47
Dövlətin valyuta məzənnəsindən imtina etməsinin faydasının
və zərərinin tutuşdurulması, iqtisadi siyasətin yaxud kreditorların
və investorların ümidlərinin dəyişməsi zamanı əlverişsiz sabit ta-
razlılığın mümkünlüyü, öz-özünə həyata keçən qabaqcadan xəbər
verilənlər – bütün bunlar valyuta böhranı istiqamətində hərəkəti
ə
ks etdirir.
Böhranların üçüncü növü firma və bankların şəxsi borcunun
xeyli artması nəticəsində baş verir. Böhran həddindən böyük qiymət
artımı, maliyyə vasitəçilərinin fəaliyyətinin qeyri-effektiv tənzim-
lənməsi şəraitində kreditləşmə “bum”unun baş verməsi və sonradan
qiymətlərin kəskin aşağı düşməsi ilə şərtləndirilir. Bu cür valyuta
böhranları miqyaslı maliyyə böhranının tərkib hissələridirlər.
26
Böhranların dördüncü növü milli valyuta ilə həddindən artıq
böyük dövlət və xüsusi borcun yığılması ilə əlaqəlidir. Büdcə kə-
siri artımı hesabına borca xidmətin göstərilməsi, inflyasiyanın və
milli valyutaya etibarsızlığın güclənməsi əmanətçiləri banklara
“hücuma” təhrik edə və bank böhranına səbəb ola bilərlər, bu da
kapitalların hərəkət xətti boyunca “ikiqat liberallaşma” və valyu-
tanın tədiyyə balansının kapital əməliyyatları üzrə konversiyası şə-
raitində valyuta böhranına gətirib çıxardır.
27
Bu təsnifat valyuta böhranının borc və bank böhranı ilə sıx
ə
laqəsini, onların, xüsusilə möhkəmlənmiş valyuta kursu və döv-
lətin yanlış makroiqtisadi siyasətinin yürüdülməsi şəraitində qarşı-
lıqlı təsirini əks etdirir.
Son dövrdə müxtəlif növ valyuta böhranlarının “bir-birinə
hörülməsi”, onların bank, borc və fond böhranları ilə sıx əlaqəsi
müşahidə edilir, bu zaman valyuta və bank böhranları bir-birinin
ardınca qısa müddətli fasilə ilə baş verirlər.
Bu səbəbdən böhranların qarşısının alınması üçün keçmiş təc-
rübəni əks etdirən nəzəriyyələrin tədqiqi ilə bərabər böhran hadi-
26
Krugman P. What Happened to Asia? 1998. web.mit.edu/krugman /
www.distanter.html.
27
Kuninsky G. The twin crises//American Economic Review – 89. 1989. – s.
473-500.
48
sələrinin yeni növlərinin yetişməsinə və inkişafına səbəb olan kom-
pleks şəraitin və səbəblərin müəyyənləşdirilməsi məqsədəuyğundur.
Milli valyutanın devalvasiyası ölkə daxilində inflayasiyanı
bir neçə istiqamətdə stimullaşdırır:
1.
milli valyutanın dəyərinin düşməsi nəticəsində idxal
məhsullarının qiyməti artır.
2.
ixracatın idxalı üstələməsinə əsasən (“holland xəstəliyi”)
valyuta daxilolmalarının “monetizasiya”sının nəticəsi kimi pul
kütləsinin artımı. Dövlət ixracatnın üstün olduğu ölkələrdə bu
amilin inflyasiyaya təsiri zəifdir, belə ki, bu halda vəsaitin çoxu
büdcəyə daxil olur.
3.
xarici borcun ödənilməsi ilə əlaqəli dövlət xərclərinin
artırılması nəticəsində inflyasiya güclənir.
Q. Kaminski və K. Reynxart maliyyə sektorunun liberal-
laşdırılmasını ilə iki qat valyuta-bank böhranları arasında sıx əlaqə
olduğunu bildirirlər. Maliyyə liberallaşması nəticəsində faiz
dərəcələrinin artımı ölkəyə intensiv kapital axınına yol açır. Şərqi
Asiya ölkələrində maliyyə liberallaşdırılması əsasən 70- ci illərin
sonu 90 –cı illərin əvvəllərində baş verirdi ( ndoneziyada-1983-
1993-cü illərdə, Malaziyada-1978-1985-ci illər, Tailandda -1988-
1990- ci illər, Cənubi Koreyada-1988-1995- ci illər, Filippində -
1984-1991- ci illər).
Şə
rqi Asiyada qısamüddətli borcun həcmi ilə valyuta təh-
cizatı səviyyəsi arasında kəskin yüksək korrrelyasiya müşahidə
edilirdi. 1997- ci ilin ikinci yarısında milli valyutanın kursunun
güclü aşağı düşməsi Cənubi Koreyanı, ndoneziya və Tailandı və
«qısamüddətli borc/ehtiyatlər» nisbəti regionda maksimal olan öl-
kələri, sonra isə Malaziya və Filippini əhatə etdi.
nkişaf etməkdə olan ölkələrdə valyuta bank böhranlarının
inkişafı və formalaşması şəraitlərinin analizinin ümumi nəticəsi
aşağıdakı mövqelərdə cəmlənir: nkişaf etməkdə olan ölkələrdə
maliyyə bazarının məhdud həcmi buna səbəb oldu ki, dövlət borc-
lanmalarının həcmi özəl sektorda maliyyə imkanlarının ixtisarına
gətirdi. Özəl borcalanlar uzunmüddətli əsaslara qiymətli kağız bu-
49
raxmaqla milli valyutada vəsait cəlbi imkanından məhrum idilər.
Kommersiya bankları öz növbəsində ölkə daxilində vəsaitin çatış-
mamazlığı ilə əlaqəli beynəlxalq maliyyə bazarlarına üz tutmağa
məcbur oldular. Bu milli bankları beynəlxalq investorlarla daxili
borcalanlar arasında özünə məxsus əlaqələndiriciyə çevirirdi. Belə
bir şəraitdə yalnız kommersiya bankları xarici borcların istifadəsi-
nin effektliyi göstəricilərini müəyyən edirdilər. Belə ki, demək olar
ki, bütün ölkələrdə bank nəzarəti müqayisədə zəifliyi ilə fərq-
lənirdi, xarici borclanmalarım böyük həcmi aydındır ki, «pis» bank
kreditlərinin artımına gətirirdi, hansı ki, bank sektorunun likvidlik
və valyuta riskini artırırdı. Son nəticədə isə bu bank böhranının baş
vermə gözləntisini artırırdı.
Özəl sektor tərəfindən xarici borcun yığımı ümumi şəkildə
milli iqtisadi və maliyyə sisteminin davamlığı üçün effektivdir
nəin ki, hökümət tərəfindən xarici borclanmanın monopoliyası.
Hökümətin əsas borcalan qismində çıxış etməsi vəziyyətində,
vəsaitlər əsasən büdcə defisitlərinin maliyyələşməsinə yönəldilər
və bu da xarici borcun ödənilməsi məsələsini daha da dərinləşdirir.
nkişaf edən bazarlarda böhran vəziyyətinin formalaşması
adətən çoxlu xarici və daxili amillərin kombinə edlmiş təsirinə
ə
saslanır. Böhranların əsas xarici amillərinə hər bir ölkə üçün əsas
ixrac bazarlarında konyukturun qeyri –qənaətbəxş dəyişməsi, inki-
ş
af etmiş ölkələrdə faiz dərəcələrinin artımı aiddir. Bundan əlavə
yoluxma effektini aktivləşməsi gözləntisi yuxarı səviyyədədir.
Ə
sas daxili amilləri yüksək büdcə və ticərət saldosunun kə-
siri, milli valyutanın yüksək dəyəndirilməsi, dövlət və özəl sekto-
run qısamüddətli öndəliklərinin ehtiyatlarla zəif təminatı aiddir.
Bank sektorunun zəifliyi və bazar institutların inkişafının çatışma-
mazlığı maliyyə sisteminin davamlılığını təhlükə altında qoyur.
1970-1980- cı illərin və 1990- cı illərin maliyyə böhranları
formalaşma mexanizminə görə fərqlənirlər. Birinci halda əsas rolu
xarici ticarət disbalansı və yüksək borc ağırlığı oynayır. 1990- cı
illərdə böhran vəziyyətinin əsas generatoru maliyyə bazarından
kapitalın qaçısı idi.
Dostları ilə paylaş: |