178
cədvəlləri) və DAML-S (DARPA Agent Markup Language –
DARPA web-xidmətlər üzrə agentlərin nişanlanması dili).
Semantik şəbəkələr hazırda inkişaf mərhələsindədir.
Onların inkişafı informasiya
sistemlərinin, eləcə də infor-
masiya-axtarış sistemlərinin intellektuallığının artırılması-
nı təmin edəcəkdir.
6.8. Qeyri-səlis model
Effektiv İAS-ın yaradılması üçün axtarış aparılan infor-
masiya mühitini bütövlükdə öyrənmək, informasiya ehti-
yatlarının tematik bölünməsi,
indeksləşdirilməsi və axta-
rılması, sənədlərin və sorğuların təqdim olunması üsulla-
rını işləyib hazırlamaq tələb olunur. İnformasiya axtarışı-
nın qeyri-səlis çoxluqlar və münasibətlər nəzəriyyəsinə
əsaslanan modelində sənədlər, tematik kataloqlar və ter-
minlər çoxluqları, eləcə də bu çoxluqlar arasındakı müna-
sibətlər öz əksini tapmalıdır.
Qeyri-səlis model istifadəçi sorğularına daha relevant
olan sənədləri tapmağa və tematik
profili müəyyənləşdir-
məyə, habelə terminlərin sinonimlərindən və assosiativ
sözlərdən ibarət lüğətləri istifadə etməklə avtomatik olaraq
tematik kataloqları yaratmağa və mövcud tematik kataloq-
ları təkmilləşdirməyə imkan verir. Bu məqsədlə modeldə
qeyri-səlis
çoxluqlar nəzəriyyəsindən, o cümlədən Bel-
man-Zadə yanaşmasından istifadə edilir.
Tutaq ki,
I
i
d
D
– sənədlər çoxluğudur. Bu çoxlu-
ğu kitabxana-informasiya sistemlərinə analoji olaraq möv-
zular üzrə müvafiq altçoxluqlara (tematik kataloqlara) böl-
mək tələb olunur.
Burada tematik kataloqlar dedikdə tematik profilləri ilə
müəyyən olunan təsnifat istiqamətləri
çoxluğu başa dü-
179
şülür. Hər bir tematik kataloq özünün profilinə uyğun ola-
raq, məxsusi deskriptorlar, yəni terminlər, açar sözləri və
ya digər leksik vahidlər çoxluqları ilə xarakterizə olunur.
Tutaq ki,
L
l
K
K
–
tematik kataloqlar çoxluğu,
J
j
t
T
– sistemdə istifadə olunan bütün terminlər çox-
luğu,
K
l
T
–
l
K
profilinin tematik istiqamətini xarakterizə
edən terminlər çoxluğudur. Qeyd olunmalıdır ki, sonuncu
çoxluqlar öz aralarında qismən kəsişə bilər:
j
i
üçün
K
j
K
i
T
T
.
(6.9)
Aydındır ki, sistemdə istifadə olunan bütün tematik
profillərin terminləri çoxluqları birlikdə axtarış sisteminin
ümumi terminləri çoxluğunu təşkil edir:
L
l
K
l
T
T
1
.
(6.10)
Sadəlik
üçün fərz edək ki, sistemin terminlər çoxluğuna
daxil olan
J
T
t
j
,
1
j
,
terminlərinin sinonimləri və as-
sosiativ sözləri vahid çoxluq təşkil edir. Elementləri ara-
sındakı münasibətlər qeyri-səlis münasibətlər şəklində
müəyyən olunan sinonimlər
və assosiativ sözlər çoxluğu-
nu
V
v
s
S
kimi işarə edək.
Yuxarıda qeyd olunanları nəzərə alaraq, informasiya
axtarışını aşağıdakı şəkildə təqdim etmək olar:
}
,
,
,
,
{
R
Q
T
D
K
I
R
, (6.11)
burada
I
R
– informasiya axtarışının istifadəçiyə təqdim olunan
nəticəsi,
Q – istifadəçi sorğusu,
,
,
,
Q
S
K
D
R
R
R
R
R
– qeyri-
səlis münasibətlər çoxluqları çoxluğudur. Bu çoxluq “sənəd
– termin” (
D
R
), “tematik kataloq – termin” (
K
R
), “termin –
sinonim” (
S
R
) və “sorğu – termin” (
Q
R
) şəklində müəyyən
edilən münasibətləri özündə birləşdirir.
180
Şəkil 6.1-də informasiya axtarışının qeyri-səlis modeli
istiqamətlənmiş qraf şəklində təsvir olunmuşdur. Bu qra-
fın təpələri yuxarıda qeyd olunan çoxluqları,
qövsləri isə
bu çoxluqlar arasındakı münasibətləri göstərir. Bu qrafda
informasiya axtarışının qeyri-səlis modelinə daxil olan bü-
tün çoxluqlar və münasibətlər öz əksini tapmışdır.
Tematik profillər və terminlər çoxluqları arasındakı mü-
nasibətləri müəyyən edən çoxluğu tematik rubrikator adlan-
dıracağıq. Qeyd olunmalıdır ki, axtarış sistemlərində tema-
tik rubrikator qismində istənilən universal biblioqrafik təs-
nifatlandırıcı, məsələn, UOT –
universal onluq təsnifa-tlan-
dırıcı, KBT – kitabxana biblioqraf təsnifatlandırıcı və s. is-
tifadə oluna bilər. Terminlər çoxluğunun yaradılması üçün
digər yanaşma da mümkündür. Bu yanaşmanın məğzi
terminlər çoxluğunun indekslər və ya meta-verilənlər baza-
Şək.6.1. İnformasiya axtarışının qeyri-səlis
modeli istiqamətlənmiş qraf şəklində təsviri
r
QK
r
S
r
Q
r
KD
r
K
r
D
r
QD
Q
T
K
S
D
IR