Microsoft Word içindekiler doc

Minahanım Esedli 
78 
 
RESULZADE M. A., ““Müsavat” Partisinin Kuruluşu”, Azerbaycan, Azerbaycan Kültür Dernegi Aylık Yayın 
Orkanı, S. 167 (2), Ankara Şubat 1966, s. 12-18. 
 
“Revue du Monde Musulmanı”, Paris, 1908, V6, V5, P.190.  
 
RESULZADE M. E., Azerbaycan Cümhurmyyeti, Bakı, Elm, 1990.  
 
SARVAN M., Borçalı Alimleri, Azerbayzan Milli Ensiklopediyası, Bakı 2001. 
 
Kamal TALIBZADE tekdimatında Abdulla Şaikin “Sultana Kuran Aparılması” Mekalesi. “Elm” kez., Mart 1992, 
№ 6 (403).  
 
TALIBZADE K. A., “Ahund Yusif Talıbzade”, Odlar Yurdu kez., 10-17 Sentyabr 1992, № 26; 24-30 Sentyabr, 
1992, № 27.  
 
TALIBZADE K., “Azerbaycanlı Panisamist Ahund Yusif”, Odlar Yurdu kez., 24-30 Sentyabr 1992, № 27. 
 
TALIBZADE K. A., Yusif Ziya Talıbzade, A. Şaikin Menzil Muzeyinde Sahlanılan Elyazması, Kovluk 4. 
 
“Tercüman”, 1907, 1 İyun, № 43.  
 

---

Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi / Journal of Turkish World Studies, 
  
Cilt: VII, Sayı 1, Sayfa: 79-95, İZMİR 2007. 
79 
 
UYGUR EFSANELERİNDE LOKMAN HEKİM 
“Lokman Hekim” in Uighur Turks 
Adem ÖGER
*
 
Özet 
Lokman Hekim, Türk kültüründe ve edebiyatında önemli yer tutan şahsiyetlerden 
biridir. Türk dünyasındaki efsane, masal ve fıkraların bir kısmı onun hayatı etrafında teşekkül 
ederken; halk hikâyesi, halk şiiri, atasözleri ve deyim gibi bazı türlerde de onun adı 
geçmektedir. Uygur efsanelerinde Lokman Hekim, peygamber, hekim, bilge ve ölümsüz biri 
vb. olarak yer almaktadır. Biz de bu çalışmamızda, Lokman Hekim’in bu özelliklerini 
incelemeye çalışacağız.  
Anahtar Kelimeler: Uygurlar, Efsane, Lokman Hekim, Abıhayat.  
Abstract 
Lokman Hekim is one of the important personalities in Turkish culture and literature. 
While a huge part of the legends, tales and anecdotes in Turkish world took shape around his 
life; other forms such as folk narratives, folk poets, proverbs and idiots employ only his name. 
In Uighur legends, Lokman Hekim took place as prophet, doctor, wiseman, immortal man etc. 
In this study, we tend to analyse those properties of Lokman Hekim.  
Key Words: Uighur, Legend, Lokman Hekim, Abıhayat (immorality water) 
Lokman Hekim, İslam dünyasının dinî ve edebî kaynaklarında yer aldığı gibi, Türk kültüründe de 
önemli bir yer tutmaktadır. Türklerin sözlü edebiyat ürünlerinden, klâsik edebiyat eserlerine kadar değişik 
anlatı türlerinde ve şiirlerinde yer alan Lokman Hekim, Azerbaycan Türkleri arasında Loğman
1
; Kazak 
Türklerinde Lukpan Äkim
2
, Uygur Türklerinde de Lokman/Lokman Hekim olarak yer almaktadır.  
Hakkında masal, efsane, fıkra gibi türler oluşan ve birçok özlü sözün söyleyeni olarak bilinen 
Lokman Hekim’in kim olduğu ile ilgili değişik fikirler ileri sürülmüştür. Bunlardan bazıları şöyledir: 
Birincisi, ilk kez Şemseddin Sâmî’nin Kâmâsu’l-Alâm isimli eserinde zikrettiği ve günümüz 
kitaplarının bazılarının da referans olarak aldığı Ord. Prof. Dr. A. Süheyl Ünver’in savunduğu bu görüş, 
Lokman Hekim’in Yunan Tıp tanrılarından Asipuyus olduğu fikridir.
3
 Ünver, Lokman Hekim’i bir tıp 
tanrısı olarak açıklamaya çalışmışsa da bu fikir, bilim dünyasında pek kabul görmemiştir. 
İkincisi, Lokman Hekim’in Promete, Alkmaeon, Lukianos, Hipokrat’ın  İslâmîleşmiş kişiliği 
olduğu, öğrencileri arasında da Empedokles, Fisagor, Camasb ve Kisra’nın bulunduğu fikridir.  
                                                 
*
 Arş. Gör., Ege Üniversitesi, Türk Dünyası Araştırmaları Enstitüsü. 
1
 Ehliman Ahundov (Akt: Semih Tezcan), Azerbaycan Halk Yazını Örnekleri, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1994, s. 
239–241, 261–264. 
2
 Ibıray Altınsarin (Tañdamalı  Şığarmaları), Kazakstan Respublikasınıñ Ulttık  Ğılım Akademiyası, M.O. Ävezov Atındağı 
Ädebiyet jäne Öner İnstitutı;  Ğılım Baspası, Almatı 1994, s. 105; Ibıray Altınsarin;  Kirgizskaya Hrestomatiya, Orenburg 
1879, s. 31. 
3
 Süheyl Ünver, Lokman Hekim, Lokman Sağlık Yayınları, İstanbul 1968, s.7–8. 

---

Adem Öger 
80 
Üçüncüsü, Lokman’ın diğer adının Lubat olduğu, bunun Aramî edebiyatında Ahikar, Bizans’ta 
Planudes olarak ortaya çıktığı ve bunların hepsinin kaynağının ise Sumer’deki Ziusudra (Hz. Nuh)ya 
dayandığı fikridir.
4
 
Dördüncüsü ve en yaygın kabul gören görüş ise Lokman Hekim’in Kur’an-ı Kerim’de adı geçen 
ve adına sûre inen Lokman peygamber olduğu şeklindedir.
5
 Prof. Dr. Ali Haydar Bayat’a göre, İslâm’dan 
önce, başından çeşitli maceralar geçmiş bir şahsiyet, Kur’an’da (Sûre XXXI/12–19) sözleri vecize haline 
gelmiş bir hakîm, daha sonraki devirlerde Ezop (Aesopos) gibi birkaç cümlelik küçük hikâyelerin 
kahramanı olarak tanınmıştır. Lokman, İslamiyet’ten sonra halkın hayal gücüyle işlenip zenginleşerek, 
özellikle hikmetli şiirler ve sözler söyleyen bir şahsiyet haline gelmiş, bazı hikmetli söz kitaplarının 
yazarı olarak düşünülmüştür.
6
 
Dini eserlerimizde bilge bir kişi olarak anılan Lokman Hekim, edebiyatımızda ve folklorumuzda 
bu bilgeliği yanında her derdin çaresini bulmuş büyük bir hekim olarak yer almaktadır. “Türk dünyasında 
doktor anlamına gelen hekim kelimesi ise, aslında filozof demek olan hakîm kelimesinin söyleniş 
bakımından inceltilmiş, hafifletilmiş  şeklinden ibarettir. Dolayısıyla hakîm olan Lokman, halkın hayal 
gücüyle işlenip zenginleşerek  İslami Türk kültür kaynaklarının folklorunda hakîm ve hekim olarak yer 
almıştır.”
7
 
Lokman Hekim’in kadılık, marangozluk, terzilik, tüccarlık, yorgancılık, çobanlık gibi pek çok 
mesleği olduğu belirtilir. Klasik İslam kaynaklarında birbirinden küçük farklarla verilen bilgilere göre 
Lokman Hekim’in kısa boylu, yassı burunlu, siyah tenli, kalın dudaklı, taraklı ayaklı, akıllı ve zeki biri 
olduğu, aynı zamanda onun Hz. Eyüb’ün yeğeni olduğu, Nuh Tufan’ından kurtulduğu ve Hz. 
Süleyman’ın da arkadaşı olduğu belirtilmektedir.
8
  
Ayrıca Lokman Hekim’in Antakya, Ceyhan, Tarsus gibi güneyde buluna şehirlerimizde hekimlik 
yaptığı, Danyal ve Şit peygamberlerle Tarsus’ta Ulu Cami bitişiğindeki türbede yattığı yaygın inançlar 
arasındadır.
9
  Hızır peygamberden sonra en uzun yaşayanın Lokman olduğu, üç bin beş yüz yıl ömür 
sürdüğü, bir başka inanmaya göre de yedi kartal ömrü yaşadığı söylenir.
10
 
 Türk 
dünyasının çeşitli bölgelerinde olduğu gibi, Uygur Türkleri arasında da Lokman Hekim 
etrafında oluşan birçok anlatma yer almaktadır. Bunlardan başta efsaneler olmak üzere, halk hikâyeleri, 
masallar ve halk şiirinde Lokman Hekim farklı özellikleriyle karşımıza çıkmaktadır. Lokman Hekim’in 
bu özelliklerinden, tespit edebildiklerimiz şunlardır: 
 
1. Hekim olması 
Anadolu’da ve Türk dünyasının diğer bölgelerinde olduğu gibi, Uygur Türkleri arasında da, 
Lokman’ın en önemli özelliği tabiplerin piri olması ve hiç kimsenin iyileştiremediği hastaları tedavi 
etmesidir. Onun tabiplerin piri olması birçok anlatmada yer almakla birlikte, hekimlik özelliğini nasıl 
kazandığı ile ilgili tespit edilen metin oldukça azdır. Lokman’ın hekimlik özelliğini kazanması ile ilgili 
efsanelerden biri özetle şöyledir: 
                                                 
4
 Bu konuda geniş bilgi için bak: Ali Haydar Bayat, Türk Kültüründe Lokman Hekim, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, 
İstanbul 2000, s. 2–3. 
5
 Ali Haydar Bayat, age., s. 2. 
6
 Ali Haydar Bayat, age., s. 2. 
7
 Ali Haydar Bayat, age., s. 2. 
8
 Bu konuda geniş bilgi için bak: Ali Haydar Bayat, age., s. 2. 
9
 Bu konuda geniş bilgi için bak: Hakiki Anadolu Efsaneleri (Çukurova), (Derleyen: Selma Aktan), İpek Matbaacılık, Adana 
1978, s. 8–28; Hikmet Öz, Bilinmeyen Tarsus, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1998, s. 67–72; Mehmet Önder, Şehirden 
Şehire Anadolu, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Ankara 1995, s. 1; Refiye Okuşluk, “Adana’da Ölüme ve Mezara Bağlı 
Efsaneler” III. Uluslar Arası Çukurova Halk Kültürü Bilgi Şöleni Sempozyumu Bildiriler. Adana 1999, s. 533. 
10
 Müjgan Üçer, “Lokman Hekim Üzerine”, Halk Kültürü, 1984/2, İstanbul 1984, s. 117. 

---