Microsoft Word kitab konfrans son
Yüklə 5,31 Mb. Pdf görüntüsü
|
121
GÜNEL RÜSTƏMZADƏ Bakı Dövlət Universiteti
MÜASİR AZƏRBAYCAN DİLİNİN LÜĞƏT TƏRKİBİNİN ALINMALAR HESABINA ZƏNGİNLƏŞMƏSİ
Açar sözlər: lüğət tərkibi, alınma sözlər, dil əlaqələri. Borrowings might be included into the language when the language is lack of word stock. These words are stabilized in the vocabulary of language after a while, and obtain kinship in language. Borrowings are considered the main sources to enrich the vocabulary of language. Key words: vocabulary stock, obtaining words, language communication.
Yalnız öz milli sözlərindən ibarət olan saf bir dil yoxdur. Dünya xalqları arasındakı müxtəlif əlaqələr (ictimai-siyasi, mədəni-maarif, elmi-iqtisadi və s.) əlqələr öz təsirini dildə göstərir. Bu əlaqələrin nəticəsində bir dildən başqa dilə söz keçməsi üçün zəmin yaranır. Dillər arasındakı əlaqə və münasibətlər hələ qədim za- manlardan, hətta ibtidai icma quruluşu dövründən başlayır. Şübhəsiz ki, həmin dövr-lərdə nisbətən bəsit olan bu proses getdikcə artmışdır. Ç.X.Bakayev göstərir ki, insan cəmiyyətinin inkişafı prosesində xalqlar və onların dilləri bir-biri ilə daim əlaqədə olur. Dünyada başqa xalqlardan tam təcrid olunmuş xalq təsəvvürə gətirmək çətin-dir. Müxtəlif mədəniyyətlərin qarşılıqlı əlaqələrinin sıxlaşması, ictimai həyatın sürəkliliyi Şərq və Qərb xalqlarının yaxınlaşmasına, ümumdünya mədəniyyətinin nailiyyətlərindən faydalanmaq imkanının yaranmasına gətirib çıxarır. Bunun nəticə-sində xalqlar, onların dilləri qaynayıb qarışmış, bir- birinə qarşılıqlı təsir və sözalma prosesləri baş vermişdi. Xalqlar arasında mövcud olan əlaqələr daha çox ictimai səciyyə daşıyır. Hər hansı bir dilin müxtəlif qatlarının inkişafının müəyyən mərhələlərində baş verən bu və ya digər dəyişikliklər onun yalnız daxili inkişaf qanunları ilə məhdudlaşmır. Belə dəyişikliklərin müəyyən hissəsi onun bilavasitə ictimai-iqtisadi, siyasi-mədəni və s. əlaqədə olduğu qohum olmayan dillərin təsiri nəticəsində yaranır və dilin formalaş-ması, zənginləşməsi və inkişafında müəyyən rol oynayır. “Müasir dövrdə dillərin bir-birinə qarşılıqlı təsiri və alınmalar ictimai həyatda mühüm rol oynayır və hətta qəti şəkildə demək olar ki, qanunauyğun bir haldır”. [4, 261] Ən qədim dövrlərdən özünü göstərən bu proses millətlərarası əlaqələrin, ünsiyyət əlaqələrinin, qloballaş-manın daha da genişləndiyi və möhkəmləndiyi bir vaxtda daha da sürətlənmişdir. Yer üzündə elə bir dil yoxdur və elə bir dil təsəvvür etmək mümkün deyil ki, başqa dillərlə qarşılıqlı əlaqə və ünsiyyətdə olmasın. Qonşu xalqların qarşılıqlı münasibəti öz əksini bilavasitə dildə tapır. “Dillərin qarşılıqlı əlaqə və təsiri dedikdə birinci növbədə sözalma və yaxud sözvermə prosesi başa düşülür” . [4, 263] Dilə kənar dil elementlərinin təsiri dedikdə burada zorakı təsir deyil, dilin öz təbii inkişafı, tələbatı nəticəsində olan təsir başa düşülməlidir. Burada xüsusilə zərurət nəticəsində alınan sözlər daha çox nəzəri çəkir. Yeni anlayışları ifadə etmək üçün dilin öz daxili imkanları kifayət etmirsə, bu və ya digər anlayışı adlandırmaq üçün leksik vahid yoxdursa başqa dillərdən müvafiq anlayışı ifadə edən sözün alın-ması zəruri olur. Təsadüfi deyildir ki, müasir dövrdə beynəlxalq miqyasda çox zən-gin dil hesab edilən ingilis və rus dillərində kənar dil elementləri, alınmalar xüsusi lay təşkil edir və bu dillərin tədqiqatçıları həmin cəhəti dili zənginləşdirən, əlvan-laşdıran, ünsiyyət üçün daha yararlı edən hal kimi qiymətləndirirlər. Alınma sözlərin mənimsənilməsində sözü alan dilin spesifikası nəzərə alınmazsa, bu dilin fonetik və qrammatik normaları gözlənilməzsə, alınmış söz və-təndaşlıq hüququ qazana bilməyəcək və gec-tez dildən çıxacaqdır. Bu özü də göstərir ki, başqa dildən söz alınması mexaniki xarakter daşımır. Azərbaycan dili lüğət tərkibi, söz ehtiyatı baxımından dünyanın ən qədim dillərindən olub geniş və zəngin daxili imkanlara malikdir. Buna baxmayaraq bütün digər dillər kimi Azərbaycan dili də iqtisadi- siyasi əlaqələrdən kənarda qalmamış, dünyanın bir sıra yaxın və uzaq dilləri bilavasitə, yaxud dolayı yolla bu və ya digər dərəcədə Azərbaycan dilinə öz təsirini göstərmişdir. Bu münasibətlə S.Cəfərov yazır: “Dünyanın başqa xalqları kimi Azərbaycan xalqı da tarix boyu müxtəlif xalqlarla yaxın və uzaq bir şəkildə əlaqə və münasibətdə olduğundan həmin xalqların dillərindən Azərbaycan dilinə minlərcə söz keçmişdir. Bu proses dilin leksikasını zənginləşdirən əsas bir amil olaraq indinin özündə belə fəal bir surətdə davam etməkdədir” . H.Həsənov Azərbaycan dilinin lüğət tərkibindəki müxtəlif sistemli dillərə aid sözləri keçmə yoluna görə iki qismə ayırır: gəlmə sözlər, alınma sözlər. “Gəl-mə sözlər zorakılıq, məcburetmə yolu ilə dilin lüğət tərkibinə keçən sözlərdir... Azərbaycan xalqı həmin sözlərin mənasını dərk etmədən məcburiyyət qarşısında işlətməli olurdu... indi demək olar ki, bu sözlərin çoxu dilimizdən çıxmışdır.” [3, 117] Müəllif daha sonra qeyd edir: “ “Alınma” termini adı altında bir dilə xas olan fonetik, morfoloji, leksik və sintaktik ünsürlərin 122
başqa dilə keçməsi nəzərdə tutulur. ” [3, 117] Müəllif alınma sözləri belə qruplaşdırır: a) beynəlminəl sözlər; b) ümumişlək alınma sözlər; c) ekzotizmlər; ç) varvarizmlər. Beynəlminəl sözlər – Bir-biri ilə yaxın qohumluğu olmayan bir sıra dillərdə eyni və ya çox yaxın mənada mənada məlum olan sözlərin bir növü beynəlminəl sözlər adlanır. Bu leksik qrupda hamı tərəfindən qəbul edilmiş ictimai və dəqiq elmlərə, mədəniyyət və incəsənət sahəsinə aid məfhumları ifadə edən terminlər birləşdirilir. Ümumişlək alınma sözlər – Bu tipli alınma sözlər Azərbaycan dilinin leksik sisteminə tamam keçə- rək dilimizə xas olan qrammatik əlamətləri, leksik mənanı qəbul edərək müxtəlif üslublarda işlədilən, dilimi- zin fonetik sisteminə uyğun olaraq səslənən, Azərbaycan hərfləri ilə yazılan, hamı tərəfindən dərk edilən sözlərdir. Ekzotizmlər – Mənasında bu və ya digər xalqın ictimai həyatının adət və məişətinin fərqli cəhətlərini, spesifik milli xüsusiyyətlərini ifadə edən sözlərdir. Varvarizmlər – Bu və ya digər xalqa aid olan əşyaları, hadisələri, adətləri təsvir etmək, yerli koloriti yaratmaq məqsədilə həmin dilin sözlərinin başqa bir dildə heç bir dəyişiklik edilmədən işlədilməsidir. [3, 126]
Alınma sözlər müəyyən tarixi faktorlar, məkan və zaman münasibəti ilə əlaqədar olaraq müxtəlif dillərdən dilimizə keçmişdir. S.Cəfərov belə sözləri öz tarixiliyi etibarilə Qafqaz dillərindən, ərəb, fars, rus dili və rus dili vasitəsilə başqa dillərdən keçən sözlər olmaqla 5 qrupa bölür. Bu proses müasir dövrümüzdə də davam edir. Dövlətimiz (eləcə də xalqımız) müstəqillik qazandıqdan sonra dilimizin inkişafı üçün də yeni üfüqlər açıldı, Belə ki, əvvəllər dünya mədəniyyətinə yolumuz rus dili vasitəsilə açılırdısa indi müstəqil Azərbaycan müxtəlif xalqlarla birbaşa münasibət qurur. İqtisadi, ictimai- siyasi, elmi əlaqələrimiz sayəsində Azərbaycan dilinə dünyanın müxtəlif dillərindən (ingilis, alman, italyan, Türkiyə türkcəsi və s. ) yeni leksik-semantik vahidlər daxil olur. Belə vahidlər Azərbaycan dilinin lüğət tərkibini zənginləşdirən parlaq mənbə kimi diqqəti cəlb edir. Dilimizə keçən alınma sözləri funksiyalarına görə bir neçə qrupa ayırmaq olar: 1. Məişət əşyalarının adlarını bildirən alınma sözlər: şkaf, stol, stul, vaqon, lampa, abajur, bakal, çardaq və s. 2. Kənd təsərrüfatı və tikinti ilə əlaqədar olan alınma sözlər: traktor, kombayn, kran, asfalt və s. 3. İncəsənətə aid olan alınma sözlər: kino, serial, drijor, melodiya, fotoqraf, ballada və s. 4. Hərbi sahəyə aid olan alınma sözlər: kapitan, mayor, leytnant, pulemyot, tank, snayper və s. 5. Kompyuter texnologiyalarına aid olan alınma sözlər: skayp, printer, java və s
Ədəbiyyat 1. Bayramova A. Leksik alınmaların dilin zənginləşməsində rolu, Bakı-2009 2. Cəfərov S. Müasir Azərbaycan dili. Leksika. II hissə. Bakı-2007 3. Həsənov H. Müasir Azərbaycan dilinin leksikası. Bakı-1988 4. Xudiyev N. Azərbaycan ədəbi dili lüğət tərkibinin inkişafı. II cild. Bakı-2012
Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Azərbaycan Dövlət Aqrar Universiteti AİDƏ İSMAYILOVA Azərbaycan Dövlət Aqrar Universiteti
AZƏRBAYCAN VƏ İNGİLİS DİLLƏRİNDƏ FEİLİN İCBAR NÖVÜ
Açar sözlər: feil, icbar növ, məchul növ, söz sırası, konstruksiyalar Сausative voice in English and Azerbaijani languages In English and Azerbaijani, the causative form is used when we don't do someting ourselves, instead we arrange for someone else to do it for us.The article is dedicated to reveal the difference and similarities of causative voice and its constructions in English and Azerbaijani languages.The formation and meaning of the causative voice and verbs are analysed in this paper in detail.It is very important to know the causative constructions in order to differenciate them from passive voice. Keywords: verb, causative voice, passive voice, word order, constructions
Feilin icbar növü iş və hərəkətin başqası tərəfindən icra edilməsini bildirir. Burada işi və hərəkəti şəxsin özü etmir, onun əmri, təkidi, icazəsi, xahişi və s. ilə başqası edir. Dünyanın bir çox dillərində feilin icbar növünü əmələ gətirən şəkilçilər yoxdur. Lakin belə dillərdə icbar növünü ifadə etmək üçün müxəlif Yüklə 5,31 Mb. Dostları ilə paylaş:
|