Microsoft Word Qasimov-ias docx

200 
yə  məlumdur ki, onun sorğuya daxil etdiyi açar sözlərin 
hansı daha vacib, hansı isə nisbətən az vacibdir. Ona görə 
də onların vaciblik əmsalları sorğunun formalaşdırılması 
zamanı istifadəçi tərəfindən müəyyən edilir. 
Yuxarıda qeyd  olunanları nəzərə alaraq, axtarış sistemi 
tərəfindən tapılıb istifadəçiyə verilmiş  sənədlər arasından 
sorğuya daha yüksək relevantlıq dərəcəsinə malik olan sə-
nədlərin orta ölçülü seçimini aparmaq lazım gəlir. Aşağıda 
istifadəçi sorğusuna daha relevant olan sənədlərin tapıl-
ması üçün sənədlərin qeyri-səlis üstünlük münasibətlərinə 
əsaslanmış üsul baxılır.  
Burada informasiya fəzasında relevant sənədlərin axta-
rılması məsələsi informasiya axtarışının qeyri-səlis modeli 
çərçivəsində daha münasib (relevant) informasiya ehtiyatı-
nun seçilməsi üzrə qərar qəbuletmə məsələsi kimi baxılır. 
Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, bu model çərçivəsində in-
formasiya fəzası  sənədlər və axtarış terminləri, eləcə  də 
onlar arasındakı qeyri-səlis münasibətlər çoxluqları vasitə-
silə təqdim edilir. 
Bu modelin gələcəkdə istifadə olunacaq bəzi məqamla-
rını burada dəqiqləşdirək. Əvvəlki fəsildə verilən təriflərə 
uyğun olaraq, 
ij

 – 
j
t termininin 
i
d
sənədinə daxilolma 
funksiyasıdır. O, terminlər və sənədlər arasındakı qeyri-sə-
lis münasibətləri təsvir edir. Bu münasibətlər indeksləşdir-
mə üsullarının (avtomatik indeksləşdirmə zamanı) və ya 
müvafiq sahədə ekspertlərin biliklərinin (tematik kataloq-
lar olduqda) köməyi ilə müəyyən edilir. 
Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, sorğuya daxil edilmiş 
terminlər axtarılan sənədlər (onların tematikası) üçün 
müxtəlif vaciblik dərəcələrinə malik olurlar. Ona görə də 
sorğuların tərtibatı zamanı istifadəçi açar sözlərdən  əlavə 

---

201 
onların bu sorğu üçün vaciblik dərəcələrini də müəyyən-
ləşdirir, yəni (7.14) və (7.15) düsturlarına uyğun olaraq 
açar sözlərin tərtib olunan sorğu üçün vaciblik əmsallarını 
da bu sorğuya daxil edir. 
İndi isə qeyri-səlis üstünlük münasibətləri  əsasında rele-
vant sənədlərin axtarılması məsələsinə baxaq. Tutaq ki, istifa-
dəçi sorğusu T terminlər çoxluğunun 
Q
T
 alt çoxluğundan iba-
rətdir və bütün 
Q
h
T
t

 terminləri üçün 
]
1
,
0
[
)
(

Q
h
t

 funk-
siyası müəyyən olunmuşdur. Qeyd olunmalıdır ki, T (
T
t
h

) 
çoxluğunda olan, lakin 
Q
T
 (
Q
h
T
t

) çoxluğuna daxil olma-
yan terminlərin vaciblik dərəcələri bu sənəd üçün sıfıra bəra-
bərdir. Başqa sözlə, 
Q
T
 çoxluğu T çoxluğunun digər termin-
ləri ilə tamamlanır və onların vaciblik əmsallarına sıfır qiymə-
ti mənimsədilir: 
Q
h
t
T
t
Q
h


 ,
0
)
(

.
Sorğuların terminlərinin vaciblik dərəcələrinin relevant 
sənədlərin seçilməsi prosesində nəzərə alınması məqsədilə 
Q
T
 çoxluğunun bütün elementləri (yəni sorğunun açar 
sözləri) cütləri üçün qeyri-səlis üstünlük münasibətləri 
müəyyən edilir: 
 
1
,
0
:


Q
Q
T
T

,
(7.28)
burada 


v
u
t
t ,

 –  vaciblik  əmsalı olub 
u
t
 termininin 
v
t
 ter-
minindən nə dərəcədə daha vacib olduğunu göstərir. 


v
u
t
t ,

funksiyasının qiymətləri 
u
t
 və 
v
t
 terminlərinin 
 
Q
u
t

 və 
 
Q
v
t

 vaciblik əmsallarının əsasında  hesablanır: 


 
 


 
 
 
 








          
olarsa.
 
 
1
olarsa,
 
 
1
Q
Q
, 
Q
Q
, 
Q
Q
,t
t
v
u
v
u
u
v
t
t
t
t
t
t
v
u







(7.29) 

---

202 
Beləliklə, sorğuya relevant olan sənədlərin tapılması 
məsələsi sorğuda olan bütün axtarış terminlərinə görə  ən 
yaxın sənədlərin seçilməsi prosedurasına çevrilir. Bunun 
üçün ayrı-ayrı  t
v
 terminləri üzrə  D çoxluğunun bütün sə-
nədlərinin üstünlük (daha relevant olma) dərəcələri müəy-
yən edilir. 
Sənədlərin üstünlük dərəcələri onların qeyri-səlis üstün-
lük münasibətlərinin köməyi ilə təsvir olunur. Bütün axta-
rış terminləri ilə münasibətlərinə görə  D çoxluğunun sə-
nədlərinin bütün cütləri üçün qeyri-səlis üstünlük münasi-
bətləri bu sənədləri təsvir edən terminlərin çəki əmsalları-
nın  əsasında hesablanır. Başqa sözlə, 


j
i
t
d
d
v
,

 daxilol-
ma (üstünlük) funksiyası aşağıdakı kimi müəyyən olunur: 
 
1
,
0
 :

 D
D
T

,
(7.30)
burada 


j
i
t
d
d
v
,

 daxilolma funksiyası t
v
 termininə görə 
d
i
 sənədinin d
j
 sənədindən üstünlük münasibətini müəyyən 
edir. Onun qiyməti isə  d
i
  sənədinin  t
v
 termininə görə  d
j
 
sənədindən üstünlük dərəcəsini, yəni  t
v
 termininin d
i
 
sənədi üçün çəki əmsalının d
j
 sənədi üçün çəki əmsalından 
nə qədər böyük olmasını göstərir. 
Əgər t
v
 termini d
j
 sənədinə nisbətən d
i
 sənədi üçün daha 
vacibdirsə, onda fərz edilir ki, d
i
 sənədi t
v
 termininə görə 
d
j
 sənədindən daha üstündür (yəni daha relevantdır). 


j
i
t
d
d
v
,

 daxilolma  funksiyasının qiymətləri  t
v
 
termininin 
i
d
 və 
j
d  sənədləri üçün 
 
i
t
d
v

 və 
 
j
t
d
v

çəki əmsallarının əsasında aşağıdakı şəkildə hesablanır:  


 
 


 
 
 
 








     
          
оlarsa,
  
       
,
1
оlarsa,
  
   
,
1
,
j
t
i
t
j
t
i
t
i
t
j
t
j
i
t
d
d
d
d
d
d
d
d
v
v
v
v
v
v
v







 (7.31) 

---