Microsoft Word içindekiler doc

Minahanım Esedli 
76 
A. Şaikin Balkan Herbinde iştirak edib-etmemesinden asılı olmayarak her halda onun kimi milli 
bir şehsiyyetin Türkiyeye gedişi mümkünlüyü heç bir şübhe doğurmur. Çünki ister kardaşının, isterse de 
H. Cavid, M. Hadi, E. Hüseynzade kimi ekide dostlarının Balkan herbinde olması bu kenaete gelmeye 
imkan verir. Bu savaşlar esnasında Türkiyede olan E. Hüseynzade mühtelif hestehanalarda hekim kimi 
çalışmış, cebhede yaralanan türk esgerlerine tibbi yardımlar etmişdir. Eli Heyder Bayat yazır: “Balkan 
herbinde öyretim üyeliyinden ayrılarak savaş alanlarında Hilali-Ahmer (Kızılay) hestehanalarında 
çalışmış, harbin sona ermesiyle tekrar eski görevine dönmüşdür.”
34
 
M.E.Resulzade de
35
, M. B. Memmedzade de
36
 tesdikleyir ki, Azerbaycanda toplanan maddi 
yardımlardan başka, bir çoh genc müellim ve telebeler derslerini ve mekteblerini buraharak Balkanlarda 
savaşan Türk ordusuna katılmak üçün könüllü olarak gedirdiler. Betül Aslan, Memmed Sadık Arana 
istinaden yazır ki, hetta Bakı milyonerlerinden Esedulla Eli bir krupla Balkan Herbinde iştirak etmiş ve 
zabitlik rütbesi almışdı. Din hocalarından Ahmed Talıbzade Yusif (Burada yanlış olarak Ahund evezine 
Ahmed getmişdir – M. E.) ve arkadaşları da Balkan Herbine gönüllü getmişdiler.
37
 
Ümumiyyetle, Balkan müharibesinde iştirak etmek üçün Azerbaycandan Türkiyeye könüllüler 
ahın etmiş, hetta İstanbulda bu könüllülerden ibaret “Kafkaz könüllü kitası” teşkil olunmuştur. Bu herbi 
hissede Azerbaycandan başka, Kafkazdan ve diger yerlerden gelen könüllüler de olmuştur. Enver Paşanın 
himayesi altında kurulan dörd tabutluk Alayın komandanı Süleyman Esker bey, Kafkaz Tabur 
Komandanı ise Cahangiroğlu Ibrahim bey teyin edilmişdi. Daha sonra İbrahim beyin kardaşı Hesen beyin 
de ona katılmasıyla birlikde Bolkarlara karşı savaşmışlar. Hetta Ibrahim bey, Edirneye ilk giren küvvetler 
arasında olmuştur.”
38
 
Yusif Ziyanın çöhyönlü fealiyyetinin araşdırılması bele bir tarihi gerçekliyi bir daha tesdikleyir 
ki, HH yüzilin ilk onillikleri Azerbaycan türklerinin tarihinde milli intibah dövrüdür. Müterekki 
dünyagörüşlü, intibah ruhlu bu universal şehsiyyetler gergin ve böhranlı anlarda bele ruhdan düşmemiş, 
ekideleri yolunda çarpışmış, ictimai fikrin formalaşdırılması üçün bütün mövcud tebliğat vasitelerinden 
istifade etmişler. Dövri metbuatda müntezem çıhışları ile yanaşı, Y.Z.Talıbzade hem de Bakıda teşekkül 
tapıb fealiyyet gösteren bir çoh medeni-maarif cemiyyetlerinin rehberliyinde temsil olunmuştur. 
Maarifçilik seyleri daha kabarık nezere çarpan hemin cemiyyetlerin fealiyyetine o da öz töhfelerini 
vermişdir. Yusif Ziya, “İlk tamaşası 1910-cu il noyabrın 19-da Bakı  şeher teatrında “Nicat” cemiyyeti 
dram heyeti terefinden oynanılmış “Ermenüse” (Ömer ibn As) faciesinin müellifidir. O, hemçinin de ilk 
tamaşası 1912-ci il sentyabrın 28-de “Nicat” cemiyyeti dram heyeti terefinden oynanılmış “Halid idn 
Velid” – Şamın fethi ve ereblerin Roma ile müharibesi” adlı dram eserinin müellifidir.
39
 
Y. Z. Talıbzadenin milli ekidesinin, siyasi mensubiyyetinin göstericilerinden biri de onun adının 
“Müsavat” partiyasının ilk yaradıcıları arasında yer tutmasıdır. M. E. Resulzadenin emisi oğlu 
Memmedeli Resulzade (Resuloğlu) “Müsavat Partiyasının kuruluşu” adlı hatire yazısında bu hakda 
melumat vererek bildirir ki, “Partiye ilk aldığımız arkadaşlar  şunlardır: Veli Mikailoğlu (ikinci dünya 
savaşında Irana girmiş bolşevikler tarafından Zencan şehri civarında çalınarak yok edildi), Seyyit Hüseyn 
Sadik (Sibiryaya sürüldü), Abdürrahim (eceliyle vefat etti), Yusif Ziya, “Ahunt Yusuf” (Türküstanda 
bolşeviklere karşı Basmaçılarla beraber savaşırken şehit düştü). Seyyid Musevi (Çar ajanlarının tahrikiyle 
öldürüldü)”.
40
 
                                                 
34
 A. H. Bayat, Huseynzade Ali Bey (Prof. Dr. Hüseyinzade Ali Turan) ve Türkiyede Yayınladığı Eserleri, İstanbul, Türk 
Dünyası Araşdırma Vakfı, 1992, s. 25. 
35
 M. E. Resulzade, age., s. 23. 
36
 M. B. Memmedzade, Milli Azerbaycan Herekatı, Bakı, Nicat, 1992, s. 43. 
37
 Betül Aslan, age., s. 51. 
38
 Betül Aslan, age., s. 52. 
39
 M. Eliyev, Yusif Ziya Bey Talıbzade, “Ulduz”, 1989, № 2 (262), s.94. 
40
 M. A. Resulzade, age., s. 13. 

---

Ahund Yusif Ziya Talibzadenin Türkiyedeki Dini, Siyasi ve Herbi Fealiyyetleri (1906-1918) 
77 
Bakı heyiriyye cemiyyetlerinin ve “Müsavat» Partiyasının Türkiye ile elakelerini sahlayan en feal 
şehsiyyetlerden biri mehz Y.Z.Talıbzade olmuştur. Onun Azerbaycan-Türkiye elakelerinin yaradılması 
sahesinde gördüyü işler menbelerde, o cümleden aile üzvlerinin hatirelerinde tesdiklenmekdedir. 
K.Talıbzadenin elyazması halında olan
41
 hatire yazılarından birinde ohuyuruk: “Men hele lap kiçik 
yaşlarında olanda emim Yusif Ziya mövzusu ailemizin esas söhbet mövzularından idi. Ancak görürdüm 
ki, böyükler bu barede ancak teklikde olanda, bir az da ehtiyatla danışırlar. Aile üzvleri ve kohumlarımız 
kimi men de ona sadece olarak Yusif emi deyerdim. Onu da deyim ki, ondan en çoh nenem Mehri hanım, 
anam  Şahzade hanım, bibim oğlu Husneddin (Sonralar Bakı Dövlet Universitetinin dosenti olmuş 
Husneddin Rzayev – M. E.) ve bibim kızı Kövkeb danışar, kırık-sökük hatireler söyleyer, men de 
marakla dinlerdim. Ancak atam heç vaht kardaşından söhbet acmaz, çalışardı ki, bu baredeki danışıklarda 
iştirak etmesin. Çoh zaman bizimle yaşayan yegane oğlu Telet de atası baresinde danışmağı sevmezdi. 
Sonralar men, bütün bu Yusif Ziyaya mühtelif münasibetlerin yaranmasının sebebini öyrendim. Yusif 
Ziya Talıbzadenin adı, artık 1923-cü ilde Bakıdan köçüb Türksütana gedenden sonra Azerbaycandakı 
sovetperestlerin, rus çekasının kara siyahısına düşmüşdü, buna göre atamın da, emim oğlu Teletin de 
gözü kölgeli idi. O yadımdadır ki, nenem böyük oğlunun tez-tez harice, hüsusen Türkiyeye getmesinden, 
aile kayğıları ile o keder maraklanmadığından şikayetlenirdi”. 
Türkiyede herbi tehsili, Balkan herbinde könüllü iştirakı, Birinci Cahan savaşında Osmanlı 
ordusu terkibinde Kafkaz cebhesindeki fedakarlıkları ile beraber o özünü Azerbaycanın ictimai-siyasi 
heyatından da tecrid etmir, dövrü metbuat sehifelerinde mühtelif mövzulu mekalelerle çıhış edir. 
Y. Z. Talıbzadenin dini, siyasi ve herbi fealiyyetleri Azerbaycan ve Türkiye hüdutları ile 
mehdudlaşmamış, bütövlükde Türk Dünyasını ehate etmişdir. O, heyatının son illerini Türkistan 
mücadilesine hesr etmişdir. Bele ki, Balkan herbinde ve I Cahan savaşında Osmanlı zabiti, Kafkaz islam 
Ordusunda könüllülerden ibaret alay komandiri, bolşevizm tebliğatının göz kamaşdırdığı ilk illerde 
Nahçıvanın herbi komissarı olmuş  Y.  Z.  Talıbzade Bakıdan Türküstana, yahşı tanıdığı Enver Paşanın 
komandanlık etdiyi, işğalçı Kızıl Ordu ile vuruşan, Orta Asiya halklarının müstekilliyi, azadlığı uğrunda 
mübarize aparan basmaçılara koşulmakla bir daha ruhi-menevi, milli-dini simasını, ictimai-siyasi 
mövkeyini ortaya koymuştur. Bolşevizm ideallarını bele herbi komissarı olduğu halkın milli menafelerine 
tabe etdirmeye çalışan, hansı kuruluşun esgeri olmasının ferkine varmadan kandan, genden, ilahiden 
gelen meslek ve amal uğrunda çarpışan Y. Z. Talıbzadenin Türküstanda basmaçılar herekatının 
feallarından biri kimi kırmızı rus ordusuna karşı vuruşması onun şehsi mübarizlik keyfiyyetlerinin 
tecessümüdür. Türk-islam birliyi uğrunda, ictimai idealı, ekidesi, mefkuresi namine vuruşanlar üçün 
kehremanlık nümunesi, mübarize mektebidir. 
Kaynaklar 
 
BAYAT A. H., Huseynzade Ali Bey (Prof. Dr. Hüseyinzade Ali Turan) ve Türkiyede Yayınladığı Eserleri, 
Türk Dünyası Araşdırma Vakfı, İstanbul 1992. 
 
BAYKARA H., “Türk Ordusunda Azerbaycan Esgeri Hisseleri”, Türk Kültürü, S. 22, 1964. 
 
BAYKARA H., Azerbaycan İstiklal Mübarizesi Tarihi, Bakı, Azerneşr, 1992. 
 
ASLAN Betül, I. Dünya Savaşı Esnasında “Azerbaycan Türkleri”nin “Anadolu Türkleri”ne “Kardaş 
Kömegi (Yardımı)” ve Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi, Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, 
Ankara 2000, 396 s. 
 
ELIYEV M., “Yusif Ziya Bey Talıbzade”, Ulduz, 1989, № 2 (262), s.93-94. 
 
KEYKURUN Naki, “Böyük Bir Hayırsever Hacı Zeynalabidin Takızade”,  Azerbaycan, Mayıs, S. 14 (62), 
(1957), s. 16-19. 
 
KULUZADE Z., Gender Azerbaycanda, BMT’nin Ehali Fondunun Neşri, Bakı 2003. 
 
MEMMEDZADE M. B., Milli Azerbaycan Herekatı, Bakı, Nicat, 1992. 
 
“Molla Nesreddin”, 18 Noyabr, 1907, № 43, s. 3-5. 
 
Ot kökü üste biter: Akademik Kamal Talıbzade İle Müsahibe, “Halk” kez., Bakı, 5 İyun 1999.  
                                                 
41
 K. A. Talıbzade, Yusif Ziya Talıbzade, A. Şaikin Menzil Muzeyinde Sahlanılan Elyazması, Kovluk 4. 

---