__________________Milli Kitabxana__________________
69
qismini həmin duman səpələyir və bu hesaba da temperatur azalır.
Bu cür izahatlar fiziki biliklər hesabına coğrafi biliklərin
dərinləşməsinə və möhkəmlənməsinə kömək edir.
Şagirdlərin fizikadan bildikləri istilik miqdarı, istilik tutumu və s.
anlayışlardan istifadə edərək coğrafiyada nəzərdən keçirilən bəzi
məsələlərin izahında «az» və ya «çox» sözləri işlətmək əvəzinə
müəyyən ölçüsü olan konkret ədəd göstərmək olar. Məsələn,
hesablamalar göstərir ki, coğrafi enlik 1 dəyşidikdə ildə hər kvadrat
metr səthə orta hesabla düşən Günəş enerjisi 1.25.105 kc artır və ya
azalır.
Quruda və dəniz səthində eyni coğrafi enlikdəki hava kütlələri
nəinki və nəmliyinə görə, həm də temperaturlarına görə fərqlənir.
Bunun səbəbi də fizikanın köməyilə izah olunur. Torpağın xüsusi
istilik tutumu suyun xüsusi istilik tutumuna nisbətən təxminən
üç dəfə azdır. Torpağın istilikkeçirməsi isə suya nisbətən çoxdur.
Həmin səbəbə görə torpaq tez qızır və tez də soyuyur. Ona yaxın
olan hava kütləsi də tez qızır və tez soyuyur. Dəniz-və- okean suları
olduqca keç qızır və quruya nisbətən çox gec də soyuyur.
Dənizhavasının temperatur dəyişməsi də buna uyğunlaşır. Bununla
əlaqədar olaraq mülayim dəniz havasının temperaturu, mülayim qitə
havasının temperaturundan qışda xeyli yüksək, yayda isa aşağı olur.
Ona görədə hər bir qurşağın hava kütləsi iki qrupa balünür qitə və
dəniz hava kütlələrinə. Beləliklə, şagirdlər hava kütləsinin xassələrinin
təkcə verilmiş yerin coğrafi enliyindən və bu yerin formasından yox,
həm də hava kütləsinə yaxın yerdəki mühitin xüsusi istilik
tutumundan və istilikkeçirməsindən asılı olduğunu yaxşı dərk edirlər.
Coğrafiyada tez-tez münbit torpaqdan söhbət gedir, lakin bu
anlayış altında konkret nə nəzərdə tutulduğu kölgədə qalır. Şagirdlər
bilmir ki, belə torpağın tərkibində mineral və üzvi maddələr, bol su və
hava olur. Belə torpağın sıxlığı az və kapillyarlığı çox olduğundan
atmosferdəki rütubəti özünə yaxşı çəkir və uzun müddət özündə
saxlaya bilir, bolə torpağa hava asanlıqla nüfuz edə bilir. Torpağın
münbitliyini fiziki anlayışlarla əlaqələndirməklə biz onları əlavə tədris
materialı ilə yükləmirik, əksinə fənlərarası əlaqəni burada həyata
keçirməklə şagirdlərin coğrafi və fiziki biliklərinin sintezini yaradırıq,
bu iki tədris fənni arasındakı psixoloji səddi tədricən dağıdır,
__________________Milli Kitabxana__________________
70
şagirdlərdə təbiət hadisələrinə vahid bir mövqedən yanaşmaq hissi
güclənir.
Yağışqabağı bəzi həşəratyeyən quşlar alçaqdan uçur. Bu faktı
təxminən belə asaslandırmaq olar: nəm havada bəzi həşəratların
qanadlarında mövcud olan kapillyarlar rütubəti özünə çəkir və onların
xususi, həm də ümumi çəkisi artır. Ona görə də alçaqdan uçur.
Bununla əlaqədar olaraq həmin həşəratlarla qidalanan quşlar da aşağı
enməyə məcbur olur. Təbiət hadisələrinin bu cür səbəb-nəticə
baxımından öyrənilməsp tədris prosesində inteqrasiyanın inkişaf
etdirilməsi üçün də əlverişli şərait yaradır.
Dərketmə prosesinin təbiətilə əlaqədar olaraq məktəb kursunun
fənlər üzrə tədrisi inteqrasiya ilə yanaşı aparıldıqda fənlərin bir-
birindən təcrid edilməsi təhlükəsi aradan qalxır, şagirdlər öyrəndikləri
hadisələr haqqında tam təsəvvür alırlar.
Fənlərarası əlaqəni təkcə dərsdə yox, sinifdənkənar və
məktəbdənkənar məşğələlərdə də həyata keçirmək olar. Ekskursiya
və çöl praktikasında, dərnək məşğələlərində, müxtəlif fənn
müəllimlərinin birgə keçirdiyi tədbirlər zamanı da müvəfiq məsələlər
ətrafında maraqlı söhbətlər təşkil etmək olar. Fizikanın bir çox
anlayışları, məsələn, cazibə qüvvəsi, təzyiq, sürtünmə, kinetik
enerji, ətalət, sıxlıq, birləşmiş qablar qanunu, Arximed qanunu, istilik
tutumu, istilikkeçirmə, istidən genişlənmə, buxarlanma, kondensasiya,
konveksiya, ərimə, bərkimə, kapillyarlıq, radioaktivlik və sair coğrafi
hadisələri izah etmək üçün vacib məsələlərdir.
Elmə çoxdan məlumdur ki, dəniz və okean sularının səth qatı
oksigenlə daha çox zəngin olur. Bunun əsas səbəbi periodik olaraq
əsən küləklərin təsirilə suy və havanın bir-birinə qarışmasıdır.
Bəs Barents dənizinin dərin sularında oksigenin bol olmasına
səbəb nədir? Nə üçün burada balıq başqa yerlərdəkindən daha çox
olur? Fiziki biliklərdən istifadə etməklə bu suallara düzgün cavab
tapmaq olar.
__________________Milli Kitabxana__________________
71
Atlantik okeanından Barents dənizinə tökülən su konveksiya yolu
ilə Barents sularını qızdırır və enerjinin saxlanması qanununa görə özü
soyuyur. Soyuma prosesi sıxlığın ən böyük qiymətə çatmasına qədər
davam etdiyindən Arximed qanununa görə Barents dənizinin dibinə
enən atlantik sular özlərində həll olan zəngin oksigen ehtiyatını da
oraya aparır. Beləliklə buradakı planktonların inkişafı üçün əlverişln
şərait yaranır və həmin planktonlarla qidalanan balıqların sayı sürətlə
artır, buna görə də Barents dənizində balıq həmişə bol olur.
§ 4. TƏBİƏT ELMLƏRİNDƏ BİOFİZİKİ MATERIALIN
MƏZMUNU VƏ ONA VERİLƏN TƏLƏBLƏR
Fənn müəllimi biofiziki materialı seçərkən gələcək perspektivləri
nəzərə almalıdır. Ola bilər ki, şagird məktəbi bitirdikdən sonra
müxtəlif elm sahələrinin sintezindən alınan sintetik elmlərlə sıx bağlı
olan istiqamətdə təhsilini davam etdirsin və ya belə biliklərin lap
zəruri olduğu istehsalat sahəsində işləsin. Şagirdlərin əksəriyyəti bu
istiqamətə meyl köstərsələr belə, yenə müəllIm biologiya ilə fizika
arasındakı əlaqəni kifayət qədər tam şəkildə verə bilməz, onların
marağını tamamilə təmin edə biləcək səviyyədə iş aparmağa imkan
tapa bilməz. Belə hallarda sinifdənkənar məşğələləri gücləndirmək və
xüsusən biofizikaya həsr edilmiş fakultətiv kursdan istifadə etmək
olar.
Fizika ilə biologiyanın əlaqəsi həm elmi və həm də metodiki
cəhətdən optimal şəkildə həll edilsə şagirdlərin həmin fənlərə olan
marağı daha da artar, bu fənlərin tədrisi keyfiyyəti xeyli yüksələr,
onlar özü yaxşı öyrədilər, təbiətşünaslıq haqqında şagirdlərin
təsəvvürü tam və geniş olar, şagirdlərin politexnik hazırlığı artar.
Burada hansı biofiziki materialdan və fizikanın hansı mövzularını
keçərkən istifadə olunacağını müəyyən etmək də çox vacibdir. Fizika
və biologiya elmləri indi elə sürətlə inkişaf edir ki, fənlərarası əlaqəyə
aid material tükənməz həcmdədir. Bunu nəzərə alaraq ancaq fizika
proqramına uyğun və bilavasitə dərsin keyfiyyətini artırmaq üçün çox
faydalı olan biofiziki materialdan istifadə edilməlidir.
Dostları ilə paylaş: |