyət yarandı. Sosial-iqtisadi hadisələrin sabitliyini sübut etmək üçün Ketle “orta adam” nəzəriyyəsini irəli sürdü. Kütləvi məlumat əsasında Ketle sosial-iqtisadi hadi-sələr üzrə bir sıra qanunauyğunluqları müəyyənləşdirmişdir. Orta kəmiyyət təsadüflər nəcitəsində əmələ gələn fərdi kə-narlaşmaları qarşılıqlı ödəyir və məcmuya xas olan ümumi xü-susiyyəti, tipik səviyyəni xarakterizə etməyə imkan verir. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində orta kəmiyyətin rolu daha da artır. Belə ki, burada da orta kəmiyyət ayrı- ayrı fərdləri və təsa-düfləri ümumiləşdirməyə və iqtisadi inkişaf qanunauyğunluğu-nun meylini aşkar etməyə imkan verir. Orta kəmiyyət o vaxt ob-yektiv ola bilər ki, o, keyfiyyətcə bircinsli statistik məcmu üçün kütləvi məlumat əsasında hesablansın və sosial-iqtisadi hadisə-lərin tipik səviyyələrini xarakterizə etmək imkanına malik ol-sun. Qeyd etmək lazımdır ki, statistik məcmunun ayrı-ayrı va-hidləri əsasında əhalinin həyat səviyyəsinin yaxşılaşmasını və yaxud pisləşməsini xarakterizə etmək mümkün deyildir. Dövlət statistika orqanları müntəzəm olaraq həm əhalinin ay-rı-ayrı ictimai qrupları üzrə, həm də əhali üzrə ümumilikdə on-ların gəlirlərinin səviyyəsi haqqında məlumat toplayırlar. Əhali-nin ayrı-ayrı ictimai qruplarının gəlirlərinin ümumi məbləği haqqında olan məlumatlarda onların gəlirlərinin səviyyəsinin necə dəyişildiyini xarakterizə etmək imkanına malik deyildir, çünki həmin ictimai qruplarda olan əhalinin sayı müxtəlifdir. Belə halda tədqiqatçının köməyinə orta kəmiyyət göstəricisi gə-lir. Əhalinin ictimai qrupları üzrə hər nəfərə və yaxud hər ailəyə düşən orta gəlir göstəricisi əhalinin həyat səviyyəsini düzgün xarakterizə etmək imkanına malik olur.
38
Konkret məkan və zaman şəraitində sosial-iqtisadi hadisə-lərin dəyişən əlamətlərinin tipik səviyyələrini səciyyələndirən göstərici statistikada orta kəmiyyət adlanır. Orta kəmiyyət real göstərici olub, sosial-iqtisadi hadisələrin obyektiv mövcud olan nisbətlərini ifadə edir. Orta kəmiyyət əlamətin tipik səviyyəsini o zaman düzgün əks etdirə bilər ki, o birnövlü statistika məc-musu üzrə hesablansın. Bircinsli olmayan məcmu üzrə hesab-lanan orta kəmiyyət saxta, real olmayan orta kəmiyyət olur. Be-lə orta kəmiyyət həqiqi vəziyyəti düzgün səciyyələndirə bilməz. Məsələn, müxtəlif fəaliyyət sahələri üzrə işləyənlərin orta gəliri həqiqi vəziyyəti göstərə bilməz. Bu ümumi orta kəmiyyətlə bə-rabər, ayrı-ayrı fəaliyyət sahələrində işləyənlərin orta gəlirlərini müəyyən etmək lazımdır. Deməli, ümumi orta kə- miyyəti qrup orta kəmiyyətlərlə tamamlamaq lazımdır. Bura-dan aydın olur ki, orta kəmiyyət metodu ilə qruplaşdırma me-todu arasında sıx əlaqə vardır. Orta kəmiyyət nəzəriyyəsinin işlənilməsində və in- kişafında J.Zyusmilx, A.Ketle, A.Bouli, A.Boyarski, T.Ryabuş-kin, J.Pasxaver, V.Ovsienko və s. alimlərin çox böyuk xidmət-ləri olmuşdur. Orta kəmiyyət bütün statistik məcmunun ümumi-ləşdirici xarakterizəsi olub, bu
məcmunun bütün
vahidlərilə əla-qədə olan müəyyən
kəmiyyətə istiqamətlənməlidir. Bu kəmiy-yəti funksiya şəklində aşağıdakı kimi göstərmək olar:
f(x 1 ,x 2 ........,x n )
Əksər hallarda bu kəmiyyət real iqtisadi kateqoriyanı əks et-dirdiyinə görə o, müəyyənedici göstərici adlandırılır. Yuxarıda göstərilmiş funksiyanın bütün kəmiyyətlərini onların orta kə-miyyətləri ilə əvəz etsək, onda bu funksiyaların qiyməti əvvəlki kimi qalacaqdır. Deməli, hesablanan əlamətin qiymətlərinin ümumi həcminin məcmudakı vahidlərin sayına nisbəti əsasında orta kəmiyyət müəyyən edilir. Orta kəmiyyət obyektiv nisbətlər əsasında hesablana bilər. Məsələn, müəssisədə işləyən fəhlələrin orta aylıq əmək haqqı onların əmək haqqı fondunun işləyənlərin sayına nisbəti kimi müəyyən edilir. Hər bir orta kəmiyyət öyrə-nilən məcmunu hər hansı bir əlamət üzrə xarakterizə edir. Bir sıra mühüm əlamətlər üzrə öyrənilən məcmu haqda tam və ətraflı təsəvvür əldə etmək üçün, hadisəni müxtəlif tərəflərdən təsvir edən orta kəmiyyət sisteminə malik olmaq lazımdır. Orta kəmiyyətlərin növləri və hesablanma üsulları. Sosial-iqtisaqdi hadisələrin tədqiqində istifadə edilən statistika göstə-ricilərinin ən geniş yayılmış formalarından biri orta kəmiyyət-dir. Orta kəmiyyətin geniş miqyasda tətbiqi onun bir sıra üstün-lüklərə malik olması ilə izah olunur. Orta kəmiyyətin mühüm xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, o, öyrənilən məcmunun bütün vahidlərinə xas olan ümumiliyi əks etdirir, yəni əlamətin ayrı-ayrı qiymətləri orta kəmiyyətdə qarşılıqlı ödənilir. Orta kəmiyyətin hesablanması sosial-iqtisadi hadisələrin ob-yektiv nisbətlərinə, qarşılıqlı əlaqələrinə, onların iqtisadi məz-mununa əsaslanmalıdır.Orta kəmiyyət verilən məlumatın xüsu-siyyətindən asılı olaraq müxtəlif üsullarla hesablana bilər. Mə-sələn, əmək haqqı fondu və işləyənlərin sayı haqqında məlumat verildikdə, orta aylıq əmək haqqı cəmi əmək haqqı fondunun işləyənlərin sayına nisbəti kimi müəyyən edilir. Fərz edək ki, əmək haqqının həcminə görə araşdırılmış qruplar üzrə işləyənlərin orta aylıq əmək haqqı və əmək haqqı fondu barədə məlumat verilmişdir. Bu halda orta aylıq əmək haqqını hesablamaq üçün kəsrin sürətində əmək haqqı fondunu cəmləyib, kəsrin məxrəcində isə hər qrup üzrə əmək haqqı fondunu orta əmək haqqına bölüb işləyənlərin sayını tapırıq, sonra cəmi əmək haqqı fondunu cəmi işləyənlərin sayına bölüb orta aylıq əmək haqqını müəyyən edirik. Məlumatın verilməsindən asılı olaraq orta kəmiyyət müxtəlif üsullarla hesablansa da, bütün hallarda orta aylıq əmək haqqı cəmi əmək haqqının işləyənlərın sayına nisbəti kimi müəyyən edilir. Sosial-iqtisadi hadisələr haqqında məlumatın verilmə xüsusiyyətinə uyğun olaraq orta kəmiyyət müxtəlif üsullarla hesablana bilər. Orta kəmiyyətin ən çox istifadə edilən növlə-rindən biri hesabi orta kəmiyyətdir. Hesabi orta kəmiyyət sadə və çəkili formada hesablana bilər. Orta kəmiyyəti hesablanılan əlamətin ayrı-ayrı qıymətləri, yaxud variantlar x 1 ,x 2 ,........, x n -lə, variantların sayı n-lə, orta kəmiyyət x işarə edilərsə, hesabi orta kəmiyyətin sadə düs-turu geniş şəkildə aşağıdakı kimi yazıla bilər:
X ═ ───────────── ═ ──── ; n n
Burada ∑ - cəm işarəsidir. Deməli, bu düsturla orta kəmiyyəti hesablamaq üçün vari-antları cəmləyib variantların sayına bölmək lazımdır.
Yüklə 1,48 Mb. Dostları ilə paylaş:
|