Microsoft Word kitab-son ayten ?N son variant- nadir m doc

                                            
Azərbaycan Milli Kitabxanası                                         
 
 
 
88
etmək fikrindən uzaq olsaq da,
1
 türk dilinin tipoloji 
xarakteristikası ilə bağlı  təqdim olunan nəticənin klassik 
bölgü meyarlarına istinadən  əldə edilməsi fikri ilə razılaşa 
bilmərik. C.Qrinberqin gəldiyi qənaətin strukturalizmə-
qədərki tipologiyanın «inkarı naminə inkar» səciyyəsi 
daşımasında da israrlı olmasaq da, onu bildirməliyik ki, 
ənənəvi kriterinin kompleks tətbiqi (sapma elementlərinin 
mövcudluğunu nəzərə almasaq) türk dilinin iltisaqiliyinin 
flektivləşmə «təhlükəsi»ndən hələ  də yetərincə uzaq 
olduğunu ortaya qoyur.
2
  
Göründüyü kimi, təkcə kriteri ixtiyariliyi deyil, qeyri-
kompeksli yanaşma da dillərin tipoloji xarakteristikası ilə 
bağlı adekvat olmayan nəticələrin meydana çıxmasına 
səbəb ola bilər.  
2.2.2. Mövzunun davamı olaraq, digər (hipotetik) təhlil 
situasiyaları  əsasında analoji yanaşmanın mümkün 
                                                 
1
 
Даща  юнжяки  тядгигатымызда  айдын  шякилдя  шащид  олдуьумуз  кими,  бир 
чох щалда типологлар сапма фактларына гаршы «икили стандарт» тятбиг едяряк, 
сцни шякилдя щямин цнсцрляри илтисагилик вя йа флективлик «гялиб»иня салмаьа 
жан  атмышлар  (бах:  Щажыйева  А.Й.Дил  системиндя  типолоъи  сапмалар 
(аглцтинатив  диллярдя  флектив  тямайцллц  елементляр).  нам.дисс.Б.,2006; 
Щажыйева А.Й. Аглцтинатив диллярдя дахили флексийа вя фузийа. Б., 2007.
 
2
 
Доьрудур, ону да эюздян гачырмаг олмаз ки,бир гисим тцркологлар бу 
диллярдяки  флективляшмя  ямсалынын («тцрк  аглцтинасийасы»  гялиби  иля  баьлы, 
яняняви  олараг,  гябул  едилмиш  фикирлярин  яксиня  )эюзлянилдийи  кими  ашаьы 
сявиййядя олмадыьыны вя йа щятта, бязи тцрк ядяби дилляри вя йа диалектляри-
нин  илтисаги-фузийонлашма  мярщялясиня  кечид  етдиклярини  билдирирляр.(бу 
щагда даща ятрафлы бах: Поцелуевский А.П. Избранные труды. Ашхабад, 
1975;  Щербак  А.М.  Способы  выражения  грамматических  значений  в 
тюркских  языках // Вопросы  языкознания. 1957, №1;  Щербак  А.М.  О 
способах  и  исторической  глубине  образования  морфологических  эле-
ментов в тюркских языках // Вопросы языкознания, 1978, №4; Кононов 
А.Н. О природе тюркской агглютинации // Вопросы языкознания, 1976, 
№ 4; Кононов А.Н. О фузии в тюркских языках // Структура и история 
тюркских языков. М., 1971). 

---

                                            
Azərbaycan Milli Kitabxanası                                         
 
 
 
89
fəsadlarını  dəyərləndirmək istərdik.  Əgər dil sisteminin 
tipologiya müstəvisində  səciyyələndirilməsi üçün yalnız 
kök – şəkilçi sərhəd toxunulmazlığı prinsipini əsas götür-
sək, bu zaman istər iltisaqi, istərsə də insirafi dil tipləri ilə 
bağlı  fərqli nəticələrlə qarşılaşmış olacağıq. Belə ki, bu 
kriteridən yanaşıldıqda, «morfem «tikiş»ində fonetik 
dəyişikliklərə imkan tanınmaması kimi, aqlütinativ dillərin, 
«sarsılmaz» özəlliyinin bəzi marjinal türk dillərində ardıcıl 
şəkildə  təzahür tapmaması (məs:  qaqauz d.  parmak -ım 
«barmağım» > parmağ-ım > parmaam (parmām)» faktı
1
 
həmin dillərin həm aqlütinativ, həm də flektiv mahiyyət 
kəsb edən quruluşa malik olduğunu iddia etməyə  əsas 
tanıya bilər.  
Digər tərəfdən, fars dilinin (ənənəvi olaraq) insirafi 
təbiətli olması önə sürülən
2
  şəxs kateqoriyası göstəriciləri-
nin digər cəhətlərinin nəzərə alınmaması şəraitində, onların 
bir çox halda, kök (əsas) – şəkilçi sərhəddinin to-
xunulmazlığına xələl gətirməyəcək  şəkildə birləşməsinin 
əsas götürülməsi həmin elementlərin iltisaqi mahiyyət kəsb 
etməsi ilə bağlı iddialara yol aça bilər ki, bu da sözügedən 
həmin formantların həm  şəxs, həm kəmiyyət, həm zaman, 
həm də növ kateqoriyalarının mənalarını ifadə edə bilmə 
xüsusiyyətindən dolayı, yanlış 
qənaət kimi 
səciyyələndirilməlidir. Bu mənada, «dil tiplərinin ixtiyari 
deyil, müəyyən  şəkildə determinativ xarakterdə qurul-
masının müasir tipologiyanın  ən vacib tələblərindən biri 
olmasına» diqqət çəkən (və bu yanaşma tərzinin, yəni, tipin 
göstəricilərin və ya koordinatların məcmusu olması fikrinin 
                                                 
1
    Журинская М.И. Лингвистическая типология / Общее языкознание. 
Внутренняя структура языка М., 1972, стр.530.               
2
  Опыт  историко-типологического  исследования  иранских  языков.  Том 
II, Эволюция грамматических категорий . М., 1975, стр.250. 

---

                                            
Azərbaycan Milli Kitabxanası                                         
 
 
 
90
vaxtilə  hələ N.Y.Marrın araşdırmalarında
*
 yer aldığını önə 
sürən) G.A.Klimovun mülahizələri xüsusi maraq doğurur: 
dilçi «dil tipinin struktur göstəricilərinə, yəni 
differensiallaşdırıcı xüsusiyyətlər «düyün»ünə  sərbəst 
birgəmövcudluq sürdürən hadisələrin deyil, məntiqi 
cəhətdən, qarşılıqlı vacibliyə malik olan xüsüsiyyətlərin 
daxil edilməli olduğunu bildirmişdir
1
. Başqa sözlə, təqdim 
olunan bölümdəki araşdırmanın ümumi yekunu olaraq onu 
deyə bilərik ki,kriterilər  (daha öncə iqtibas gətirilən 
fikirlərdə irəli sürülən iddiaların əksinə) nə tam ixtiyari, nə 
də qarşılıqlı şərtləndirmədən kənar olmalıdır. 
 
2.3. Təsnifat kriterilərinin dil sisteminə tətbiqi 
üsullarının müxtəlifliyi   («bütöv» və «altsistemlər 
tipologiyası») və bu müxtəlifliyin tipoloji sapma 
faktlarının təsbiti işində yol açdığı təfsir  
fərqliliyi haqqında 
 
2.3.1. Kriterilərin qarşılıqlı  şərtləndirilməsi və komp-
leks yanaşma məsələsinin tipoloji sapma faktlarının dəyər-
ləndirilməsinə birbaşa aidliyini nəzərə alaraq, bu problemə 
xüsusi diqət yetirmək istərdik. 
İlk olaraq onu bildirək ki, XIX əsrin (K.Vegelinin ter-
minologiyasına görə) «whole-sistem typology», yəni 
«bütövsistemli tipologiya» qavramı verilən xarakteristi-
kadan da aydın bəlli olduğu kimi, mahiyyət etibarilə, XX 
əsrin «dil sisteminin fonoloji, morfoloji, sintaktik struktur 
fraqmentlərinin müqayisəsində xüsusi maraq» ifadə edən 
                                                 
*
 Мяс:  Н.Й.Марр юзцнцн «Йафяс нязяриййяси» ясяриндя кюк гурулушлу ди-
лин  юзялликлярини  (аморфлуг,  йяни  морфолоэийанын  гейри-мювжудлуьу;  мо-
носиллабизм вя с.) гейд етмишдир. (Вопросы языка в освещении яфетической 
теории (Избранные отрывки из работ акад. Н.Я.Марра) Л., 1933, стр.345.) 
1
 Климов Г.А. Принципы контенсивной типологии. М., 1983, стр.28-29. 

---