Microsoft Word Elsever m kitab doc

 
272
lulu qarşılığında (bu məhlulun optik sıxlığı ilə müqayisələndi-
rilir) ölçülür. Alınan nəticələr əsasında əyri qurulur (şəkil 26). 
Zülalların kolonkadan elyurəedilməsi üçün həlledicilər 
qismində 7,5 pH və 0,05 ion güclü (0,00338 M 
KH
2
PO
4
+0,0155 M Na
2
HPO
4
) və 7,2 pH və 0,5 ion güclü 
(birinci məhlula KCl – in 0,45 M qatılığınadək kalium xlorid 
əlavə etməklə alınır) fosfat buferlərindən istifadə edilir. 
Məhsuldakı zülal fraksiyalarının miqdarı  hər bir pikin 
sahəsinin xromatoqramdakı bütün piklərin sahələri cəminə olan 
nisbəti ilə müəyyən edilir. (bax: “Xromatoqrafik ayrılma 
prinsipləri” hissəsi). 
Qida məhsullarının xromatoqrafik tədqiqi üsulları müasir 
dövrdə olduqca populyarlaşmış  və daha çoxşaxəli tədqiqat 
sahələrində geniş istifadə olunmağa başlamışdır. 
  
    
 
  

---

 
273
IV BÖLMƏ  
 
QİDA  MƏHSULLARININ  TƏDQİQ  
OLUNMASININ  LÜMİNESSENT  ÜSULLARI
 
 
4.1. Qida məhsullarının lüminessentli tədqiqat  
üsullarının əsasları 
 
Maddədə  həyəcanlanma vəziyyətindən normal vəziyyətə 
qayıdarkən elektronların keçməsi nəticəsində  əmələ  gələn 
atomların, ionların, molekulların və bu maddələrin daha mü-
rəkkəb hissəciklərinin işıqlanması lüminessensiya adlandırılır. 
Maddənin lüminessensiyasının başlanması üçün ona kənardan 
müəyyən miqdarda enerji çatdırmaq vacibdir. Maddə hissəcik-
ləri onlara çatdırılan enerjini udaraq, müəyyən müddət ərzində 
o halda qalmaqla həyəcanlanma vəziyyətinə keçir. Sonra onlar 
həyəcanlanma enerjisinin bir hissəsini lüminessensiya kvantları 
şəklində itirərək sükunət halına qayıdır. 
Ultrabənövşəyi və görünən tezliklərin optik diapazonu-
nun işıq  şüalarının təsiri altında  əmələ  gələn işıqlanma, həyə-
canlanma səviyyəsinin növündən və bu vəziyyətdə qalma müd-
dətindən asılı olaraq  f l u o r e s s e n s i y a   və   f o s f o r e s 
s e n s i y a   kimi iki növə ayrılan fotolüminessensiya adını 
daşıyır.  
F l u o r e s s e n s i y a
 – maddənin yalnız şüalanma za-
manı davam edən xüsusi işıqlanma növüdür. Əgər həyəcanlan-
dırıcı  mənbə yox edilərsə, onda ani olaraq və ya 0,001 sani-
yədən çox olmayan vaxt ərzində də işıqlanma kəsilir. 
Həyəcanlandırıcı işığı yox etdikdən (söndürdükdən) sonra 
maddənin davam edən xüsusi işıqlanması  fosforessensiya 
adlandırılır. 
Qida məhsullarını  tədqiq etmək üçün fluoressensiya 
hadisəsindən istifadə edilir. 
Lüminessentli analizin (LA) köməyi ilə tədqiq olunan nü-
munədə maddələrin 10
-11
 q/q  konsentrasiyalarda mövcudluğu-

---

 
274
nu aşkar etmək olur. Vəsfi və miqdarı lüminessentli analizdən 
qida məhsullarının tərkibindəki bəzi vitaminləri, südün tərki-
bindəki zülalların və yağların miqdarını  təyin etmək üçün, 
balığın və  ətin təzəliyini, tərəvəzlərin, meyvələrin korlanma 
diaqnostikasını və qida məhsullarında konservantların, dərman 
preparatlarının, konseregen maddələrin, pestisidlərin aşkar 
olunması üçün istifadə edilir.  
Lüminessentli analiz aparılan zaman molekulyar işıqlan-
maya xas olan əsas qanunauyğunluqlar nəzərə alınır. Məsələn, 
lüminessensiya spektrinin həyəcanlandırıcı  işığın dalğa uzun-
luğundan qeyri-asılılıq qanunu, ikinci udulma olmadıqda həyə-
canlandırma üçün müqayisə ediləcək dərəcədə geniş spektral 
sahələrdən istifadə olunmasına imkan verir.  
Stoks-Lommel qaydasına uyğun olaraq, bütövlükdə 
şüalanma spektri və onun maksimumu həmişə udulma spektri 
və onun maksimumu ilə müqayisədə uzun dalğalar tərəfə yerini 
dəyişir (şəkil 27).  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Şəkil 27. Asetonda 6Ж markalı rodamin boyağının 
udulma (U) və lüminessensiya (L) spektrləri 
 

---

 
275
Əksər maddələr üçün Stoks-Lommel qanunu kəskin 
olaraq yerinə yetirilir, belə ki, lüminessensiya spektrlərinin 
yerini dəyişməsi udulma spektrlərinə nisbətən, lüminessen-
siyaya qarışan həyəcanlandırıcı  işığın səpələnmiş hissəsini 
filtrləməyə imkan verir. 
Lüminessensiyaya həyəcanlanma enerjisinin əmələgəlmə 
tamlığı “e n e r g e t i k   ç ı x ı m” (Ben) anlayışı ilə xarak-
terizə edilir. Şüalanan enerji udulan enerji ilə müqayisədə 80-
90%-ə çata bilər. S.İ.Vavilov tərəfindən müəyyən edilmişdir ki, 
lüminessensiyanın energetik çıxışı (Ben) həyəcanlandırıcı 
işığın dalğa uzunluğuna mütənasib olaraq çoxalır, sonra bəzi 
spektr intervalında sabit qalır, udulma və lüminessensiya 
spektrlərinin basılma oblastında isə tez enib düşməyə başlayır 
(şəkil 28, a).  
“K v a n t   ç ı x ı m ı” anlayışı (B
kv
), kvantların hansı 
hissəsinin lüminessent kvantına çevrildiyini göstərir. Sınağın 
keçirilməsi üzrə optimal şəraitlər seçilən zaman S. İ. Vavilov 
qanunu istifadə olunur. Bu qanuna görə  əgər həyəcanlandırıcı 
dalğa orta hesabla, özünün mövcud olduğundan daha uzun 
dalğaya çevrilsə, lüminessensiya kvant çıxışını (B
kv
) sabit 
saxlayır və əksinə əgər uzun həyəcanlandırıcı dalğalar qısa dal-
ğalara çevrilirlərsə, onda lüminessensiya çıxımı  kəskin olaraq 
azalır (şəkil 28, a). Lüminessentli analizdə  qısadalğalı kvant-
ların artıq enerjisinin lüminessensiya intensivliyini (Lİ) artır-
madığını mütləq nəzərə almaq lazımdır. 
Lüminessensiya spektrlərinin  şifrəsi açılarkən, yəni bu 
spektrlər oxunarkən V.L.Levşin tərəfindən müəyyənolunmuş 
bir çox maddələr üçün həyata keçən udulma və  şüalanma 
spektrlərinin güzgü simmetriyası qaydası diqqət mərkəzində 
saxlanılır (şəkil 27). 
Verilən həyəcanlanma şəraitlərində lüminessensiya inten-
sivliyi maddənin  şüalanma mərkəzlərinin sayı ilə, yəni onun 
konsentrasiyası (qatılığı) ilə təyin olunur. Lakin lüminessensiya 
intensivliyi (Lİ) lüminessensiyalaşan maddənin konsen-

---