Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
129
niş işlənmə tezliyinə malik -acaq, -əcək, -ar, -ər zaman
şəkilçiləri üstünlük təşkil etsə də, yalnız müəyyən bir
türk dili üçün xarakterik olan və məhdud şəkildə işlənən
-arlık, -erlik;-γyr, -qyr, -gyr, -kyr; -γy, -qy, -yo, -go, -yu,
-gu; -qadıq, -qediq; -qalak, -kalak, -qelek, -qay, -qey,
-kay, -key kimi zaman şəkilçiləri də vardır. Müşahidələ-
rimiz onu deməyə əsas verir ki spesifik morfoloji əla-
mətlər karluq qrupu türk dillərində daha çox üstünlük
təşkil etsə də, digər qrup türk dillərində də yox deyildir.
Məsələn, tofalar, qaraçay-balkar, şor dilləri və s. Bu isə
türk dillərində müxtəlifliklə yanaşı, həm də türk dillə-
rinin zaman formalarının morfoloji zənginliyini əks et-
dirir.
Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman
kateqoriyası.Bakı.2010,s. 130
I
I
I
I
I
I
F
F
Ə
Ə
S
S
İ
İ
L
L
T
T
Ü
Ü
R
R
K
K
D
D
İ
İ
L
L
L
L
Ə
Ə
R
R
İ
İ
N
N
D
D
Ə
Ə
H
H
Ə
Ə
M
M
H
H
Ü
Ü
D
D
U
U
D
D
K
K
A
A
T
T
E
E
Q
Q
O
O
R
R
İ
İ
Y
Y
A
A
L
L
A
A
R
R
D
D
A
A
Z
Z
A
A
M
M
A
A
N
N
,
,
F
F
E
E
L
L
Z
Z
A
A
M
M
A
A
N
N
L
L
A
A
R
R
I
I
N
N
I
I
N
N
S
S
E
E
M
M
A
A
N
N
T
T
İ
İ
K
K
-
-
Ü
Ü
S
S
L
L
U
U
B
B
İ
İ
X
X
Ü
Ü
S
S
U
U
S
S
İ
İ
Y
Y
Y
Y
Ə
Ə
T
T
L
L
Ə
Ə
R
R
İ
İ
§1. Felin zaman formalarında şəxs sonluqları
Türk dillərində şəxs sonluqlarının felin zaman
formalarında işlənib-işlənməməsinə görə iki hissəyə
ayırmaq olar:
1. Türk dillərində şəxs sonluqlu zamanlar
2. Türk dillərində şəxs sonluğu olmayan zamanlar
Türk dillərində şəxs sonluqlu zamanlar çoxluq
təşkil edir. Şəxs şəkilçiləri iki qrupa bölünür:
1.
İxtisar və ya qısa formalı şəxs sonluqları,
2.
Geniş və ya tam formalı şəxs sonluqları.
İxtisar və ya qısa formalı şəxs sonluqları və ya
qısa variantlı şəxs sonluqları türk dillərində, adətən, -dı
şəkilçili keçmiş zaman forması ilə işlənir. Bunlar
aşağıdakılardan ibarətdir:
Tək: I ş.– -m Cəm: I ş. – -q, -k
II ş. – -n II ş. – -nız
4
III ş.t– – III ş. – –
-m şəxs sonluğu Azərbaycan, türk,qaqauz, türkmən,
qazax, qırğız, altay, noqay, özbək, uyğur, qaraçay-bal-
kar, xakas, kazan-tatar, tofalar, başqırd, karaim, tuva,
barabin tatarları,qumuq, şor dillərində müşahidə olu-
nur. Məs.:yazdım(Azərb.); buldum(türk); eşitdim, gör-
düm(türkmən); işledim(qaqauz); tarttım(qazax); kül-
düm(qırğız); bildim(altay); şakırdım(noqay); yozdim
(özbək);başlidim(uyğur);oqudum(qaraçay-balkar); pas-
tadım(xakas); uyladım,kittem(kazan-tatar); bardım (to-
Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
131
falar);baržım,kildem(başqırd);karadım(karaim);turdum
(tuva); yörətim,kittim(barabin-tatar); gördüm (qumuq);
kestim (şor) və s.
-n şəxs sonluğu Azərbaycan, türk, qaqauz dillə-
rində işlədilir. Məs.: qaldın,durdun(Azərbaycan); gittin,
sandın(türk); duydun, kaldın(qaqauz) və s.
Digər türk dillərindən fərqli olaraq karaim dilinin
Trakay dialektində qəti keçmiş (-dı) zamanda ikinci
şəxsin təkində -n şəxs sonluğunun əvəzinə -y şəxs son-
luğu işlənir. Məs.: karadıy, bildiy, kördüy və s.
Dərbənd rayonunun Bərəkey, Bilici və Dəliçoban
kəndlərində çox maraqlı bir xüsusiyyət müşahidə edi-
lir. Belə ki, Azərbaycan dilinin indiyədək tədqiq edil-
miş dialekt və şivələri içərisində ilk dəfə məhz həmin
kəndlərdə ikinci şəxsin təkində -v, cəmində isə -vuz,
-vüz şəxs şəkilçilərinin işləndiyi qeydə alınmışdır: al-
duv, gəldüv, tutduv, üzdüv, alduvuz, gəldüvüz, tutdu-
vuz, üzdüvüz və s.
1
Maraq doğuran cəhət budur ki, ikinci şəxsin tə-
kində istifadə olunan -v şəxs sonluğuna araşdırdığımız
digər türk dillərində rast gəlmədik.
-q Azərbaycan, qazax, qumuq, başqırd, qaraqalpaq,
qaraçay-balkar, uyğur; -k (-қ )Azərbaycan, türk, özbək,
türkmən, qaqauz, qazax, qumuq, karaim, kazan-tatar,
qaraqalpaq, noqay, qırğız dillərində rast gəlinir. Məs.:
yazdıq, oxuduq(Azərbaycan); boldıq(qazax); sattıq, a-
çdıq(qumuq); bardıq(başqırd); aldıq, basladıq(qaraqal-
paq); oquduq (qaraçay-balkar); bilduq, alduq(uyğur);
dedik,göründük(Azərbaycan); geldik, kaldıқ(türk); yoz-
1
Azərbaycan dilinin Dərbənd dialekti. Bakı, “Elm”, 2009,
s. 140.
Dostları ilə paylaş: |