Microsoft Word kitab elm doc
Yüklə 332,27 Kb. Pdf görüntüsü
|
Osman Türkayın poetik irsi 184 məhrum olduqları, cəmiyyəti, mədəniyyəti tamamilə inkar etdikləri üçün boyunlarına götürdükləri vəzifəni daşıya bilmədilər. Türkay XX əsrin cərəyanları içərisində sürrealizmi yüksək də- yərləndirir. Ədibə görə, bu cərəyan “cəmiyyətin formasını dəyişdir- mək” məqsədi daşıyaraq, fərdin yaşamının əsaslarını kökdən yeni- ləməyi qarşısına məqsəd qoymuşdur və bunun nəticəsində fövqəl- real olan real olmuşdur. 1969-cu il isə sürrealist ideyaların gerçək- ləşməsinin daha bir sübutudur. Artıq insan varlığının mahiyyəti də dəyişməkdədir: “o, sadəcə bu dünyaya deyil, bütün kainata məx- susdur”. Nitşse: “Tanrı ölmüşdür”, - ifadəsini işlətmiş, ardınca bə- şər övladı fövqəlinsanı, insan nüsxələrini yaratmışdır və bu, XX əs- rin qorxulu həqiqətlərindən biridir. Təbii ki, bəşər tarixi boyunca in- sanın “allahlaşması və allahsızlaşması” özü ilə bərabər bir çox problemlər gətirmişdir. Osman Türkayın “Dramaturgiyada sosialist realizmi” (“Tiyatro- da Toplumsal Gerçekçilik”) məqaləsi sosialist realizmi haqqında olub, keçmiş Sovet İttifaqında hakim olan bu cərəyanın Qərbdən görünən tərəflərindən bəhs etməkdədir. Məqalədə, həmçinin moder- nizm haqqında da geniş bilgi verilir, bu cərəyanın subyektivliliklə bağlı cəhətlərinə görə tənqidə məruz qalması açıqlanır. 3.2.Ədəbi-nəzəri, estetik, fəlsəfi görüşləri Osman Türkay bir sıra nəzəri və fəlsəfi məqalələrində ədəbiyya- tın, elm və fəlsəfənin müxtəlif problemlərinə toxunmuşdur. Məsə- lən, “Prometey və Orfey” (“Prometheus ve Orpheus”) adlı məqalə O.Türkayın qələmində elm və sənəti simvolizə edən iki mifik yunan qəhrəmanının təqdimatıdır. Prometeyin bəşəriyyət yolunda, Orfeyin isə şəxsi iztirabları ucbatından əzablar çəkməsi ilə bağlı qəmli mo- tivlər üzərində qurulmuş mifoloji rəvayətləri verən Türkay müasir dövrdə insanlıq üçün onları iki mifik obraz kimi yox, iki rəmz kimi dəyərləndirir. Prometeyin göylərdən – Tanrılardan oğurlayıb insan- Elmira Fikrətqızı 185 lara bəxş etdiyi atəş elmdir ki, əsrlər boyu bəşəriyyət onun vasitəsi ilə tərəqqi etmiş və kosmos dövrünə qədəm qoymuşdur. O.Türkaya görə, müasir zaman orfeylərin yox, promoteylərin çağıdır. İndi in- sanlar arasında yetişən promoteylər Göyə, Zevsin məkanına doğru can atmaqdadırlar. Yuri Qaqarin isə yeni zamanların ilk Promoteyi- dir. İnsanın məkan mağaradan “ağıl mağara”ya ∗ doğru təkamülündə elmi-texniki tərəqqi mühüm rol oynamışdır. Ədəbiyyatın mövzusunun insan təcrübələri olduğunu yazan Tür- kay ədəbi məhsul ətrafında üç qütbü fərqləndirir: 1) yazar 2) oxucu 3) yazarla oxucu arasında vasitəçilik vəzifəsini daşıyan dil. Ədəbiy- yatçıların qələmə almaq istədikləri şeylər beyinlərində yaranan təc- rübələrdir. Lakin bunların hamısını dillə ifadə etmək mümkün ol- madığı üçün yazarlar bəzən simvollara baş vururlar. Deməli, ədə- biyyat sərhədsiz olanı müəyyən anlamda sərhədli bir vasitə ilə an- latma sənətidir. Türkay forma və məzmun məsələlərindən də yan keçməyərək bu barədəki mülahizələrini də qələmə almışdır: “Anlatılan deneyleri simgeleyen içeriğe “diction”, ya da sözdizimi, içeriğin bütününe de biçim deriz. Biçim, birtakım dış uygulamalarda sözdizimi üzerine zorlanamaz, çünkü biçim, sözdiziminden doğar ve en sonunda ör- gensel bütün durumunu alır.” (Türkay, 1993: 121) O, əsərin yazılışında beyinə semantik və fonetik baxımdan dilin təsirini aşağıdakı şəkildə açıqlayır: 1) Semantik baxımdan: a) sintaksis yolu ilə mənanı vermək b) hər sözün və məfhumun simvolik dəyəri 2) Fonetik baxımdan: a) ritm yolu ilə səs elementini qurmaq b) hər hecanın özəl səs keyfiyyəti Bunlardan əlavə, Türkay ədəbiyyat sahəsinə yaratma, xoşlanma və tənqid etmə güclərinin hakim olduğunu vurğulayır. ∗ İçində yaşadığımız mağara ağlımızdır - Robert Haget Osman Türkayın poetik irsi 186 “Ədəbiyyatda sosial quruluş” (“Edebiyatta Toplumsal Yapı”) məqaləsi türk ədəbiyyatşünaslığında tənqidin işlənməmiş bir növü olan ədəbiyyatda sosioloji istiqamət haqqındadır. Türk ədəbiyyatşü- naslığında bu sahədəki boşluğu – “İncə Məmməd”, “Məmləkətim- dən insan mənzərələri” və s. kimi əsərlərin sosiologiya baxımından tədqiq olunmadığını qeyd edən Türkay məşhur italyan yazarı Um- berto Ekoya istinadla tərifini verir: “Edebiyat toplumbilimi en sığ bir düzeyde, edebiyatın ölçeğidir.” (Türkay, 1993: 159) Ədəbi xa- rakterlərin şərhi vasitəsilə cəmiyyətin ümumi qanunlarını meydana çıxarmağa yönələn bir ədəbiyyat sosiologiyasını yaratmışdır və onun ən yaxşı nümayəndələri macar tənqidçisi Georq Lukaç və fransız yazarı Lüsyen Oddmandır. Məqalədə Türkay sonuncu müəl- lifdən sitatlar gətirərək tənqiddə psixoanalizin də mövqeyini açıq- layır: “Bu yöntemle (psixoanaliz - E.F.) her hangi bir yapıt tümüyle incelenemez. Ancak yapıtın yaratıcısı olan yazarın ruhsal durumuna bir geçenek açılabilir, buna da çoğu zaman güvenilmez. Aynı yön- temsel nedenle, psikanalistler, ruhsal sayrılıkla estetik arasına bir sınır çizemedikleri gibi, bir delinin sayıklamasıyla, bir dehanın ya- pıtını bir-birinden ayıramamaktadırlar”. (Türkay, 1993: 163) “İnsanlığa həsrət” (“İnsanlığın Özlemi”) adlı məqalə XX əsrin bir sıra mövcud problemləri haqqında yazılmışdır. Bu əsr faciələrlə doludur, həm də bunlar şəxsi yox, bəşəri plandadır. Sosializm və kapitalizm cəmiyyətləri arasında gedən savaşlar sənət və düşüncə sahəsinə də öz təsirini göstərmişdir. Digər tərəfdən də, elmi-texniki inqilab bəşəriyyət qarşısında bir çox problemlər qoymuşdur. Belə olan halda sənətkarların da boynuna bir çox vəzifələr düşmüşdür: onlar başlıca olaraq insanları sülh və sevgiyə səsləməlidirlər. Tür- kay özünün də vətənində labirint düyününə düşmüş milli problem- lərdən narahat olmaqda, silahlanmaya qarşı çıxmaqdadır. “Sənətçi gələcəyi indidən yaradan şəxsdir” düşüncəsinə əsasla- nan Türkay məqalədə BMT-nin 20-ci ildönümü münasibətilə bəs- tələnmiş mahnıda dünyanın Vergilidən başlayaraq bütün sülhsevər sənətkarlarının yaradıcılıqlarının ifadə olunduğunu və sülh yolunda Yüklə 332,27 Kb. Dostları ilə paylaş:
|