Microsoft Word mulki huquq doc

 

37 

edilir. Buraya daxildir:  

●

 Konstitusiya məhkəməsinin qərarları; 

●

 yerli icra hakimiyyəti orqanlarının qərarları; 

●

 yerli özünüidarə orqanlarının qərarları; 

●

 Milli Bankın qərarları. 

Normativ-hüquqi aktlar kimi, normativ xarakterli aktlar da ümumməcburi göstərişlər ifadə edir, hüquq 

normalarını dəyişdirir, yaradır və ya ləğv edir. Buna görə də onlar mülki hüququn mənbəyi hesab edilir. 

Konstitusiya Məhkəməsi Konstitusiyanın 130-cu maddəsinin 3-cü hissəsinin 1-6 və 8-ci bəndlərinə əsasən 

aşaüı qüvvəli normativ aktların (bələdiyyə aktlarının, mərkəzi icra hakimiyyəti orqanlarının normativ aktlarının, 

Nazirlər Kabinetinin qərarlarının, prezident fərmanlarının, qanunların, qüvvəyə minməmiş beynəlxalq dövlətlə-

rarası müqavilələrin) daha yüksək hüquqi qüvvəsi olan Konstitusiyaya uyüunluüu, habelə aşaüı qüvvəli norma-

tiv aktların onlardan daha yüksək hüquqi qüvvəsi olan normativ aktlara uyüunluüu barədə qəbul etdiyi qərarlar 

normativ xarakterli aktlardır. Bundan əlavə, Konstitusiya Məhkəməsi Konstitusiya və qanunların şərhi barədə 

qərarlar qəbul edir. Bu qərarlar da normativ xarakterli aktlar hesab edilir.  

Milli Bank Azərbaycan Respublikasının mərkəzi bankıdır. Onun əsas funksiyası pul-kredit və valyuta mü-

nasibətləri sahəsində dövlət siyasəti yeritməkdən, valyuta tənzimlənməsini həyata keçirməkdən, hesablaşmala-

rın aparılması və ödəmə sisteminin sabit işləməsi üçün şərait yaratmaqdan və s. ibarətdir. Milli Bank öz funksi-

yalarını həyata keçirərkən bank fəaliyyəti sahəsində normativ xarakterli aktlar (qaydalar, təlimatlar) qəbul edir. 

Bu aktlar Milli Bankın Idarə Heyətinin müvafiq qərarı ilə rəsmiləşdirilir. Xüsusən Milli Bankın naüdsız hesab-

laşmaların aparılması qaydaları haqqında Təlimatının mülki hüququn mənbəyi olmaq baxımından rolu böyük-

dür.  

Yerli özünüidarəni bələdiyyələr həyata keçirir. Bələdiyyələr yerli özünüidarə orqanlarıdır. Onlar müxtəlif 

məsələlər, o cümlədən mülki hüququn nizamasalma predmetinə aid olan mülkiyyət münasibətləri haqqında akt-

lar qəbul etmək ixtiyarına malikdir. Bələdiyyə aktları qərar formasında rəsmiləşdirilir. Bu qərarlar iclasda bə-

lədiyyə özvlərinin sadə səs çoxluüu ilə qəbul edilir. Onlar normativ məzmuna malik olub, mülki hüququn mən-

bəyi kimi çıxış edir. Bələdiyyə aktları qanun qüvvəli yerli aktlar hesab edilir. Özü də bu aktların yalnız yerli 

şə

xslər üçün məcburi hüquqi qüvvəsi vardır.  

Öz səlahiyyətləri daxilində yerli icra hakimiyyəti orqanlarının normativ xarakterli aktlar qəbul etmək 

hüququ vardır. Bu aktların toxunduüu və əhatə etdiyi məsələlər olduqca müxtəlifdir: rayon mənzil təsərrüfatı; 

nəqliyyat xidmətləri; dövlət əmlakının icarəyə verilməsi; mülkiyyət münasibətləri və s. Həmin aktlar qərar for-

masında ifadə olunur. Özü də bu qərarlar qanunvericilik sisteminə daxil olan normativ aktlara zidd ola bilməz. 

Həmin qərarlar qanun qüvvəli yerli aktların bir növü hesab edilir.  

Həm yerli özünüidarə (bələdiyyə) orqanlarının, həm də yerli icra hakimiyyəti orqanlarının normativ xarak-

terli aktları müxtəlif münasibətləri tənzim edir. Bu münasibətlər regional xarakterli münasibətlərdir. Ona görə 

də həmin münasibətləri qaydaya salan yerli hakimiyyət orqanlarının aktları lokal aktlar kateqoriyasına şamil 

edilir. Onlar müvafiq ərazidə yerləşən müəssisələr, təşkilatlar və idarələr, habelə vəzifəli şəxslər və vətəndaşlar 

üçün məcburi qüvvəyə malikdir. 

6. Hüququn prinsipləri mülki hüququn mənbəyi kimi  

Qeyd etdik ki, mülki hüquqda həm hüququn ümumi prinsipləri, həm də mülki hüququn xüsusi (sahəvi) prin-

sipləri böyük rol oynayır. Hüququn ümumi prinsipləri hüququn mənbəyi hesab edilir. 

Dünyanın demək olar ki, bütün hüquq ailələrində bu prinsiplər hüququn mənbəyi kimi qəbul edilir. Həm ro-

man-german  hüququ,  həm  də  ingilis-amerikan  hüququ  ölkələrinin  qanunvericiliyi  və  yaranmış  hüquqi  ənənə 

hüquqtətbiqetmə fəaliyyəti prosesində hüququn ədalət, vicdanlılıq və digər bu cür ümumi prinsiplərindən istifa-

də etməyin mümkünlüyünü nəzərdə tutur. Belə ki, qanunda konkret hüquqi göstəriş, hüquqi adət və ya hüquqi 

presedent olmadıqda, hüququn ümumi prinsiplərinin hüquqi məsələni həll etmək üçün tətbiq edilməsinə yol ve-

rilir. 

Bəzi ölkələrin qanunvericiliyində hüququn ümumi prinsiplərinin hüququn mənbələrinə aid edilməsi barədə 

birbaşa göstəriş nəzərdə tutulur. Ispaniya Mülki Məcəlləsinin 6-cı maddəsi hüququn mümkün olan mənbələri 

arasında ümumi prinsipləri də sadalayır. Misir, Əlcəzair və Iraq kimi ölkələrin mülki məcəllələri hakimlərə ixti-

yar verir ki, onlar müsəlman hüququ prinsiplərinə əsaslanmaqla qanundakı boşluüu doldursunlar.  

Azərbaycan  Respublikasının  yeni  mülki  qanunvericiliyi  göstərir  ki,  mülki  münasibəti,  habelə  buna  oxşar 

münasibəti tənzimləyən norma olmadığı hallarda, həmin münasibəti nizama salmaq üçün mülki hüququn prin-

sipləri  əsas  kimi  götürülür,  ədalət,  insaf  və  mənəviyyat  tələbləri  nəzərə  alınır  (MM-in  11-ci  maddəsinin  2-ci 

bəndi).  Burdan  belə  bir  nəticəyə  gələ  bilərik  ki,  bizim  ölkə  qanunvericiliyi  hüququn  ümumi  prinsiplərini  və 

mülki hüququn xüsusi (sahəvi) prinsiplərini hüququn mənbə növü kimi qəbul edir. Axı, həmin prinsiplərin tət-

---

 

38 

biqi nəticəsində müvafiq mülki münasibəti tənzimləyən yeni mülki hüquq norması yaranır.  

7. Ali Məhkəmə Plenumu qərarlarının hüquqi təbiəti  

Ali məhkəmə orqanlarının ixtiyarı var ki, qanunvericiliyin tətbiqi məsələləri özrə «rəhbər izahatlar» versin. 

Konstitusiyanın 131-ci maddəsinin 1-ci bəndinə görə, Azərbaycan Respublikasının Ali Məhkəməsi ali məhkəmə 

orqanı olub, məhkəmə təjrübəsinə aid məsələlər özrə izahatlar verir. Bu cür izahatlar, bir qayda olaraq, «məhkə-

mə təfsiri qaydasında» Ali Məhkəmə Plenumu qərarları formasında qəbul edilir və ümumiləşdirilmiş materi-

allara əsaslanır.  

Hüquq ədəbiyyatında Ali Məhkəmə Plenumu qərarlarının hüquqi təbiəti uzun müddət mübahisə predmeti ol-

muşdur. Bu diskussiya indi də davam edir. Həmin mübahisə və diskussiyaların mahiyyəti plenum qərarlarının 

mülki hüququn mənbəyi kimi tanınıb-tanınmaması məsələsindən ibarətdir. Xeyli vaxtdır ki, hüquq ədəbiyyatın-

da bu məsələ barədə iki konsepsiya yaranmışdır.  

Birinci  konsepsiya  tərəfdarları  belə  hesab  edirlər  ki,  plenum  qərarları  mülki  hüququn  mənbəyidir. 

Onlar öz fikirlərinin əsaslı və həqiqətə uyüun olmasını sübut etmək üçün müxtəlif cür tutarlı dəlillər və arqu-

mentlər gətirirlər. Həmin müəlliflər göstərirlər ki, plenum qərarları hüquq normalarının məzmununu təfsir edir. 

Bu, müvafiq məhkəmə sistemi üçün, bununla da müxtəlif mübahisə iştirakçıları (tərəfləri) üçün məcburidir. Bu 

qərarlar qüvvədə olan qanunvericiliyin mənasını izah edərkən faktiki olaraq yeni qayda, ümumi xarakterli hü-

quqi müddəa formulə edir. Bu qayda və müddəalar dövlət iradəsini ifadə edir, icra üçün məcburidir, normativ 

aktda ifadə olunan normadan fərqlənmir. Məhkəmələr hüquq norması yaratmaq səlahiyyətinə malik olmasa da, 

onun bəzi izahatları bu cür, yəni hüquq norması kimi qəbul edilir. 

kinci konsepsiya tərəfdarları bunun əksi olan mövqe tuturlar. Onların fikrincə, plenum qərarlarını mül-

ki  hüququn  mənbəyi  hesab  etmək  olmaz.  Bu  mövqeyi  dəstəkləyən  müəlliflər  də  özlərinin  haqlı  olmasını 

ə

saslandırmaq üçün kifayət qədər aülabatan və inandırıcı arqumentlər irəli sürürlər. Bizim zənnimizcə, ikinci 

konsepsiya tərəfdarlarının mövqeyi həqiqətə daha yaxındır. Bu mövqeyin əsaslı olması üçün bir neçə arqument 

gətirə bilərik.  

Birincisi, plenum qərarları qanunvericilik tərəfindən rəsmi surətdə formal olaraq mülki hüququn mənbə-

yi kimi tanınmır. Konstitusiyanın 147-151-ci maddələrini, «Normativ hüquqi aktlar haqqında» qanunun 2-3-cü 

maddələrini,  habelə  MM-i  nəzərdən  keçirdikdə  bizə  məlum  olur  ki,  qanunvericiliyin  rəsmən  mülki  hüququn 

mənbəyi kimi qəbul etdiyi aktlar sırasında plenum qərarlarının adı çəkilmir.  

kincisi, Ali Məhkəmənin hüquq yaradıcılıüı qabiliyyəti və imkanı yoxdur. Hüquq yaradıcılıüı dedikdə, 

dövlət fəaliyyətinin hüquq normalarının yaradılmasına, dəyişdirilməsinə və ya ləğv edilməsinə yönələn xüsusi 

forması başa düşülür. O, cəmiyyətin obyektiv sosial ehtiyac və mənafelərinin öyrənilməsinə əsaslanır. Ali Məh-

kəmə hüquq yaradıcılıüı fəaliyyətinin subyekti kimi tanınmır və qəbul edilmir. Bu ali məhkəmə orqanına hüquq 

norması yaratmaüa, dəyişdirməyə və ya ləğv etməyə səlahiyyət və ixtiyar verilməmişdir. Onun bu cür fəaliyyə-

tə hüququ çatmır. Ali Məhkəmənin hüquq norması yaratması hakimiyyətin bölgösü prinsipinə ziddir. Onların 

fəaliyyəti hüquq norması yaratmaqdan yox, hüquq normasını tətbiq etməkdən ibarətdir.  

Üçüncüsü, plenum qərarlarının əksəriyyətində qüvvədə olan qanunvericilik təfsir olunur, yəni qanunveri-

ciliyin mənası aydınlaşdırılır və izah edilir. Bu qərarlar öz hüquqi təbiətinə görə təfsir aktlarıdır. Onlar hüquqi 

aktların bir növüdür. Təfsir aktları hüquqi əhəmiyyəti olan elə bir rəsmi sənəddir ki, o, hüquq normasının əsl 

məna və məzmununun müəyyən edilməsinə yönəlir. 

Plenum  qərarları  təfsir aktlarının  rəsmi  təfsir  aktları  (interpretasiya  aktları)  kimi  növünə  şamil  edilir. 

Bu cür aktlar təfsiri verilmiş hüquq normasını tətbiq edən bütün şəxslər üçün məcburi xarakterə malikdir. Ple-

num qərarları həm də normativ təfsir aktları hesab olunur. Normativ təfsir aktları qüvvədə olan qanunvericili-

yin yalnız mənasını izah edir. Bu cür aktlara aid edilən plenum qərarları ümumi xarakterli olub, ümumi məcburi 

qüvvəyə malikdir, yəni bütün müvafiq məhkəmə orqanları sistemi üçün hüquq normasını başa düşmək və anla-

maq mənasında məcburidir. Bu qərarlar hüquqtətbiqetmə prosesində ümumi rəhbərlik üçündür, qeyri-məhdud 

hallara aiddir, həmçinin əhatə dairəsi geniş olan subyektlərə şamil edilir.  

Plenum qərarları leqal təfsir aktlarıdır. Əgər hüquq normasını təfsir etmək üçün səlahiyyət və icazə veril-

miş, tapşırıq almış subyekt təfsir edərsə, buna leqal təfsir aktları deyilir. Ali Məhkəməyə qanunları təfsir etmək 

üçün icazə verilmişdir. 

Dediklərimizdən belə nəticəyə gələ bilərik ki, rəsmi, normativ və leqal təfsir aktı hesab olunan plenum qərar-

ları müstəqil əhəmiyyətə malik deyildir. Bu qərarlar yalnız təfsiri verilmiş hüquq normasını ifadə edən normativ 

aktlarla birlikdə məna kəsb edərək fəaliyyət göstərirlər. Onların hüquqi taleyi və müqəddəratı normativ aktlarla 

bağlı olub, bu aktlardan asılıdır. Normativ aktın ləğv edilməsi və  ya dəyişdirilməsi çox vaxt təfsir aktının da 

ləğv edilməsinə və ya dəyişdirilməsinə səbəb olur. Plenum qərarları əhatə dairəsi geniş olan bütün məhkəmə or-

qanlarına şamil edilir. Bu qərarlardan istifadə olunması təfsiri verilən normanın tətbiq edildiyi hər bir hal üçün 

---