M-12. Охu dərslərində lüğət üzrə işin təşkili metodikası Plan Oxu dərslərində lüğət üzrə işin təşkili

M-12. Охu dərslərində lüğət üzrə işin təşkili metodikası
Plan

1. 
   Oxu dərslərində lüğət üzrə işin təşkili
   
2. 
   ^{Oxu dərslərində sözlərin izahı üzrə işin təşkili}
   
3. 
   ^{Oxu dərslərində lüğət ehtiyatını zənginləşdirmək üzrə işlərin təşkili}
   

Oxu dərsləri şagirdlərin lüğət ehtiyatını zənginləşdirmək baxımından çox mühüm və zəruri mənbədir. Oxu dərslərində lüğət üzrə iş əsasən yeni sözlərin izahı, həmin sözlərin şagirdlərin fəal lüğət ehtiyatına daxil edilməsi, nitqin sinonimlər, çoxmənalı sözlər, antonimlər, obrazlı söz və ifadələr hesabına zənginləşdirilməsi şəklində aparılmalıdır.

Müşahidələr göstərir ki, məktəblərdə oxu dərslərində lüğət üzrə işin təşkili istənilən səviyyədə deyildir. Yəni müəllimlər oxunan mətnin içərisində bir neçə çətin sözü izah etməklə lüğət işini bitmiş hesab edirlər, yaxud əksinə, mətndəki bütün sözləri izah etməyə çalışırlar, oxuya vaxt qalmır.
Oxu dərslərində lüğət üzrə işi düzgün təşkil etmək üçün müəllim nəyi nəzərə almalıdır?
İbtidai siniflərdə lüğət üzrə işə daha geniş yer verilməlidir, çünki lüğətin zənginliyi nitqin zənginliyi üçün zəmin yaradır. Müəllim oxu dərslərində lüğət üzrə iş apararkən aşağıdakıları nəzərə almalıdır:

• 
  İzah edilən sözün mətnin məzmunu və ideyası ilə bağlılıq dərəcəsi.
  
• 
  İzah edilən sözün xarakteri, çətinlik dərəcəsi.
  
• 
  İzah edilən sözün izahı yollarının məqsədəuyğunluğu.
  
• 
  İzah edilən sözün şagird təfəkkürünün inkişafına təsiri.
  
• 
  İzah edilən sözün aktiv və ya passiv lüğətə daxil edilməsi məsələsi və s.
  

Oxu prosesində sözlərin izahı vaxtını müəllim əvvəlcədən müəyyənləşdirməlidir. Sözlər xarakterindən, mətndəki mövqeyindən və şagirdə tanış olub-olmamasından asılı olaraq oxudan əvvəl, oxu prosesində, oxudan sonra izah edilə bilər. Oxu mətninin anlaşılmasını çətinləşdirən sözlər əvvəlcə, kontekstdə anlaşılan sözlər mətnin oxusu prosesində, mənası asanlıqla izah edilə bilən sözlər mətnin oxusundan sonra izah edilməlidir.
Oxu dərslərində şagirdlərin lüğət ehtiyatını sinonimlər, antonimlər hesabına zənginləşdirməyə ciddi diqqət verilməlidir.
^{Şagirdin söz ehtiyatında sinonimlər nə qədər çox olarsa, fikirlərini daha dəqiq ifadə edə bilər.}
Məsələn, Səməd Vürğunun “Azərbaycan” şeirində işlənən sinonimlərə diqqət yetirək:
El bilir ki, sən mənimsən,
Yurdum, yuvam, məskənimsən.
Anam doğma vətənimsən,
Ayrılarmı könül candan?
Azərbaycan, Azərbaycan!
Göründüyü kimi, hər iki şeir parçasında yeknəsəqlikdən uzaqlaşmaq üçün sinonimlərdən istifadə olunmuşdur. Şagirdlər sinonimlər sırasını seçmək və ondan daha müvafiq olanını ayırmaqla öyrənirlər ki, sinonimlərdən istifadə etmək, fikri daha aydın verməkdə, qəhrəmanın xarakterini dəqiq təsvir etməkdə müəllifə böyük kömək göstərir. Bu isə əsərin məzmununu, ideyasını dərindən başa düşməyə kömək edir.
^{Oxu dərslərində sözlərin izahı üzrə işin təşkili. Oxu dərsinə qədər müəllim izah ediləcək sözləri müəyyənləşdirməlidir. Sözün xarakterindən, mətndəki mövqeyindən və şagirdə tanış olub-olmadığından asılı olaraq giriş müsahibəsi zamanı, mətn oxunarkən və mətn oxunduqdan sonra edilə bilər.}
Biləvasitə mətnin məzmunu ilə sıx bağlı olan, onun anlaşılmasını çətinləşdirən sözlər giriş müsahibəsi zamanı, izahı kontekstlə bağlı olan sözlər oxu prosesində, mənası kontekstdən xaric, asanlıqla izah edilə bilən sözlər isə, adətən, ya qiraətə qədər, ya da qiraətdən sonra izah edilməlidir. Təcrübəli müəllimlər bəzən çətin sözlərin seçilməsini şagirdlərə həvalə edirlər. Bu bir tərəfdən faydalı deyildir, çünki şagird bəzən zəruri sözü seçə bilmir və dəqiq izah edə bilmir. Digər tərəfdən bu faydalıdır, çünki şagird səssiz oxu prosesində çətin sözləri və ifadələri seçib izah edərkən onlarda müşahidəçilik, sözə diqqətli münasibət tərbiyə olunur. Oxu dərslərində şagirdlərin lüğət ehtiyatını sinonimlər, antonimlır hesabına zənginləşdirməyə xüsusi diqqət yetirilməlidir. Çünki nitqin zənginliyi dəqiqliyi müxtəlif sinonimlərdən məqamında istifadə etməklə əlaqədardır.
Şagirdin söz ehtiyatında sinonimlər nə qədər çox olarsa, o, sözlərin məna çalarlıqlarını bir-birindən o qədər asan fərqləndirə bilər. Beləliklə də, o, fikirlərini, hisslərini dah dəqiq ifadə edə bilər. Məsələn, V.Əhmədin “Qələm” şeirində şagirdlərin diqqəti aşağıdakı parçaya cəlb edilir:
Yenə də “kotan” əkib,
O, dəftəri “dağladı”.
Yağlıca iki alıb
“Acığından” ağladı.
Bu şeirdəki “kotan”, “dağladı”, “acığından” sözlərinin mənasının izahı maraq doğurur.
T.Mütəllibovun “Dilarə” şeirindəki bir parçada verilir:
Biri dedi:-Nə gözəldir,
Nə qəşəngdir bu görkəmin,
Ağappaqsan, “Qar qız” olsun,
Qoy bu gündən adın sənin.
Bu şeirdəki gözəl, qəşəng sözləri sinonimdir. Şagirdlər bu sözlərdəki incə məna fərqlərinə də fikir verir və şairin yeknəsəqlikdən qaçmaq üçün sözdən necə istifadə etməsini görürlər. Şagirdlər sinonimlər sırasını seçmək və ondan müvafiq olanını ayırmaqla öyrənirlər ki, sinonimlərdən istifadə etmək, fikri daha aydın verməklə, qəhrəmanın xarakterini dəqiq təsvir etməkdə müəllifə böyük kömək göstərir. Bu isə əsərin ideyasını və məzmununu dərindən başa düşməyə kömək edir.
Oxu dərslərində antonimlərlə də iş aparmaq çox faydalıdır. Oxu dərslərində antonimlər üzərində iş aparmaq da çox faydalıdır. Şagirdlərin bir-birinə zidd olan sözləri tapmaları, onların məna ziddiyyətini öyrənmələri, onların lüğət ehtiyatını zənginləşdirir. Məsələn:
Az danış, çox iş gör.
Yüz ölç, bir biç.
Yaxud:
Yüz eşitməkdənsə, bir görmək yaxşıdır.
Az getdi, çox getdi, dərə, təpə, düz getdi.
Bu parçalarda az, çox, yüz, bir, dərə, təpə, düz sözləri antonimlərdir. Müəllim bu sözlərin antonim olmasını aydınlaşdırmaqla, onların bədii əhəmiyyətini də şagirdlərə izah etməlidir.
^{Oxu dərslərində şagirdlərin lüğət ehtiyatını zənginləşdirmək üzrə işlərin təşkili. Oxu dərslərində müəllimin bütün fəaliyyəti ona yönəlməlidir ki, şagird oxunun onun həyatındakı əhəmiyyətini dərk etsin. Dərk etsin ki, oxunan səhifələr vasitəsilə bütün dünyanı qavramaq, gözəl söylənmiş bir hekayədən zövq almaqla bərabər, həm də uğur qapılarını öz həyatına açmaq olar.}
Elə şagirdlər də var ki, oxu prosesində ciddi problemlərlə üzləşir. Həmin şagirdləri oxuya cəlb etmək və gələcəkdə “ömür boyunca öyrənənlər” olmasını təmin etmək üçün onlara maraqlı kitablar təqdim etmək lazım gəlir.
Şagirdlər sinifdən-sinfə keçdikcə onlara təqdim edilən mətnlər müəllim tərəfindən diqqətlə təhlil edilib, seçilməlidir. Oxu materialının məzmununun dərk edilmə səviyyəsi mətndə işlənən sözlərin anlaşılmasından çox asılıdır. Müəllimin oxu mətnində işlənən sözlərin izahı üzrə işi düzgün təşkil etməzsə, oxunun səmərəliliyindən danışmağa dəyməz. Lüğət işinin diqqət mərkəzində saxlanılması mətnin məzmunun dərk olunmasına imkan verir. Bu zaman müəlim sinifdəki şagirdlərin idrak səviyyəsini, əldə edilən nailiyyətəri və boşuqları nəzərə almalıdır. Əgər oxu üçün seçilən mətn çox asan olarsa, o strategiyalı oxuya heç bir ehtiyac yaratmaz. Oxu materialı çox mürəkkəb olarsa, şagirdi oxudan uzaqlaşdırar və oxuya olan marağını azaldar. Məzmunun səviyyəsi məsələsində elə seçim edilməlidir ki, şagird mətnin mənasını dərk etmək üçün ardıcıl və mütəşəkkil fəaliyyətdə olmaq ehtiyacı duysun. Sinifdə təhsil alan şagirdlərin idraki səviyyələri, oxu bacarıqlarının fərqli olduğu nəzərə alınaraq onlara təqdim olunan oxu materiallarının da bir neçə səviyyədə olmasını təmin etmək lazımdır. Mətnlər mürəkkəblik baxımından müxtəlif səviyyələrdə olsalar da, semantik baxımdan əlaqəli olmalıdır ki, mövzular bir-birini tamamlasın, bir dərsdə müxtəlif problemlər ətrafında müzakirələr açılmasın. Oxu startegiyasının tətbiqinin ilkin mərhələsində müəllim kiçik mətnlər üzrə şagird fəalyyətini təşkil etməlidir. Qısa mətnlər üzrə gözlənilən nəticələr əldə ediləndən sonra, artıq geniş mətnlər üzrə strategiyalı oxu fəaliyyətini təşkil etmək olar.
Şagird mövqeyindən problemə nəzər salaq. Ümumiyyətlə, oxuya belə bir münasibət formalaşıb. Əgər şagird sözləri ucadan və düzgün oxuyursa, deməli o oxuyur. Səlis və ifadəli oxuya bilməyən uşaqlar isə pis oxucular hesab ediliblər. Bu yanaşmada bir həqiqət olsa da, etiraf etmək lazımdır ki, biz çox hallarda ucadan və yaxşı oxuyan uşağın oxuduğunun mənasını dərk etmədiyinin şahidi oluruq. Eyni zamanda əksinə, mətni çətinliklə oxuyan şagirdlərin əsas fikri dərk etdiyini və təhlillər apardığını müşahidə edirik. Bütün bu kimi hallar deməyə əsas verir ki, savadlı olmaq hələ sıra ilə əvvəl sözləri düzgün yazmaq, onları düzgün oxumaq və sonra mənasını izah etmək kimi deyil, qarşılıqlı əlaqəli məsələlər kimi dəyərləndirilməlidir. Bu qəbul edilmiş həqiqətdir ki, yaxşı oxucu mətndəki çətin sözlərin mənasını tapır, janrını müəyyənləşdirir, simvollardan istifadə edir. Amma bu da yaxşı oxucu olmağın bütün şərtləri deyi. Bunun üçün əslində daha geniş aspektdə fəaliyyət göstərmək lazımdır. Oxudan əvvəl, oxu zamanı, oxudan sonra anlamanı idarə etmək, suallar vermək, nəticələr çıxarmaq, əlaqələndirmək, ümumiləşdirmək, inteqrasiya etmək və dərk etməklə fəal düşünənlərə çevrilirlər.
^{Охu dərsləri şagirdlərin lüğət ehtiyatını zənginləşdirmək baxımından çox mühüm və zəruri bir mənbədir. Охu dərslərində lüğət üzrə işi əsasən yeni sözlərin izahı, həmin sözlərin şagirdlərin fəal lüğət ehtiyatına daxil edilməsi, nitqin sinonimlər, omonimlər, çoxmənalı sözlər, antonimlər, obrazlı sözlər, obrazlı söz və ifadələr hesabına zənginləşdirilməsi şəklində aparılmalıdır.
Bir dərs nümunəsinə nəzər yetirək:}
Standart: 1.2.2; 2.1.3.
Mövzu: Əksmənalı sözlər (antonimlər)
Təlim nəticəsi:
İnteqrasiya: Azərbaycan dili və ədəbiyyat
İş forması: böyük və kiçik qruplarla iş
İş üsulu: beyin həmləsi, müzakirə, debat
Resurslar: şəkillər, iş vərəqləri, flamasterlər, rəngli karandaşlar, pozan, marker və s.
Dərsin gedişi
Motivasiya. Problemin qoyuluşu. Müəllim lövhədən şəkillər asır. Hündür və alçaq ağac şəkli. Baba və nəvə şəkli. Sonra suallarla şagirdlərə müraciət edir:
-Birinci şəkildə nə təsvir olunub? (ağaclar).
-Bunlar bir-birindən necə fərqlənir? (hündür və alçaq olduğuna görə).
-Bəs, ikinci şəkildə nə görürsünüz? (baba və nəvə).
-Onları necə fərqləndirə bilərsiniz? (qoca və cavan kimi).
- Fərqliliyi yaradan sözlərə necə ad verə bilərik? (əksmənalı sözlər).
-Belə sözlərə elmi dildə antonim sözlər deyilir.