Ôèðèäóí áÿé Êþ÷ÿðëè
38
tayfalar vardır ki...ədəbiyyat nə olduğunu bilməzlər...
Bunlar
dünya üzündə çox müddət yaşamayıb puç və zay olurlar. Tərəqqi
və səadət fikrində olan və ədəbi zindəganlıq arzusuna düşən
qövm və millət gərəkdir ən əvvəl öz ana dilinin vüssət və qüvvət
tapmağına səy və himmət göstərsin və ədəbiyyati-milliyəsinin
asari-nəfisə və təsnifati-məmduhə ilə zənginləşdirsin.
***
Ədəbiyyat millətin ayineyi-həqiqətnümasıdır ki, onun maddi
və mənəvi tərəqqisi və istiqbalı üçün nicat və səadət yollarını
eynilə göstərir. Ədibi-fazil və şairi-qabil millətin maarif xadim-
ləridir. Milləti haqq və səvaba irşad edən, şöhrət və hörmətə
yetirən onlardır. Öz asar və əşarı ilə onlar millətin cisminə şəfa,
ruhuna səfa, fikrinə cila, ağlına və tamami mənəvi və ruhani qüv-
vələrinə balü pər verib uca məqama çatdırır.
***
Ey qardaşlar, həyatın qədrini biliniz,... oyanınız, hərəkət
ediniz, qapı-bacalarınızı açınız, evinizə işıq düşsün, üfunətli və
ağır havası dəyişilsin. Gözlərinizin tozunu silib diqqət ilə ətrafa
baxınız, hər kəs işləyir, çalışır, həyatdan nəfbərdar olur.
***
Təkcə simaca gözəl olan qadını gözəl hesab etmək olmaz. Bu
gözəllik zahiri gözəllikdir. Zahirən gözəl qadın o zaman tam gö-
zəlliyə malik olar ki, onun məzmunu da, yəni əqli də, kamalı da,
idrakı da gözəlliyə uyğun gəlsin. İnsanın gözəlliyi zahiri məlahət
və hüsn-lətafətdən ibarət olmayıb, onda əql və fərasətin mövcud
olmağı dəxi əvvəlinci şərtlərdəndir. Zahiri gözəlliyi və hüsn-
camalı kamala yetirən, əqlin nuru və mərifətin ziyasıdır. Əqilsiz
və mərifətsiz gözəl məqbul və müstəhsən deyildir.
***
Millətini sevən, onun mənəvi dirriyinə çalışan, tərəqqisi yo-
lunda əmək sərf edən yazıçılarımızdan, ədiblərimizdən və şairlə-
Áèáëèîãðàôèéà
39
rimizdən çox-çox təvəqqi edirik ki, dillərini asanlaşdırsınlar, ana
dilindən uzaq düşməsinlər, meymunluqdan əl çəksinlər, fikirlərini
açıq və sadə dillə yazsınlar, taki, onların yazdıqlarını oxuyan an-
lasın, düşünsün və ayılsın. Ancaq bu yolla yazan və oxuyanın
arasında dostluq, ittifaq və birlik əmələ gələ bilər.
***
...Biz dilimizi bilmirik və bunda təqsir bizdədir, dilimizdə de-
yil. Fars və ərəbə meyil və rəğbətimiz o qədər çox olubdur ki, öz
dilimizdə olan sözləri atıb əvəzinə əcnəbi dillərin qəliz ibarələrini
və sözlərini götürmüşük və götürdüyümüz sözləri və ibarələri öz
dilimizin şivəsinə uydurmayıb eyni halı ilə dilimizə qarışdırmışıq
və nəqabil pinəçilər kimi əlimizə hər nə düşübsə, paltarımıza ya-
mamışıq... Bizim qəzetlərdə çap olunan məqalələr, teleqram tər-
cümələri, hətta elanlar o qədər dolaşıq və çətin dildə yazılır ki,
oxuyanlar başa düşməyir və başa düşmədikləri halda qəzetə oxu-
maqdan rəğbətləri kəsilir... Dilin şivəsini itirmək və üslubunu
pozmaq böyük fəsaddır... Mərhum Həsənbəy Məlikovun “Əkin-
çi” qəzetinin nömrələri əlinizə düşsə, oxuyub bu mətləbin barə-
sində bir az fikir eləyin.
***
Həyat “allah-taalanın ətiyəsidir”. Sənət, söz, dil “allah-taala-
nın vergisidir.”
***
M.P.Vaqif sadə, xalqın başa düşdüyü bir dildə yazıb-yarat-
mış, fars və ərəb sözlərinin köməyinə qaçmamışdır. Təbiilik, sa-
dəlik və səmimi hisslər onun bütün əsərlərinin əsas ruhunu təşkil
edir; onların çoxu öz sadəliyi və bədiiliyinə görə xalq şeirinin
nümunələri hesab edilir. Onun bütün əsərləri öz ahəngdarlığı,
məlahəti və son dərəcə mənalı olması ilə insanı məftun edir.
***
Q.B.Zakir asan, sadə və incə şeirlərində öz xalqının ruhunu,
onun düşüncələrini, dünya görüşünü, vərdişlərini, dini əqidəsini,
Ôèðèäóí áÿé Êþ÷ÿðëè
40
xeyirxah və qüsurlu cəhətlərini, onun xarakterindəki nəcib və
mənfi cəhətləri fövqaladə məharət və doğruluqla əks etdirmişdir...
***
Şairi-kamal və ədibi-fazil həqiqətdə ol ədib bə şairdir ki, öz
millətinin dili ilə danışa, ürəyi ilə hiss və əqli ilə fikir edə.
***
“Milli ədiblərimizin atası, dram yazanlarımızın ustadi-kamili,
ədəbiyyatımızın fəxri”, “azərbaycanlıların dolanacağının, adat və
adabının həqiqət göstərici bir ayinəsi”ni yaradan, “zahirimizi və
batinimizi də eynilə göstərən” M.F.Axundov olmuşdur.
***
Axundovun dramnəvis müsənniflərə və həqiqi ədibə məxsus
olan istedad və qabiliyyətlərindən birisi də budur ki, öz təmsilat
və hekayələrində əhvalat və güzarişatı söyləyən əşxasın hər birini
öz dililə danışdırır. Əkinçidən tutmuş şaha kimi hər hansı sinfin
dilindən söz söyləyir isə, elə bir sayaqda söyləyir ki, guya mər-
hum həman o sinfin özündədir və yainki onların sözlərini eşitdik-
cə bir-bir sinəsinə yığıbdır.
Bu qabiliyyətdən əlavə, Mirzə Fətəlinin dilində elə bir nə-
məkrizlik (duzluluq-red.), məlahət və zərafət var ki, hər kəs onun
kəlamını oxuyur isə könlü açılır və dodağı altında gülür.
***
...Axundovun komediyalarını oxuyan bəsirət əhli bir tərəfdən
gülürsə, bir tərəfdən ağlayıb göz yaşı tökür. Gülmək görünür,
amma ağlamaq görünməyir, onun ağır damcıları ürəyin üstünə
düşüb onu yaralayır, dəlir...
***
...Onun (M.F.Axundovun) sayəsində bir neçə müqtədir ədib-
lər vücuda gəlibdir. O cümlədən Nəcəf bəy Vəzirov və Əbdürrə-
him bəy Haqverdiyev, Nəriman bəy Nərimanov və Mirzə Cəlil
Áèáëèîãðàôèéà
41
Məmmədquluzadə cənablarıdır ki, hər birinin bir neçə komedi-
yaları və dramaya məxsus əsərləri vardır, indiki məişətimizin bəzi
övza və əhvalını və əhli-zəmanənın fikrü xəyalatını və nə yolda
çalışdıqlarını eyni ilə yazıb öz əsərlərində göstərirlər.
***
Bəşəriyyətin mədəni hissəsinin həyatında
iştirak etməyə
başlayan xalq heç bir ümumi fikri hərəkata yad ola bilməz.
***
Rusların milli ədəbiyyatının binasını qoyan Puşkin və Qoqol
olubdur. Bu iki müqtədir ədibin qələmi sayəsində rusların ədəbiy-
yatı təbii halına, təbii rənginə düşüb... Qoqol və Puşkin milli
ədəbiyyatlarını, məişətlərinin ayinəyi-həqiqətnüması edib, özlə-
rindən sonra gələn üdəba və şüəraya səlamət bir məslək, müs-
təqim bir yol açıb.
***
Müəllim ağlı, biliyi, zəhmətsevərliyi, yüksək məharəti, mə-
dəni davranışı, işdə dəqiqliyi, səadəti və s. keyfiyyətləri ilə yana-
şı, həm də uşaqlara məhəbbət və qayğı ilə döyünən ürəyə malik
olmalıdır.
***
Molla Nəsrəddin xalq müdrikliyinin və hazırcavablığının
ifadəçisidir. Onun lətifələri o qədər həyati və məzəlidir ki, bu lə-
tifələrdə o qədər səmimi bir yumor vardır ki, hamı onlarla maraq-
lanır və azərbaycanlıların arasında həmin lətifələri bilməyən və
yeri gələndə bu və ya digər bir lətifəni danışmayan adam çox
nadir tapılır. Hətta Azərbaycan dilində danışa bilən ermənilər və
gürcülər də Molla Nəsrəddinin lətifələri ilə maraqlanırlar.
***
Qorxuya ümdə səbəb bilməməzlik, elmsizlik və avamlıqdır.