Microsoft Word mulki huquq doc

 

36 

Ə

xlaq qayda və prinsipləri mülki hüquq normalarının yaradılmasına fəal təsir göstərir. Heç kəsə sirr deyildir 

ki, mülki hüquq normaları yaradarkən dövlətin hüquqyaratma orqanları (qanunverici) əxlaq normalarını nəzərə 

alır. Təsadüfi deyildir ki, hüququ çox vaxt əxlaqı, onun norma və prinsiplərini hüquqi rəsmiləşdirmə vasitəsi ki-

mi təsəvvür edirlər. Hələ qədim Roma hüquqşünasları hüququ xeyir və ədalət sənəti adlandırırdılar.  

Mülki qanunvericilik sisteminə daxil olan normativ akt əxlaq qayda və prinsiplərini möhkəmləndirdikdə, 

həmin qayda və prinsiplər ümumməcburi xarakterə malik olub, hüquq normasına çevrilir. Bununla onlar 

mülki hüququn mənbəyi kimi çıxış edirlər. Məsələn, vicdanlı olmaq əxlaq normasıdır. Vicdan insanın öz-özünə 

qiymət vermə, öz-özü özərində nəzarət etmə, öz-özünü mühakimə etmək qabiliyyətidir. Kant vicdanı «insanın 

daxili qanunvericiliyi» kimi təsəvvür edirdi. O, yazırdı ki, bizim öz içimizdə fəaliyyət göstərən və yaşayan qa-

nuna  vicdan  deyilir;  vicdan  bizim  əməllərimizə  həmin  qanunun  münasibəti  deməkdir.  Qədim  filosof  Siseron 

vicdana insanın əsas zinət və yaraşıüı kimi baxırdı. Vicdan bizim daxilimizdəki əxlaq qanunudur. O, əxlaq im-

peratividir. Mülki Məcəllə bu cür əxlaq normasını 425-ci maddəsində möhkəmləndirmişdir: öhdəliyi icra etdik-

ləri vaxt subyektlər vicdanlı olmalıdırlar. MM-in 157-ci maddəsi özgəsinin qanunsuz sahibliyinə vicdan kimi 

ə

xlaq imperativindən yanaşır: vicdansız sahiblik; vicdanlı sahiblik; vicdansız sahib, vicdanlı sahib; vicdanlı əl-

də edən; vicdansız əldə edən. Yalnız daşınar əşyaya beş il vijdanla sahiblik edən şəxs əldə etmə müddəti qayda-

sında həmin əşyaya mülkiyyət hüququ əldə edə bilər (MM-in 181-ci maddəsinin 4-cü bəndi). Yalnız vijdanlı əl-

də edən ani müddət qaydasında daşınar əşyanın mülkiyyətzisi ola bilər (MM-in 181-ci maddəsinin 1-ci bəndi). 

Anjaq vijdanlı sahib özgəsinin əşyasından gütürdüyü faydanın (bəhərin) əvəzini ödəmir (MM-in 157-ci maddə-

sinin 5-ci bəndi). 

Mülki Məcəllənin bir çox maddələrini nəzərdən keçirdikdə bizə məlum olur ki, bu maddələrin məzmun və 

mahiyyətinə əxlaq normaları necə sirayət və nüfuz etmişdir. Həmin maddələr müxtəlif xarakterli bu cür əxlaq 

qaydalarını ifadə edir: dözgün ol; öz özərinə götürdüyün öhdəliyi lazımınca yerinə yetir; vəzifənin icrasını ge-

cikdirmə; aldatma, zorakılıq, hədə təsiri altında, uydurma və yalan əqd bağlama; tapdığın əşyanın sahibinə qay-

tar və s. Məsələn, itirilmiş əşyanı tapan şəxs, onun mülkiyyətçisinə, səlahiyyətli şəxsə və ya əgər mülkiyyətçi mə-

lum deyilsə, polisə dərhal xəbər verməli və həmin əşyanı qaytarmalıdır (MM-in 186-cı maddəsinin 1-ci bəndi). 

Bu maddənin əsasını təmizlik və dözlük barədə əxlaq imperativi təşkil edir. Bu əxlaq imperativi həmin maddədə 

hüquqi cəhətdən möhkəmləndirilmiş və mülki hüquq normasına çevrilmişdir.  

Ə

xlaq normaları təkcə hüquq normalarının yaradılmasına yox, həm də bu normaların tətbiqinə və həyata ke-

çirilməsinə fəal təsir göstərir. Bu normaların mülki qanunvericiliyin məna və məzmununun aydınlaşdırılmasın-

da əhəmiyyəti böyükdür. Əxlaq qayda və prinsiplərinin mülki hüquq normalarının dözgün tətbiq edilməsində 

mühüm rolu vardır. Onlar konkret mülki hüquqi məsələlərin həlli zamanı hüquqtətbiqetmə orqanlarına lazım və 

gərək olur. ×ox vaxt həmin məsələlərin dözgün hüquqi həlli əxlaq normalarının nə dərəcədə nəzərə alınmasın-

dan asılı olur. Ona görə də hüquqtətbiqetmə orqanlarının iş stollarının üstündə təkcə hüquqi məcəllə yox, həm 

də «Əxlaq Məcəlləsi» olmalıdır. Məsələn, vətəndaş kənd sakininin minik avtomobilini oüurlayır. O, vicdansız 

ə

ldə  edəndir (sahibdir).  O, avtomobilə ondan ayrıla bilməyən  yaxşılaşdırmalar edir. Avtomobilin mülkiyyətçisi 

avtomobilin vətəndaşda olmasını öyrənir və onu qanunsuz sahiblikdən tələb edir. Belə halda vətəndaş minik avto-

mobilini yaxşılaşdırmaq üçün çəkdiyi məsrəflərin əvəzinin ödənilməsini tələb edə bilərmi? Bu məsələni MM-in 

157-ci maddəsi tənzimləmir. Ona görə də onun dözgün hüquqi həllini tapmaq üçün əxlaq normasından istifadə 

olunur. Belə ki, vətəndaş vicdanlı olmaq kimi əxlaq normasını pozduüuna görə, qeyri-əxlaqi hərəkət etdiyi özün 

mülkiyyətçidən çəkdiyi məsrəflərin əvəzinin ödənilməsini tələb edə bilməz.  

Elə hallar yaranır ki, bu və ya digər mülki məsələni həll etmək üçün müvafiq norma, habelə oxşar məsələni 

tənzimləyən norma olmur. Bu cür məqamlarda həmin məsələni dözgün həll etmək üçün ədalət, insaf, mənəviy-

yat kimi əxlaq kateqoriyaları əsas götürülür (MM-in 11-ci maddəsi). Mülki hüquq və əxlaq bir-birinə qarşılıqlı 

təsir göstərirlər. Bu təsirin formulası belədir ki, əxlaq mülki hüquq normalarının pozulmasını tələb edə, mülki 

hüquq normaları isə qeyri-əxlaqi əməlləri rəsmiləşdirə bilməz. Məsələn, mülki qanunvericilik əxlaq prinsipləri-

nə  zidd  olan ixtiranı,  faydalı  modeli  və  sənaye  nümunəsini  patentlə  mühafizə  etmir.  Əxlaqa  zidd  ifadələrdən 

ibarət nişanların əmtəə nişanı kimi qeydə alınmasını qanun qadaüan edir.  

5. Normativ xarakterli aktlar mülki hüququn mənbəyi kimi 

Hər şeydən əvvəl, normativ xarakterli aktlar və normativ hüquqi aktlar kimi iki anlayışı bir-birindən fərqlən-

dirmək lazımdır. Bunlar həmin aktları qəbul edən orqanlara görə fərqlənir. Belə ki, normativ xarakterli aktlar nə 

ali qanunverici, nə ali icra-sərəncamverici, nə də ki mərkəzi icra hakimiyyəti orqanları tərəfindən qəbul edilir. 

Həmin aktları qəbul edən subyektlər ya mərkəzi icra hakimiyyəti orqanları sırasına daxil edilməyən dövlət orqan-

ları (Konstitusiya Məhkəməsi, Milli Bank), ya da yerli orqanlardır. Yerli orqanlar dedikdə, yerli icra hakimiyyəti 

orqanları və yerli özünüidarə orqanları (bələdiyyələr) başa düşülür. 

Normativ xarakterli aktların dairəsi «Normativ-hüquqi aktlar haqqında» qanunun 3-cü maddəsi ilə müəyyən 

---