Microsoft Word Elsever m kitab doc

 
258
ionitdən çıxarılan ionların miqdarı  məhluldan udulan ionların 
miqdarına bərabər olur. 
Xromatoqrafiyanın bu növü sadə fiziki udulma (sorbsiya) 
zamanı əlçatmaz olan bütün kimyəvi reaksiyaları tətbiq etməyə 
imkan verir. Belə ki, kolonkaya, udulan ionlarla kompleks 
birləşmələr  əmələ  gətirən və ya mühitin pH-nı (aktiv tur-
şuluğunu), nəticə etibarilə udulan birləşmənin dissosiasiya 
dərəcəsini dəyişən maddə daxil edilə bilər. 
İon-mübadilə materialları, maye xromatoqrafiyasında 
istifadə edilən hərəkətsiz fazaların vacib sinfi kimi təsəvvür 
yaradır. Daha tez-tez sintetik ion mübadilə qatranlarını (adətən, 
stirolun və divinilbenzolun sopolimerləri) tətbiq edilir: 
kationitlər (güclü və zəif turşulu) və amionitlər (güclü və zəif 
qələvili).  İon dəyişdiricilərin xüsusiyyətləri, onların tərki-
bindəki aktiv qrupların mövcudluğundan asılıdır. Belə ki, daha 
güclü vacib kationitlərin tərkibində 





H
SO
3
 sulfoqruplar, 
zəif turşulu kationitlərin tərkibində isə karboksil qrup-
ları





H
COO
olur. Güclü qələvili anion mübadilə qatranları, 
adətən dördlü ammoniumlu mübadilə qruplarına 








Cl
CH
N
CH
3
2
, zəif qələvili anion mübadilə qatranları 
isə – 





Cl
R
H
N
)
(
2
 kimi funksional qruplara malik olur.  
Sənaye tərəfindən buraxılan iondəyişdiricilərdən xaricdə 
istehsal edilən dauekslər və amberlitləri, KU – 1, KU – 2, SDV,  
KB – 1,  KB – 2,  KB – 4,  AB – 18,  AB – 19,  AN – 23 və 
başqa markalı qatranları misal göstərmək olar (cədvəl 15). 
Qida məhsullarını analiz edərkən müxtəlif maddələri 
ayırmaq və təmizləmək üçün, habelə karbohidrat əsaslı iondə-
yişdiricilərdən istifadə edilir. İon mübadilə xromatoqrafiya-
larında hərəkətsiz fazalar kimi yumaq və ya toz şəklində 
qarışıq sellülozadan istifadə edilməsi perspektivlidir.  
İon-mübadilə qatranlarından istifadə etməklə  əsas 
xromatoqrafik ayırmaları sulu məhlullarda və ya su-metanol 
kimi qarışıq həlledicilərdə həyata keçirilir. Bu məqsədlə tez-tez 

---

 
259
müxtəlif konsentrasiyalı sulu bufer məhlullarından istifadə 
edilir. Ayrılma və tutulma müddəti məhlulun pH – göstəricisi 
və ion gücü dəyişdirilməklə tənzimlənir. 
Cədvəl 15 
Maye xromatoqrafiyasında istifadə olunan bəzi 
ion-mübadilə qatranlarının xüsusiyyətləri 
 
Tip Marka 
Aktiv 
qruplar 
Həcm tutumu, 
mq
ekv q 
Kationitlər: 
güclü turşulular 
 
 
 
 
 
 
 
zəifturşulular 
 
 
KU – 1 
KU – 2 
KU – 6 
NSF 
SDV 
Daneks – 50 
Amberlit İR 120 
Amberlit 200 
KB – 4 
KN 
KM 
Amberlit İRC – 50 
Duolit SS – 3 
 
 
–  SO
3
H 
– SO
3
H 
– SO
3
H; – OOH 
– SO
3
H 
– SO
3
H 
– SO
3
H 
– SO
3
H 
– SO
3
H  
– COOH 
– COOH 
– COOH 
– COONa 
– COONa 
 
 
4,5 
4,8 
5,5 
3,0 
4,2 
4,0 
4,5 
5,0 
8,5 – 9,5 
6,0 
7,5 
10,0 
7,0 
Anionitlər: 
güclüəsaslılar 
 
 
 
 
 
 
 
zəifəsaslılar 
 
 
AV – 17 
 
AV – 18 
 
 
AV – 19 
Daueks – 1 
Amberlit İRA – 40 
AN – 18 
Daueks – 3 
Amberlit 1 – 45 
ЭDЭ – 10 п 
 
– N (CH
3
)
3 
 
(CH
3
)
3
 
– N (CH
3
)
3
 
– CH
2
N(CH
3
)
3
Cl 
 N; =NH 
– NH(R
2
)Cl
–
 
– NH
2
 
– NH
2
; = NH 
 
4,3 
 
3,0 
 
 
3,0 
3,2 
3,0 
3,6 
5,5 
6,8 
8,5 – 10,0 
 
  İonların bu və ya digər sorbentdə nisbi seçmə sorbsiya-
lığı ayrılan maddələrin, həlledicinin və sorbentin təbiətindən, 

---

 
260
həlledicilərin konsentrasiyasından, mühitin  pH göstəricisindən 
və  sınağın keçirilmə  şəraitlərindən asılıdır.  İondəyişdiricilərlə 
aparılan işin vacib mərhələləri, onların tədqiqata hazırlanma-
sından və istifadə edildikdən sonra regenerasiya (bərpa) 
edilməsindən ibarətdir. 
 
3.9.2. İon-mübadilə üsulunun tətbiqi 
 
İon-mübadilə xromatoqrafiyası – maddələrin, müsbət və 
ya mənfi yüklənmiş ion əmələ  gəlməklə  məhlulda disso-
siyasiya edə bilən molekullaların sadə və daha effektiv ayrılma 
üsuludur. Bir çox biokimyəvi problemlərin həlli üçün bu, 
xüsusilə vacibdir. İon mübadilə xromatoqrafiyası, maddələrin 
miqdarca təyinatından  əvvəl, onların ayrılması və çıxarılması 
metodu kimi geniş istifadə olunur. Bir çox hallarda maddələrin 
miqdarca təyinatı, onları ion mübadilə kolonkalarında qabaq-
cadan xromatoqrafik ayırma icra etmədən mümkün olmur. 
Molekulyar və ion mübadilə sorbentlərindən başqa ok-
sidləşmə - reduksiya xüsusiyyətlərinə malik sintetik ion dəyiş-
diricilərdən də istifadə edilir. 
İon qarışıqlarının ayrılması, onların həll olması ilə  şərt-
lənən, müəyyən qaydada çətin həll olan çöküntülərin  əmələ 
gəlməsinə  əsaslanan,  çöküntülü xromatoqrafiya üsulu ilə 
həyata keçirilə bilər. Çöküntü xromatoqrafiyası üsulunu, mə-
sələn, süd məhsullarında ağır metodların duzları  təyin olu-
narkən istifadə edilir. 
 
3.9.3. Yağ turşularının ayrılması və metilləşdirilməsi 
 
N.A.Qolovkin və R.L.Perkel tərəfindən işlənilib hazırlan-
mış  sərbəst yağ turşularının iondəyişdirici qatranda ayrılması 
və metilləşdirilməsi metodikası, Xoriştin metodunun modifi-
kasiyasıdır. 

---