Microsoft Word KÜLTÜr evreni sayı. doc
Yüklə 43,16 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- ALLOCATION OF MAIN CLIMATIC CHARACTERISTICS ON THE ARAZ BASIN (WITHIN THE TERRITORY OF IRAN)
- Mir Mahmood HOSSEİNİ * - Gita EİNOLLAHİ * Mir Mohammad HOSSEİN *
- Anahtar kelimeler
- KÜLTÜR EVRENİ - UNIVERSE OF CULTURE - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ
- T = 2266,5H -0,7493 R 2 = 0,87 5 7 9 11
- P = 124,45e 0,0007H R 2 = 0,93 100 150 200
- P = 149,94e 0,0005H R 2 = 0,34 240 260 280
| KÜLTÜR EVRENİ - UNIVERSE OF CULTURE - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ
88
ƏRAZİDƏ PAYLANMA XÜSUSİYYƏTLƏRİ (İRAN ƏRAZİSİNDƏ) ALLOCATION OF MAIN CLIMATIC CHARACTERISTICS ON THE ARAZ BASIN (WITHIN THE TERRITORY OF IRAN) ХАРАКТЕР РАСПРЕДЕЛЕНИЯ ОСНОВНЫХ КЛИМАТИЧЕСКИХ ПОКАЗАТЕЛЕЙ НА БАССЕЙНЕ АРАКС (В ПРЕДЕЛАХ ИРАНА) Mir Mahmood HOSSEİNİ * - Gita EİNOLLAHİ * Mir Mohammad HOSSEİN * Özet Bu makalede; İran’ın Araz havzası bölgesinde asıl iklim değişiklikleri tahlil edilmektedir. Hava sıcaklığının ve atmosfer yağışlarının arazi üzerinde dağılımının araştırması gösteriyor ki; havanın sıcaklığının yükseklik rakımına bağlı olarak azalması anlamlıdır. Yağışlar ise yüksekliğe göre artmaktadır. Ancak bu artış, bütün arazi için aynı değildir. Yerel özelliklerin etkisi ile bir çok bölgelerde bu büyük ölçüde bozulmaktadır.
In this paper allocation of main climatic characteristics on the Araz basin within the territory of İran has been analyzed. The reduction of the temperatures
* İslamic Azad University, pars abad Moghan Branch/IRAN * İslamic Azad University, pars abad Moghan Branch/IRAN * İslamic Azad University, pars abad moghan Branch/IRAN KÜLTÜR EVRENİ - UNIVERSE OF CULTURE - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ
89 and increasing of the perspirations within the whole territory were observed. However, in some cases these allocations were disturbed by local factors.
Araz hövzəsinin əsas iqlim ünsürlərinin təhlilini aparmaq üçün baxılan ərazidə yerləşən hava temperaturu ölçülmüş. 12 meteoroloji stansiyanın və atmosfer yağıntıları ölşülmüş. 47 məntəqənin məlumatlarından istifadə edilmişdir. Bütün ərazi üzrə temperaturun şaquli paylanması mənfi reqressiyaya malikdir və hündürlükdən asılı olaraq azalır (şəkil 1). Lakin hündürlükdən asılı olaraq temperaturun müxtəlif yüksəkliklər üzrə dəyişmə qradiyenti müxtəlifdir və onun qiyməti hündürlük artdıqca azalır. T = 2266,5H -0,7493 R 2 = 0,87 5 7 9 11 13 15 17 19 21 23 500 700 900 1100 1300 1500 1700 1900 H, m T, 0 C
Şəkil 1-dən də göründüyü kimi, nisbətən aşağı hündürlüklərdə tempüraturun şaquli olaraq dəyişməsi daha intensiv müşahidə olunur və burada dəyişmə qradiyentinin qiyməti daha yüksəkdir. Məsələn, əgər 500-700 m yüksəkliklərdə dəyişmə qradiyentinin qiyməti 1,8 0 C/100 m təşkil edirsə, daha yüksək ərazilərə qalxdıqca temperatur qradiyentinin qiyməti azalaraq 900-1100 metr hündürlüklərdə 1,1
0 C/100 m, 1500-1700, yüksəkliklərdə isə 0,4 0 C/100 m təşkil etməkdədir. Müşahidə sıralarının nisbətən qısa olmasına baxmayaraq, temperaturun hündürlükdən asılılığını göstərən qrafikdə əyridən kəskin yayınmalar müşahidə edilmir və əlaqənin sıxlığı kifayət qədər yüksəkdir. Yuxarıda qeyd olunduğu kimi temperaturun şaquli paylanma qanunauyğunlauqları axıma çox ciddi təsir edən amillərdən biri olub, həm axımın il
KÜLTÜR EVRENİ - UNIVERSE OF CULTURE - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ
90 ərzində paylanmasına, həm də kəmiyyət baxımından dəyişməsinə çox ciddi təsir göstərən əsas amillərdəndir. Bu da öz növbəsində qış vaxtı may hövzələrində qar örtüyünün yığılmasına və həm də gursulu dövr axımının məhz yaz aylarında keçməsinə səbəb olan əsas amil kimi xarakterizə oluna bilər. Orta çoxillik atmosfer yağıntıları cəminin ərazidə paylanması daha mürəkkəb xüsusiyyətlərə malikdir. Belə ki, əgər temperaturun şaquli paylanmasında açıq qanunauyğunluq, hündürlükdən asılı olaraq azalma müşahidə edilirsə, digər iki məntəqədə paylanma xüsusiyyətləri daha mürəkkəb amillərin təsirilə formalaşdığından atmosfer yağıntılarının hər hansı bir qanunauyğunluq üzrə şaquli paylanması müşahidə olunmur. Qərbi Azərbaycan bölgəsində atmosfer yağıntılarının paylanmasında əsas qanunauyğunluq hündürlükdən asılı olaraq artmadır ki, bunun da dəyişmə qradiyentı demək olar ki, bütün regionda eyni olub 40-60 mm/100 m təşkil edir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, bu dəyişmə hündürlük artdıqca bir qədər çoxalır. Digər iki rayonda orta çoxillik atmosfer yağıntıları cəminin hündürlüyə görə paylanmasında elə bir ciddi qanunauyğunluq müşahidə olunmur və yağıntıların qiymətləri müxtəlif hündürlüyə malik rayonlarda müxtəlifdir və bu halın müşahidə olunması həmin iki rayon üçün hər hansı bir ümumiləşdirmələr aparılmasını çətinləşdirir. (şəkil 3). Məsələn, Ərdəbil bölgəsində eyni mütləq hündürlüyə (1680 m) malik olan Bileh və Jəfərlo məntəqələrində orta çoxillik yağıntı layının qiymətləri arasında kəskin fərq vardır. Belə ki, Bileh məntəqəsində yağıntı layının orta çoxillik qiyməti Cəfərlidə 276 mm, Biləh məntəqəsində isə 390 mm-dir. Bundan başqa mütləq hündürlüyü 1590 m olan Ərdəbil Kalor meteoroloji stansiyasında atmosfer yağıntılarının orta çoxillik layı 517 mm-dir ki, bu da adı şıkilən məntəqələrin qiymətləri ilə müqayisədə xeyli çoxdur. P = 124,45e 0,0007H R 2 = 0,93 100 150 200 250 300 350 400 450 500 400 600 800 1000 1200 1400 1600 1800 2000 H, m P, mm
hündürlükdən asılı olaraq dəyişməsi KÜLTÜR EVRENİ - UNIVERSE OF CULTURE - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ
91 Eyni sözləri Şərqi Azərbaycan bölgəsinə də aid etmək olar. Qeyd etmək lazımdır ki, Ərdəbil məntəqəsi ilə müqayisədə bu ərazidə atmosfer yağıntılarının hündürlüyə görə paylanması daha mürəkkəb xarakterə malikdir və buna görə da şaquli paylanma üçün hər hansı bir müqayisə və ümumiləşdirmə aparmaq, və bu paylanmalarda qanunauyğunluq aşkarlamaq mümkünsüzdür. Məsələn, mütləq hündürlükləri 1800-2000 m olan məntəqələrdə yağıntı layı çox böyük intervalda, 210-470 mm arasında dəyişir. Eyni zamanda 300-350 mm-lik qiymətlərə malik olan müşahidə məntəqələrinin hündürlüyü çox böyük intervallarda 1350-2000 m intervallarda yerləşən müşahidə məntəqələrində müşahidə oluna bilər. P = 149,94e 0,0005H R 2 = 0,34 240 260 280 300 320 340 360 380 400 1000 1100 1200 1300 1400 1500 1600 1700 1800 1900 H, m P, mm
hündürlükdən asılı olaraq dəyişməsi
Şərqi Azərbaycan ərazisində ayrı-ayrı məntəqələrdə orta yağıntı layları qiymətlərinin region üçün xarakter olamayan və ümumi paylanmalardan kəskin meyletmələrə malik olan bir neçə məntəqə vardır ki, bu məntəqələrdə də yerli amillərin təsiri daha cüclü təzahür etməkdədir. Məsələn mütləq hündürlüyü Guşuçi məntəqəsində yağıntıların orta qiyməti 210 mm-dir. Onu da qey edək ki, digər ərazilər üçün oxçar qiymət 1200-1300 m hündürlükdə müşahidə olunur. Bütövlükdə götürsək, Ərdəbil və Şərqi Azərbaycan regionları üçün müşahidə olunan qanunauyğunsuzluqları bir çox amillərin təsiri ilə izah etmək olar və bu amillər aşağıdakılardır:
1. Ərazidə yerləşən məntəqələr əsasən ötən əsrin 70-ci illərindən sonra fəaliyyətə başlamışlar və kifayət qədər uzun müşahidə sıralarına malik deyillər. Nəticədə əksər sıralara görə hesablanmış orta qiymətlərin bu sıraların riyazı gözləmələrindən kəskin fərqlənməsinə səbəb olmuşdur və bu da həmin sıraların reprezentativ olmamasına səbəb olur. KÜLTÜR EVRENİ - UNIVERSE OF CULTURE - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ
92 2. Qərbi Azərbaycan istisna olmaqla, digə iki bölgədə məntəqələrə yerli amillərin, xüsusilə relyefin təsiri çox güclüdür. Başqa sözlə, ayrı-ayrı ərazilərdə yerləşən məntəqələr məkan baxımındanb biri-birinə çox yaxın olsalar da, yerli iqlim amillərinin təsiri nəticəsində atmosfer yağıntılarının orta çoxillik qiymətləri biri-birindən kəskin fərqlənir. Bu amillərə yamacların istiqaməti, forması, hava kütlələrinin hərəkəti və s. aiddir. 3. Ərazi üzrə məntəqələrin sıxlığının az və məkan baxımından qeyri- qənaətbəxş paylanması bir çox qanunauyğunluqların aşkarlanmasının qarşısını ala bilər. Belə ki, bölgələr üzrə məntəqələrin sayının az olması ərazidə daha çox rayonların ayrılmasına imkan vermir. Başqa sözlə konkret bir ərazidə bu və ya digər iqlim ünsürünün ərazidə paylanması qanunauyğunluqlarının aşkarlanması üçün mümkün qədər daha çox rayonun olması vacibdir. Lakin baxılan ərazi kifayət qədət böyük olsa belə, məntəqələrin sayının azlığı onların ərazi baxımından daha iri rayonlarda birləşdirilməsinə vadar edir ki, bu dah meteoroloji baxımdan çox mürəkkəb olan belə ərazilər üçün yolverilməzdir. Yağıntıların kəmiyyət baxımından ərazi üzrə paylanması da çox mürəkkəbdir. Baxılan əraziyə düşən atymosfer yağıtılarının ən böyük qiyməti 890 mm olub hündürlüyü 1980 m olan Gushoçi məntəqəsidir. Bu məntəqə Şərqi Azərbaycanın şimal-şərq yamacı hissələrindədir və Xəzər dənizindən gələn hava kütlələrinin təsirinə həssasdır. Ümumiyətlə, temperaturun və atmosfer yağıtılarının ərazi üzrə paylanmasının təhlili göstərir ki, havanın temperaturunun hündürlükdən asılı olaraq azalması birmənalıdır. Yağıntılar isə hündürlükdən asılı olaraq artır. Lakin, bu artım bütün ərazi üzrə eyni deyil və yerli amillərin təsirilə bir çox bölgələrdə güclü surətdə pozulur.
1. Abbasov R.K., Smakhtin V.U. İntroducing ecological treshholds into water withdrawal management Hydrolocial Sciences Journal, 2008 (accepted). 2. American Water Works Association (AWWA). 1997. Climate change and water resources. Committee Report of the AWWA Public Advisory Forum. Journal of the American Water Works Association, Vol. 89, No. 11 3. Eynollahi.G.M.Araz çayının İran ərazisi daxilində hidroqrafik və hidroloji xüsusiyyətləri.Hidrometeorologiya və ətraf mühitin monitorinqi.No4-2007, səh. 186-195. 4. Eynollahi G.M.,Hüseyni M.V. Çaylarin axımına insan fəaliyyətinin təsirinin qiymətləndirilməsi (İran ərazisi timsalında)/Bakı:Beynəlxalq elmi-praktiki konfrans,2008,səh.132-134. 5. Əlizadə Əmin. Tətbiqi Hidrologiyanın üsulları. 12-ci nəşr, Firdovsi Universiteti, Məşhəd, 2000. 622 s. (farsca). Yüklə 43,16 Kb. Dostları ilə paylaş:
|