272
lulu qarşılığında (bu məhlulun optik sıxlığı ilə müqayisələndi-
rilir) ölçülür. Alınan nəticələr əsasında əyri qurulur (şəkil 26).
Zülalların kolonkadan elyurəedilməsi üçün həlledicilər
qismində 7,5 pH və 0,05 ion güclü (0,00338 M
KH
2
PO
4
+0,0155 M Na
2
HPO
4
) və 7,2 pH və 0,5 ion güclü
(birinci məhlula KCl – in 0,45 M qatılığınadək kalium xlorid
əlavə etməklə alınır) fosfat buferlərindən istifadə edilir.
Məhsuldakı zülal fraksiyalarının miqdarı hər bir pikin
sahəsinin xromatoqramdakı bütün piklərin sahələri cəminə olan
nisbəti ilə müəyyən edilir. (bax: “Xromatoqrafik ayrılma
prinsipləri” hissəsi).
Qida məhsullarının xromatoqrafik tədqiqi üsulları müasir
dövrdə olduqca populyarlaşmış və daha çoxşaxəli tədqiqat
sahələrində geniş istifadə olunmağa başlamışdır.
273
IV BÖLMƏ
QİDA MƏHSULLARININ TƏDQİQ
OLUNMASININ LÜMİNESSENT ÜSULLARI
4.1. Qida məhsullarının lüminessentli tədqiqat
üsullarının əsasları
Maddədə həyəcanlanma vəziyyətindən normal vəziyyətə
qayıdarkən elektronların keçməsi nəticəsində əmələ gələn
atomların, ionların, molekulların və bu maddələrin daha mü-
rəkkəb hissəciklərinin işıqlanması lüminessensiya adlandırılır.
Maddənin lüminessensiyasının başlanması üçün ona kənardan
müəyyən miqdarda enerji çatdırmaq vacibdir. Maddə hissəcik-
ləri onlara çatdırılan enerjini udaraq, müəyyən müddət ərzində
o halda qalmaqla həyəcanlanma vəziyyətinə keçir. Sonra onlar
həyəcanlanma enerjisinin bir hissəsini lüminessensiya kvantları
şəklində itirərək sükunət halına qayıdır.
Ultrabənövşəyi və görünən tezliklərin optik diapazonu-
nun işıq şüalarının təsiri altında əmələ gələn işıqlanma, həyə-
canlanma səviyyəsinin növündən və bu vəziyyətdə qalma müd-
dətindən asılı olaraq f l u o r e s s e n s i y a və f o s f o r e s
s e n s i y a kimi iki növə ayrılan fotolüminessensiya adını
daşıyır.
F l u o r e s s e n s i y a
– maddənin yalnız şüalanma za-
manı davam edən xüsusi işıqlanma növüdür. Əgər həyəcanlan-
dırıcı mənbə yox edilərsə, onda ani olaraq və ya 0,001 sani-
yədən çox olmayan vaxt ərzində də işıqlanma kəsilir.
Həyəcanlandırıcı işığı yox etdikdən (söndürdükdən) sonra
maddənin davam edən xüsusi işıqlanması fosforessensiya
adlandırılır.
Qida məhsullarını tədqiq etmək üçün fluoressensiya
hadisəsindən istifadə edilir.
Lüminessentli analizin (LA) köməyi ilə tədqiq olunan nü-
munədə maddələrin 10
-11
q/q konsentrasiyalarda mövcudluğu-
274
nu aşkar etmək olur. Vəsfi və miqdarı lüminessentli analizdən
qida məhsullarının tərkibindəki bəzi vitaminləri, südün tərki-
bindəki zülalların və yağların miqdarını təyin etmək üçün,
balığın və ətin təzəliyini, tərəvəzlərin, meyvələrin korlanma
diaqnostikasını və qida məhsullarında konservantların, dərman
preparatlarının, konseregen maddələrin, pestisidlərin aşkar
olunması üçün istifadə edilir.
Lüminessentli analiz aparılan zaman molekulyar işıqlan-
maya xas olan əsas qanunauyğunluqlar nəzərə alınır. Məsələn,
lüminessensiya spektrinin həyəcanlandırıcı işığın dalğa uzun-
luğundan qeyri-asılılıq qanunu, ikinci udulma olmadıqda həyə-
canlandırma üçün müqayisə ediləcək dərəcədə geniş spektral
sahələrdən istifadə olunmasına imkan verir.
Stoks-Lommel qaydasına uyğun olaraq, bütövlükdə
şüalanma spektri və onun maksimumu həmişə udulma spektri
və onun maksimumu ilə müqayisədə uzun dalğalar tərəfə yerini
dəyişir (şəkil 27).
Şəkil 27. Asetonda 6Ж markalı rodamin boyağının
udulma (U) və lüminessensiya (L) spektrləri
275
Əksər maddələr üçün Stoks-Lommel qanunu kəskin
olaraq yerinə yetirilir, belə ki, lüminessensiya spektrlərinin
yerini dəyişməsi udulma spektrlərinə nisbətən, lüminessen-
siyaya qarışan həyəcanlandırıcı işığın səpələnmiş hissəsini
filtrləməyə imkan verir.
Lüminessensiyaya həyəcanlanma enerjisinin əmələgəlmə
tamlığı “e n e r g e t i k ç ı x ı m” (Ben) anlayışı ilə xarak-
terizə edilir. Şüalanan enerji udulan enerji ilə müqayisədə 80-
90%-ə çata bilər. S.İ.Vavilov tərəfindən müəyyən edilmişdir ki,
lüminessensiyanın energetik çıxışı (Ben) həyəcanlandırıcı
işığın dalğa uzunluğuna mütənasib olaraq çoxalır, sonra bəzi
spektr intervalında sabit qalır, udulma və lüminessensiya
spektrlərinin basılma oblastında isə tez enib düşməyə başlayır
(şəkil 28, a).
“K v a n t ç ı x ı m ı” anlayışı (B
kv
), kvantların hansı
hissəsinin lüminessent kvantına çevrildiyini göstərir. Sınağın
keçirilməsi üzrə optimal şəraitlər seçilən zaman S. İ. Vavilov
qanunu istifadə olunur. Bu qanuna görə əgər həyəcanlandırıcı
dalğa orta hesabla, özünün mövcud olduğundan daha uzun
dalğaya çevrilsə, lüminessensiya kvant çıxışını (B
kv
) sabit
saxlayır və əksinə əgər uzun həyəcanlandırıcı dalğalar qısa dal-
ğalara çevrilirlərsə, onda lüminessensiya çıxımı kəskin olaraq
azalır (şəkil 28, a). Lüminessentli analizdə qısadalğalı kvant-
ların artıq enerjisinin lüminessensiya intensivliyini (Lİ) artır-
madığını mütləq nəzərə almaq lazımdır.
Lüminessensiya spektrlərinin şifrəsi açılarkən, yəni bu
spektrlər oxunarkən V.L.Levşin tərəfindən müəyyənolunmuş
bir çox maddələr üçün həyata keçən udulma və şüalanma
spektrlərinin güzgü simmetriyası qaydası diqqət mərkəzində
saxlanılır (şəkil 27).
Verilən həyəcanlanma şəraitlərində lüminessensiya inten-
sivliyi maddənin şüalanma mərkəzlərinin sayı ilə, yəni onun
konsentrasiyası (qatılığı) ilə təyin olunur. Lakin lüminessensiya
intensivliyi (Lİ) lüminessensiyalaşan maddənin konsen-
Dostları ilə paylaş: |