Microsoft Word Elsever m kitab doc

 
268
Buna baxmayaraq, bu xromatoqrafiya növünün eksk-
lyuziya prinsipi tam sübut olunmamış sayılır, şəbəkə effekti və 
helin istifadə edilməsi isə daha geniş yayılmış adların kök 
salması üçün əsas kimi xidmət göstərir. 
İstifadə olunan helin növündən asılı olaraq, şəbəkəli xro-
matoqrafiya üzvi həlledicilərdə qabaran, lipofil polimerlərdə 
həyata keçirilən  hel – nüfuzedici  və hidrofil hellərin istifadə 
olunmasına əsaslanan hel – filtrləyici olmaqla iki yerə ayırılır.  
Hel-filtrləyici xromatoqrafiyada daşıyıcı qismində  se-
fadeks daha geniş tətbiq olunur. mikrobioloji yolla saxarozadan 
alınan və qlükoza qalıqlarından ibarət olan yüksək molekullu 
polisaxaridin, yəni calanmış dekstranın  əmtəəlik adıdır. 
Dekstrandakı hidroksil qruplarının yüksək miqdarı onu çox 
hidrofil edir. Dekstranın calanması epixlorhidrinlə, qələvi 
mühitində həyata keçirilir. Nəticədə, müxtəlif ölçülü dənəciklər 
şəklində dekstran heli (sefadeks) alınır. 
Pharmacia  Fine Chemicals A. B. Upsala
 (İsveç) firması 
qabarma dərəcəsinə görə bir – birindən fərqlənən G-10-dan G-
200-dək 8 növ (tip) sefadeks istehsal edir. Qlobulyar əzələ 
zülallarını  və 4000-dən 150000 – dək molekul çəkisinə malik 
olan peptidləri ayırmaq üçün G-100 tipli sefadeks daha yararlı 
hesab olunur. Monosaxaridləri G-10 tipli sefadeksdə daha 
yaxşı ayırmaq mümkün olur. Adətən, heli toz halında istehsal 
edir, lakin əgər bufer məhlula konservant qismində 0,02%-li 
natrium azid əlavə edilirsə, o, kolonkada qabarmış vəziyyətdə 
saxlanılır. 
Xromatoqrafiya zamanı 20-250 sm uzunluğu və 20-50 
mm diametrə malik kolonka qabarmış hel ilə doldurulur, oraya 
sınaq nümunəsi əlavə edilir və sabit sürətlə ayrılan maddələrin 
fraksiyaları  həlledicilərlə elyurə edilir. Elyuatdakı maddələrin 
paylanmasının analizi müxtəlif üsullarla həyata keçirir: 
spektrin ultrabənövşəyi oblastda udulmasını ölçməklə, quru 
qalığa görə, rəng reaksiyalarının köməyi ilə. Kolonkadan 
zülalların çıxması, adətən 280 nm, bəzi hallarda isə 230 və ya 
310 nm dalğa uzunluğunda elyuatların optik sıxlığına görə 

---

 
269
nəzarət edilir (tənzimlənir), yəni analizin başlanğıcından pikin 
maksimum çıxımı anınadək keçən müddətlə  təyin olunan 
zaman xidmət göstərir.  
Sınağın konkret şəraitləri üçün hər bir maddənin xarak-
teristikası kimi, tutulub saxlanma müddəti xidmət göstərir. Bu 
göstərici, analizin başlanğıcından pikin maksimum çıxım anı-
nadək keçən zamanla, yəni maksimal optik sıxlıqla təyin olu-
nur. maddələrin miqdarı analizi ona əsaslanır ki, xromatoq-
ramda hər bir pikin sahəsi, qarışıq komponentin bu pikə uyğun 
gələn konsentrasiyasına mütənasibdir (bax: “Xromatoqrafiya 
piklərinin sahələrinin təyini”). 
 
3.10.2. Molekulyar şəbəkələrdə  
zülalların xromatoqrafiyası 
 
Qida məhsullarının tərkibində mövcud olan zülallar, 
onların müxtəlif həlledicilərdə  həll olmasına görə fraksiyalan-
dırmaqla çıxarılır. Zülalların ekstraksiyasını ya xırdalanmış 
məhsulun çəki nümunəsindən bilavasitə, ya da onu tədqiq 
edilən obyektdə  nəmliyin və yağların mövcud olan miqdarın-
dan asılı olaraq 1:10 və daha böyük nisbətlərdə 10
0
С tempe-
raturlu soyuq asetonla işləmək yolu ilə öncədən susuzlaş-
dırdıqdan və yağsızlaşdırdıqdan sonra həyata keçirilir. Bundan 
sonra asetonu filtrdən keçirir, məhsulu isə vakuum altında, otaq 
temperaturuna bərabər istilikdə qurudulur. Həll olmasına görə 
zülal fraksiyaları molekulyar şəbəkələrdə xromatoqrafiya 
edilir. 
Əzələ zülallarının ekstraksiyası  aşağıda  şərh edilən qay-
dada həyata keçirilir. Xırdalanmış 10-15 q miqdarında balıq, ət 
və ya heyvani mənşəli digər zülallı  məhsula (2-4 q su-
suzlaşdırılmış və yağsızlaşdırılmış çəki nümunəsinə) 50 ml 7,5 
pH və 0,05 ion gücünə malik soyudulmuş fosfat buferi əlavə 
edilir. Qatışığı hər 1 dəqiqədən sonra 10 san fasilələrlə 3 dəqə 
ərzində homogenləşdirir və 14-16 saat ərzində soyuducuda 
saxlanılır. 

---

 
270
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Şəkil 26. Diri karp balığının miofibrilyar  
(a) və sarkoplazmatik (b) zülallarının xromatoqramları 
 
1 – aktomiozin + miozin; 2 – f – aktin; 3 – q – aktin + 
tropomiozin; 4 – qlobulin; 5 – miogen; 6 – mioalbumin;  
7 – kiçikmolekullu azotlu maddələr 
 
Homogenləşdirilmiş kütlə sonra 0 – 4
0
C temperaturda və 
6000 dövr/dəq. çevrəvi sürəti ilə 30 dəq.  ərzində sentrifuqa-
lanır. Maye hissəni süzür sınaq şüşələrində qalan çöküntülər isə 

---

 
271
eyni göstəricilərə malik fosfat buferi ilə yenidən iki dəfə işlən-
məyə  məruz qoyulur. İşləmələrdən sonrakı bütün süzüntüləri 
bir yerə toplayır, filtrlənir və bufer məhlulu ilə 250 ml-lik 
kolbada ölçü xəttinədək doldururlar. 
Ekstraktda sarkoplazmatik zülallar və kiçikmolekullu 
azotlu maddələr mövcud olur. Hüceyrə qalıqları 7,2 pH ion gü-
cünə malik 50 ml fosfat buferində homogenləşdirməyə  məruz 
qoyulur və sarkoplazmatik zülallara analoji olaraq, məhlula 
keçən miofibrilyar zülallar ayırılır. Hüceyrə qalıqları 50 ml 
soyudulmuş 0,1 n. NaOH məhlulunda, yuxarıda  şərh olunan 
üsulla homogenləşdirirlər. Ekstraktda denaturasiyaetmiş 
zülallar alınır. Hüceyrə qalıqları hollagen və elastin kimi 
zülallara malik olur ki, bunların da miqdarını  tərkibində olan 
oksiprolinə görə müəyyən etmək mümkündür.  
Zülalların hər fraksiyadakı miqdarını  (
25
,
6

N
) qəbul-
olunmuş ümumi üsullarla, məsələn,  Keldal üsulu və ya mo-
difikasiya olunmuş  Konvey üsulu ilə  təyin edilir. Qeyri-zülali 
azotu təyin etmək üçün məhsulun çəki nümunəsi 7,2 pH və 0,5 
ion gücünə malik fosfat buferi ilə işlənilir. Ekstraktdakı zülallar 
5,0%-li trixlorsirkə turşusu ilə çökdürülür. 
Əzələ zülallarının xromatoqrafik ayrılması G-100 markalı 
sefadeksdə həyata keçirir ki, bunu da qabaqcadan fosfat buferi 
ilə isladılır və qabarması üçün 72 saat ərzində saxlanılır. Ko-
lonkanı qabarmış sefadekslə doldurulur (kolonka 60x2,5 sm 
ölçülü olduqda daha yaxşı  nəticə  əldə olunur) və 24 saat 
ərzində ondan, 30-35 ml/saat sürəti ilə fosfat buferi buraxılır. 
Bundan sonra ehtiyatla damcıtökən pipet vasitəsilə 5-10 mq 
zülallara malik olan 4-5 ml ekstrakt götürülüb kolonkada 
təbəqələşdirilir. Zülali ekstraktın hopması tam başa çatdıqdan 
sonra bufer məhlul buraxılır və avtomat fraksiyalaşdırıcı kol-
lektorun köməyi ilə 8-10 saat ərzində elyurəedilən məhlul hər 
biri 5 ml olmaqla sınaq şüşələrinə yığılır. Elyurəolunmuş məh-
lulların optik sıxlıqlarını spektrofotometrdə 280 nm dalğa 
uzunluğunda, kolonkadan ilk sınaq şüşəsinə yığılan bufer məh-

---