29
aydınlaşandan sonra yeni dünya maliyyə böhranının yaranma
təhlükəsi xüsusilə kəskin şəkildə qəbul olunmağa başladı.
1970-2000-ci illərdə maliyyə böhranları onlarla ölkədə milli
finans aktivlərinin 10-30 %-nin itirilməsinə səbəb oldu. 2008-
2009 cı illərdə bir çox inkişaf etmiş və inkişaf etməkdə olan
ölkələrin bank sistemlərində böhranlar baş verdi və bu böhranlar
yalnız batan və çətin vəziyyətə düşən bankları deyil, eyni zamanda
banklarla əlaqəsi olan real sektoru və ev idarələrini də əhatə etdi.
2008-ci ilin II yarısı - fond indekslərində azalma: 70-80%, global
maliyyə sektorunda itkilər: 3 trln. $ və ya qlobal ÜDM-in 4.3%-i
təşkil etmişdir.
Beynəlxalq təcrübə göstərir ki, bank böhranının aradan
qaldırlmasına yönəlik çəkilən məsrəflər orta hesabla ÜDM-un 15-
20%-ni təşkil edir. Məlumdur ki, əksər ölkələrdə bank böhranının
qarşısının alınması çox böyük məsrəflər tələb olunmuşdur:
spaniya və Macarıstanda 15%-ə qədərini, Malayziyada 20,5%-i
həcmində, Meksikada isə 30%-dən yuxarı səviyyəyə çatmışdı.
Bir sıra ölkələrdə bu göstərici 40-50%-ə çata bilər. Türkiyənin
bank
sektorunun
yenidən
kapitallaşmasına
və
struktur
yenilənməsinə dövlətin sərf etdiyi məsrəflər 40-50 mlrd. dollar və
ya ÜDM-un üçdəbirini təşkil edirdi. Türkiyədə hətta bank
sektorunun 25%-nin öhdəliklərini öz üzərinə götürəcək yeni
tənzimləyici orqan (BDDK) yaradıldı.
1 saylı Cədvəldən göründüyü kimi, Rusiyada bankların
struktur yenilənməsinə sərf olan birbaşa maliyyə məsrəfləri 1998-
ci ildə ÜDM-un 0,2%-ni təşkil etdiyi halda, 2009- ci ilin aprel
ayına bu göstərici 21,7% təşkil etmişdi.
30
Cədvəl № 1.
Müxtəlif ölkələrdə bank böhranlarının aradan qaldırılmasına
dövlət xərclərinin səviyyəsi, ÜDM-da %-i
Ölkə
Böh-
ran
dövrü
tkilər
/ÜDM
Ölkə
Böhran
dövrü
itkilər
/ÜDM
ABŞ
1984-
1991
2-5
Malayziya
1997
20.5
Norveç
1987-
1989
3-4
C. Koreya
1997
26.5
sveç
1990-
1993
4-6
Meksika
1995
20
spaniya
1977-
1985
16.8
Argentina
1980-
1982
55.3
Finlan-
diya
1991-
1993
4-6
Kolumbiya
1997-
2001
4
Rusiya
1998-
1999
0,2
Braziliya
1994-
1996
20
Yaponiya
1990
20
Çexiya
1994-
1995
12
ndone-
ziya
1997
51
Türkiyə
2001
19.3
ABŞ
2008
38,7
Rusiya
2008
21,7
Avro
zona
2008
23
Yaponiya
2008
12
2007 – 2008 ci il böhranından sonra ABŞ höküməti
bankların struktur yenilənməsinə sərf etdiyi birbaşa maliyyə
məsrəfləri ÜDM-un 38,7 %-ni təşkil edir, yəni rəqəmlə ifadə
etsək- 5500 mlr. $. Avrozonada isə, böhranın qarşısının alınması
ilə əlaqədar məsrəflər ÜDM-un 23,4%-i həcminə çatmışdı
(3285mlr. $), o cümlədən AFR hökümətinın antiböhran proqra-
31
mının həcmi 500 mlr. Avro, Fransada 360 mlr. Avro, rlandiyada
400 mlr. Avro təşkil etmişdir.
Bankların böhrana girməsinə bir çox amil təsir göstərir.
Bank aktiv dəyərinin pisləşməsinin ən başlıca səbəblərindən biri
də verilən kreditlərin geri dönməməsidir. Buna bank sistemində
buna «kredit riski»
20
də deyilir.
3 saylı cədvəldən göründüyü kimi, vaxtı keçmiş kreditlər
məcmu kreditlər içində (hansı ki, borcluluar tərəfindən vaxtında
qaytarılmır və və bu vəsaitlər üzrə faizlər hesablana bilinmir) artan
çəkisi bank sisteminin böhranlı vəziyyətinin əsas göstəricisi hesab
olunur. Bu cür hallarda hökumətin ləng tərpənməsi bütün
iqtisadiyyatın vəziyyətinə çox mənfi təsir göstərir.
Son məlumatlara görə hazırki finans böhranı nəticəsində
dünya üzrə bankların məcmu itkiləri 700 mlrd dollardan çox təşkil
edir, bunlardan yarıya qədəri Amerika banklarının payına düşür.
Banklar bu məbləğin təxminən 50%-ni artıq yeni kapitalın cəlb
olunması hesabına kompensasiya edə biliblər. Lakin BMF-nun son
hesablamalarına görə bankların itkilərinin məbləği iki dəfədən də
çox-1,6 trln. dollaradək arta bilər (Mamedov, 2008, № 12).
Beləliklə, Qlobal maliyyə böhranı (2008) və postkrizis
ssenarisinin inkişafı ardıcılıqla aşağıdakı kimi olmuşdur:
1.
ABŞ ipoteka kreditləşmə sisteminin çöküşü;
2.
kredit həcminin azaldılması və kredit xəttinin açılmasına
ciddi nəzarət;
3.
Fond indekslərinin aşağı doğru meyli;
4.
büdcə defiçitlərinin artımı;
5.
Real sektorda geriləmə;
6.
işsizliyin güclənməsi;
7.
istehlak xərclərinin azalması.
20
Basel bankind nəzarət və nizamlama komitəsi tərəfindən kredit riski, bir
bankın kredit müştərisinin ya da özü ilə bir anlaşmaya tərəf olanın müqavilə
şə
rtlərinə uyğun formada öhdəlikləri qarşılayamama olaraq tanımlanmışdır.
Dostları ilə paylaş: |