Microsoft Word kitab-son ayten ?N son variant- nadir m doc
Yüklə 1,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Az ərbaycan Milli Kitabxanası
Azərbaycan Milli Kitabxanası 76 faktları tipoloji imlikasiyalarda da müşahidə edilir. Belə ki, «əğər ……onda…» implikativ əlaqə münasibətlərinə görə, aqlütinativ dillərdə yer alan bəzi struktur özəlliklər (və ya implikasiyalar) tipoloji anomaliyalara yol aça bilən paradoksal vəziyyət əmələ gətirirlər. Məsələn, təfsilatlara girmədən yuxarıda qeyd olunan implikativ əlaqənin davamı kimi meydana gələn şəkilçi pleonazmının fuziyon birikmə törəmələrini qeyd edə bilərik 1 . Göründüyü kimi, implikasiyalar aparıcı tipoloji təmayü- lün bir növ tərkib hissəsini təşkil etməklə dominantın təbiətindən irəli gələn spesifik özəlliklərlə tənzimlənir. Maraqlıdır ki, burada implikasiyaların müəyyən mənada (əgər belə demək mümkünsə) ambivalent mahiyyət kəsb etməsi faktı ortaya çıxır. Belə ki, «dominant və impi- likasiyalar anlayışları, bir növ, kodlaşdıran və nəzarət edən (kodiruöhie i kontroliruöhie svoystva) xüsusiyyətlər anlayışına uyğun gəlir» 2 – fikrini (kursiv bizimdir – A.H.) «implikasiya» anlayışının daha öncə səsləndirdiyimiz tanımlaması ilə (kursiv bizimdir – A.H.) ilə qarşılaşdırsaq(«implikasiyalar «fəaliyyəti başlıca (aparıcı) xüsusiyyətlərlə (oxu: «tipoloji determinanta ilə» – A.H.) tənzimlənən (və ya onlar tərəfindən bəlirləşən – AH.) xarakteristikalardır») 3 ,bu iki əks yanaşmanın kökü aşkarlanar. Söhbət implikasiyaların həm tipoloji dominant tərəfindən tənzimlənməsindən, həm də digər tərəfdən, 1 Бу щагда даща ятрафлы бах: Благова Г.Ф. Тюркский аффиксальный плеоназм в сравнительно – историческом и ареально - лингвистическом освещении. // Вопросы языкознания» 1968, №6; Жялилов Ф.А. Азярбай- жан дили морфонолоэийасындан очеркляр. Б., 1985; Мирзялийева М. Тцрк дилляриндя флексийа // Тядгигляр, 1999, № 3, с.165-172. 2 Панфилов.К. Основы контенсивной типологии http://www.erlang.com. ru/euskara/?linguistics-contensive 3 Панфилов К.Стадиальная типологическая классификация языков: опыт построения http://www.erlang.com.ru/euskara/?linguistics-stadial Azərbaycan Milli Kitabxanası 77 onların (implikasiyaların) dil strukturunda realizasiya qazanmış ifadə vasitələrinin özlərinin dominanta uyğunluğuna nəzarət etməsindən gedir. Göründüyü kimi, kontensiv tipologiya universal olma- sından dolayı, müəyyən mənada, neytrallıq sərgiləməli olan implikasiyaların hər hansı bir tipoloji mexanizmin dominantlığı şəraitində, dil sistemini qeyri-dominant elementlərin (kontensiv tipologiyaya görə, frekven- talilərin 1 ) kütləviləşməsindən qoruyur. Əslində, sırf məntiqi nöqteyi-nəzərdən, bu üçlü bölgü- nün yetərincə dəqiq sistematizasiya yanaşması olması faktı danılmaz görünür. Belə ki, bir növ stiril tipoloji dominant «nüvəsi» və həmin «nüvə»nin təbiətinə «tabe olan» universal vasitələr (implikasiyalar) fərqləndirməsi birincinin konkret təmayül çərçivəsində aranmasından dolayı,ikincilərin isə bütün tipoloji quruluşlu dillərdə bu və ya digər nisbətdə təmsil olunması səbəbi ilə tamamilə anlaşılandır. Lakin bu zaman universal olan ifadə vasitələrinin tipo- loji dominant tərkibindən kənar (hətta, onunla birgə və yanaşı olsa da belə) dəyərləndirilməsi «tipoloji dominant nədir və o, hansı qeyri-universal, yəni digər tipoloji quruluşlu dillər üçün xarakterik olmayan məhdud sayda özəllikləri ehtiva edir?» – məntiqi sualı ortaya çıxır. Və bu sualın kontensiv tipologiya çərçivəsində birmənalı cavablandırılması bir qədər çətin olur. Real dil materialı müxtəlif implikasiyalar kombinasiyası şəklində ortaya 1 «Доминант» (латын.д. dominans «щаким олан» демякдир) истилащынын антономи олараг «ресессив» термини нязярдян кечирился дя,контенсив типолоэийада» фреквентали истилащына цстцнлцк верилмишдир. Ону да гейд едяк ки,дилчиликдя фреквентали термини квази-универсалиляр (near-universals; quasi-universals; statistic universals http://www.multitran.ru ) гисминдя нязярдян кечирилир. Azərbaycan Milli Kitabxanası 78 çıxan dominant və ya determinanta ilə tipoloji sapma (və ya frekventali) hallarının qarşılaşdırmasının daha konkret və adekvat olduğunu düşünməyə əsas verir. Göründüyü kimi,kontensiv tipologiya müstəvisində araşdırılan «dil dominantı» anlayışı yetərincə spesifikliyi ilə seçilir. Və problemə bu yanaşma şəkli araşdırılan obyektin ənənəvi hesab edilən tipoloji dəyərləndirmələrdəki «aparıcı təmayül» şəkli modelindən kifayət qədər fərqli özəlliklər sərgiləyir. 2.1.3. Determinanta istilahının tanımladığı dil hadisə- sinin mahiyyətini dəyərləndirmədən öncə,bir qədər haşiyəyə çıxıb onu qeyd etmək istərdik ki, «determinant» və ya «determinanta», «determinasiya» (latın dilində determino «təyin edirəm» deməkdir) «təyinləndirici başlanğıc;digər hadisə və ya mövcudata bilavasitə səbəb – nəticə xarakterli təsir edən hər hansı bir hadisə və mövcudatdır» 1 . Mümkün ki, rus dilçilik terminogiyasında cümlənin ikinci dərəcəli üzlərindən birinin adı (təyinin) ilə dublet sinonimlik qazanmış «determinant» istilahı ilə 2 qarışıqlığa yol verilməməsi və istilah yaradıcılığı üçün ən arzu edilməz vəziyyətlərdən biri olan çoxmənalılıq durumunun yaşanmaması məqsədi ilə, bu yeni tipoloji istilahı dilçilik elminə qazandırmış G.P.Melnikov eyni semantik kökdən şaxələnmiş digər şəkli variantın istifadəsinə üstünlük vermişdir. Dil strukturunda müxtəlif mexanizmlərin yer almasına rəğmən, həmin vasitələrin konkret bir dil tipi çərçi- vəsindəki realizasiyasının «fərqli özünəməxsusluqların ümumi mənbə»yindən şaxələnməsi fikrinin müxtəlif termin və ifadələrlə V.Humboldt, E.Sepir, A.A.Reformatski 1 Детерминация, детерминантаhttp://www.humanities.edu.ru/db/msg/45254 2 Детерминант. Архив Петербугской русистики. Энциклопедические материалы. http://www.ruthenia.ru/apr/dict/determ.htm Yüklə 1,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|