Microsoft Word Elsever m kitab doc

 
252
mayan həlledici arasında baş vermir, bu ayrılma hel-ayrılma və 
hərəkət edən həlledici arasında baş verir. Belə ki, su ilə islanan 
sellüloza, elə bil ki, polisaxaridin ayrılan maddələrə  nəzərən 
bəzi adsorbsion xassələrlə üstünlük təşkil edən qatı  məhlulu 
kimi təsəvvür yaradır. Buna görə  də elə hesab edilir ki, xro-
matoqrafiya prosesi maye-maye sistemində baş verməyib, hel-
maye sistemində baş verir.  
Bu səbəbdən də sellüloza ilə kolonkalarda xroma-
toqrafiya zamanı kiçikmolekullu spirtlərin (metanol, etanol, 
propanol) və üzvi turşuların (qarışqa turşusu, sirkə turşusu) 
suda məhlulları  kimi  su  ilə qarışan, yəni suda həll olan həlle-
dicilərdən istifadə etmək mümkündür.  
 
3.7.3. Kolonkalarda paylaşdırıcı xromatoqrafiya  
üsulunun tətbiqi 
 
Prinsip etibarilə, bu üsulla kolonkada o qrup maddələri 
ayrımaq olur ki, onlar kağız üzərində xromatoqrafiya üsulunun 
köməyi ilə ayrıla bilir, yəni, həm  h i d r o f i l    birləşmələr 
(aminturşular, şəkərlər) və həm də   l i p o f i l   maddələr (yağ 
turşuları, alkoloidlər). 
Adətən, polyar maddələri ayırmaq üçün hərəkətsiz və 
hərəkət edən polyar fazalardan istifadə edilir. belə analizə misal 
olaraq, silikahelli kolonkada antosianların ayrılması  əməliy-
yatını göstərmək olar, belə ki, bu zaman hərəkətsiz həlledici 
qismində fosfat turşusunun 10,0%-li sulu məhlulundan, hərəkət 
edən həlledici qismində isə n - butanol-sirkə turşusu-su (4:1:5) 
qarışığından istifadə edirlər. 
Qeyri-polyar maddələr hərəkət edən polyar və qeyri-
polyar fazalardan istifadə olunan zaman daha effektiv ayrılır. 
“Çevrilmiş” fazalı bu üsulu yağların və fosfotidlərin, eləcə də 
gənəgərçək yağında rasional turşusunun oksidləşmə  məhsulla-
rının cəm miqdarını təyin etmək üçün tətbiq edilir. Bu zaman 
hərəkətsiz faza daşıyıcısı qismində  zəif havalandırılmış 

---

 
253
tozşəkilli təbii kauçuklardan və ya benzoilin 5,0%-li peroksidi 
ilə buxara verilmiş sintetik silikonlardan istifadə edilir. hə-
rəkətsiz faza qismində benzin, hərəkət edən faza qismində isə 
asetonun sulu məhlulları xidmət göstərir.  
             
3.8. Adsorbsion xromatoqrafiya
 
 
3.8.1. Adsorbsion xromatoqrafiya üsulunun əsasları
 
 
Adsorbsion kolonkalı xromatoqrafiyada hərəkətsiz  faza 
bərk (məsələn, alüminium oksid, silikahel və s.) olur. Bu halda 
xromatoqrafik ayrılma adsorbsiya ilə şərtlənən, komponentlərin  
hərəkət edən maye və hərəkətsiz bərk fazalar arasında paylan-
masına  əsaslanır. Xromatoqrafiyada, əsasən dönər molekulyar 
(fiziki) adsorbsiyadan istifadə edilir, bəzi hallarda isə  zəif 
dönər kompleks əmələgətirmənin olması mümkündür. 
Maddələrin ayrılmasına adsorbentin tipi əsaslı  dərəcədə 
təsir göstərir. Maye xromatoqrafiyasında aşağıda adı qeyd 
edilən adsorbentlər daha tez-tez istifadə olunur (təqribən yük-
sələn aktivlik sırası ilə göstərilir): diatomit, silikahel, alümi-
nium oksid, maqnezium oksid, aktivləşdirilmiş kömür. Bəzi 
hallarda məhsulların molekulyar xromatoqrafiyası üçün ad-
sorbent qismində ion-mübadilə qatranlarından, molekulyar qə-
fəslərdən istifadə edilir. Adsorbentin aktivliyi əsaslı  dərəcədə 
onun hazırlanma üsulu ilə, eləcə də dispersiya, yəni xırdalanma 
dərəcəsi ilə təyin edilir. 
Praktikada möhkəm kök salmış kolonkalı xromatoqra-
fiyada istifadə olunan mineral daşıyıcılarla bir sırada po-
liakrilonitril, poliamidlər və s. kimi sintetik mənşəyə malik 
müxtəlif üzvi materiallardan istifadə edilmə  ənənəsi də geniş 
yayılmışdır. Poliamidlər (karbon, perlon, neylon, ultramid-
müxtəlif ölkələrdə başqa adlarla istehsal edilir)  fenollar, aşı 
maddələri, üzvi turşular, amidlər, aminlər, dinzil – törəmə 
aminturşular,  şəkərlər, azotlu əsaslar, nukleozidlər, nukle-

---

 
254
otidlər, vitaminlər, antioksidləşdiricilər və bu kimi digər çox-
saylı maddələri ayırmaq üçün qaz xromatoqrafiyasında tətbiq 
edilir. 
Poliamidlərdə kolonkalı xromatoqrafiya üsulunun əsas 
üstün cəhəti alüminium oksid və ya silikahel tipli qeyri-üzvi 
sorbentlərlə müqayisədə böyük udulma həcminin olması, eləcə 
də qatı  qələvi məhlulları ilə asan regenerasiya (bərpa) olun-
masıdır.  
Poliamidlər bir çox üzvi həlledicilərin, qatı  qələvi məh-
lullarının və durulaşdırılmış turşuların təsirinə qarşı    daya-
nıqlıdır, lakin oksidləşdiricilərin təsirinə qarşı dayanıq-sızdır, 
fenolda, krezolda, qatı mineral turşularda həll olur. 
Poliamidlərlə kolonkalarda xromatoqrafiya üsulu sadə 
həlledicilər sistemini tətbiq etməyə ona görə imkan verir ki, 
adsorbsiya və desorbsiya prosesləri,  əsasən hidrogen rabitə-
lərinin yaranmasına xidmət göstərir. Poliamidlər üçün həlledi-
cilərin elyurəetmə  (yuma)    sırasına  su, etil spirti, metil spirti, 
aseton, duru NaOH məhlulu, formamid, dimetil – formamid aid 
edilir. 
Bir neçə xarici ölkənin istehsal firmasının poliamid 
markaları  məlumdur ki, bunlara da aşağıda adı göstərilənləri 
aid etmək olar:  Woelm firması (Almaniya), Serva firması 
(Almaniya),  K.  İ.  İ    firması  (İngiltərə) və s. Poliamid tozunu 
laboratoriya  şəraitlərində çox sadə  və mümkün olan üsullarla 
kapronəyirmə tullantılarından almaq olar.  
Kapron istehsalı tullantıları sabun və ya yuyucu tozla yu-
yur,  qurudur və hər biri 15 dəqiqə olmaqla iki dəfə xloroform 
və dixloretan qarışığında (həcmə görə 1:1 nisbətində) qay-
natmaqla yağsızlaşdırılır. İpliyi havada qurudur və 80%-li sirkə 
turşusu məhlulunda (1 l sirkə turşusu məhluluna 200 q iplik 
əlavə edilir) həll edilir. Kapronu çökdürmək üçün möhkəm 
çalxalayaraq, 1,5 l-ə qədər su nazik axınla süzülür. Bu zaman 
bircinsli qatı kütlə əmələ gəlir.  

---