Microsoft Word II cild -meruze metnlerin toplusu son2

I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə) 

 

 

 

 

 

 

100

lüğəvi baş sözü bunu təsdiq edir.   Əlavə olaraq  qeyd edək ki, -dı morfeminin örtülü-qapalı (CVC) 

heca tipi forması da eyni funksiya daşıyır: -Tapdıq, Osandıq (Neftçala rayon şivəsində qadın adı); 

Sevindik və s. Eləcə də basdıq (sucuq) (Ordubad); yasdıq (balınc); sandıq və s. sözlərdə -dı /-maq 

morfemlərinin semantik bərabərliyi göz qabağındadır. -dı –di –du –dü morfeminin Azərbaycan 

dilinin lüğət fondunda daşıdığı leksik-qrammatik vəzifə bu morfemin etimoloji izahını tapmağa 

imkan verər. –di –de Azərbaycan dilinin lüğət fondunda təkid bildirən ədat  kimi işlənir: -Di get 

işini gör!; -  De hansı üzlə oraya gedim? və s. Maraqlıdır ki, ingilis dilində to do köməkçi  feil 

olmasını bildirməyə xidmət edir. Fransız dilində isə dire demək felinin infinitiv formasıdır: Bu 

morfem şifahi və yazılı şəkildə demək, arayış, göndəriş, təyinat, idarə; rəhbərlik, aparıcılıq, 

istiqamətləndiricilik və s. sözlərin sözlə, dillə iş görmə deməkdir. Eyni zamanda Avropa mənşəli 

diksiya, diktant, diktor, diskusiya, disput və s. sözlərdəki di morfemi şifahi nitq mənasını ifadə edir. 

Həmçinin bu dildə do –etmək köməkçi feilin does indiki zaman, did keçmiş zaman mənası bildirir. 

Qeyd etmək lazımdır ki, Quba dialektində dü –bəli, düzdür deməkdir: –Bu yil Susaya gedədü? – 

Dü!(2,146) 

Dialekt və şivələrdə d səsi ilə başlayan CV heca tipli da/də qüvvətləndirici ədatı, həmçinin 

do: şivə sözü vardır: - Do: gəlmək (Ağdam, Kürdəmir, Mingəçevir) –qalib gəlmək; -do: düşmeg 

(Bakı, Salyan) – fürsət düşmək; imkan düşmək; - do: (dı) vermək (Bakı) –yalan sözlərlə (vədlərlə) 

başından eləmək (2, 138).  

Verilən nümunələrdən də görünür ki, do həm hərəkət, həm dil, həm də zamanla bağlı 

mənalar ifadə edir. Çox güman ki, -maq və -dı morfemlərinin semantik sinonimliyini qəbul edən 

M.Kaşqari “Divan”dakı feilləri –dı

4 

sonluqları ilə verərək tədqiqat aparmışdır. Fikrimizcə, bu bir 

tərəfdən şühudi keçmiş zamanın lüğəvi mənasının gözlə görmə, müşahidə, hazır olma, mövcud 

olma mənası ilə bağlı olmuşdur. Bir məsələ barədə də o fikrə gəlmək olur ki, dilimizdə demək” 

modal sözünün morfoloji incələnməsində de/di və -mək/ -məx/məh ədatlarının birləşməsindən 

ibarətdir. Məsdər öz semantik-lüğəvi mənasına görə yenidən tədqiqat tələb edən bir leksik-

qrammatik kateqoriyadır. Azərbaycan dilində elə omonim şəkilçi morfemlər   vardır ki, onlar tam 

şəkildə məsdərin lüğəvi mənasını ifadə edir.  

 

ƏDƏBIYYAT 

 

1.

  Adilov V. Babazadə R. Mirzə Məhəmməd Əfşar “Fənnü-sərfü- nəhvi-türki”, Bakı, “Elm 

və təhsil”, 2015.  

2.  Azərbaycan dilinin dialektoloji lüğəti. Bakı, “Şərq-Qərb”, 2007. 

3. Azərbaycan dilinin Dərbənd dialekti. Bakı, “Elm”, 2009. 

4. Azərbaycan dilinin Naxçıvan qrupu dialekt və şivələri. Azərb. SSR EA nəşriyyatı, Bakı, 

1962. 

5. Binnətova G. Azərbaycan dilinin Lerik rayonu şivələri. Bakı, “Nurlan”, 2007. 

6. Canqidze  V. Dmanisskiy qovor Kazaxskoqo dialekta Azerbaydjanskoqo yazıka. İzd-vo 

Akademii Nauk Azerb. SSR, Baku, 1965.  

7.  Cəfərov S, Cəfərova A. Feil tədrisinin nəzəri əsasları. Metodik vəsait. Bakı Universiteti 

nəşriyyatı, 2003. 

8. Əliyev Ə. Azərbaycan dilinin Meğri rayonu şivələri. Bakı, “Elm”, 2003. 

9. Ərəb və fars sözləri lüğəti. Tərtib edən Ə.Məmmədov. Bakı, Azərb.SSR EA nəşriyyatı, 

1984. 

10. Hüseynzadə M. Müasir Azərbaycan dili. Morfologiya. III hissə. Ali məktəblər üçün 

dərslik, Bakı ,”Maarif”, 1983.  

11. İraq-türkmən ləhcəsi. Bakı, “Elm”, 2004 

12. Kaşqari M. “Divanü-luğat-it-türk”, I cild, Tərcümə edən və nəşrə hazırlayan R.Əskər. 

Bakı, “Ozan”, 2006. 

13. Kaşqari M. “Divanü-luğat-it-türk”, II cild, Tərcümə edən və nəşrə hazırlayan R.Əskər. 

Bakı, “Ozan”, 2006. 

---

I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə) 

 

 

 

 

 

 

101

14. Kaşqari M. “Divanü-luğat-it-türk”, III cild, Tərcümə edən və nəşrə hazırlayan R.Əskər. 

Bakı, “Ozan”, 2006. 

15. Kazımov Q. Müasir Azərbaycan dili.  Morfologiya. Bakı, “Elm və təhsil”, 2010. 

16. Mədətova R. XIII- XVIII əsrlər Azərbaycan dili yazılı abidələrində məsdər. Bakı, 

“Nurlan”, 2002. 

16. Məmmədova Q. Nəsiminin dili və Azərbaycan şivələri. Bakı , “Nurlan”, 2004. 

17. Məmmədov Ş. Azərbaycan dilinin Yardımlı rayon şivələri, Bakı, “Təhsil”, 2007.  

18. Məmmədli M. Azərbaycan dilinin Təbriz dialekti. Bakı, 2007. 

19. Şirəliyev M. Azərbaycan dialektologiyasının əsasları. Bakı, “Şərq-Qərb”, 2008. 

20. Şirəliyev M. Bakı dialekti, Azərb.SSR EA nəşriyyatı, Bakı, 1957.  

 

                                                      Gudsiyya Gambarova 

 

Diachronic-dialectological aspects of masdar, verbal substantive 

and verbal noun in the Azerbaijani language 

 

SUMMARY 

 

In the article had been investigated diachronic-dialectological aspects of masdar verbal 

substantive and verbal noun in the Azerbaijani language. A lexical meaning of the word masdar by 

its origin coincide with the meaning “the root of the verb”. Due to this factor masdar as a category 

should be investigated one more. The feature of masdar corresponding to its lexical meaning from 

historical and dialectological point of view is reflected in abundant semantic shades of meaning. In 

the investigation have also been attracted historical-dialectological aspects of different affixes, 

expressing the semantic peculiarities of masdar. 

 

Key words: masdar, verbal substantive, verbal noun, diachronic-dialectological, morpheme, 

semantic synonymy.  

 

 

Nuray Əliyeva, f.ü.f.d., dos. 

AMEA Naxçıvan Bölməsi 

[e-mail] 

 

NAXÇIVAN DİALEKTİNİN LÜĞƏT TƏRKİBİNDƏ MƏİŞƏT TERMİNLƏRİ 

 

Dildə və dil vahidlərində baş verən inkişaf və ya tənəzzül xalq tərəfindən formalaşan ədəbi 

abidələrdə, o cümlədən yazılı mənbələrdə özünü əks etdirir. Bununla yanaşı, bildirməliyik ki, 

konkret olaraq bir dil üzrə təhlil üçün ən doğru mənbələr dialektlərdir. Belə ki, işlək dildən tərk 

olunan sözlər dialektlərdə və şivələrdə qorunub saxlanıla bilir. Tarixən müstəqil leksik vahid kimi 

mövcud olan belə sözlər dialektlərdə ya eyni semantik yüklə, ya da müəyyən dəyişikliklə işlənir. Bu 

mənada da Azərbaycan dili dialekt və şivələrinin bizə verdiyi materialların rolu əvəzsizdir. Bir çox 

hallarda qədim abidələrə məxsus olan sözlər semantik boşalma keçirərək onun variantları dildə 

sabitləşdiyi, geniş işləndiyi halda, bəzən qədim kök və ya söz dildə qalır, ondan əmələ gələn sözlər 

ya arxaikləşir, ya da dialektlərdə mühafizə olunur. 

Cəmiyyətin inkişafı özünü hər bir xalqın məişətində də qabarıq şəkildə göstərir. Bu baxımdan 

hər yerdə olduğu kimi, Naxçıvanda da məişət əşyalarının forması dəyişdiyi kimi, bu əşyalarla 

görüləcək işlərin məzmununda da fərq vardır. Elektriklə işləyən, az əl əməyi sərf olunan əşyalar 

məişətimizə daxil olduqca, onların ifadəçisi olan leksik vahidlər də özünə yer tapır. Naxçıvan 

dalektində işlənən ev əşyalarının adını bildirən leksik vahidləri işləndiyi sahələrə görə müxtəlif cür 

təsnif etmək olar: 1) qab–qacaq adı bildirənlər; 2) yatacaq adı bildirənlər; 3) məişətdə işlədilən alət 

adı bildirənlər; 4) elektriklə işləyən əşyaların adını bildirənlər. Naxçıvanda qab sözü ümumiləşdirici 

---