Microsoft Word qurbanov veis docx

78 

 

müxtəlif istiqamətli çatların, yarıqların və ya qırılmaların meydana gəlməsi, 

avtomobil yollarının yaxınlığından keçən su kəmərlərindən və kanalizasiya 

xətlərindən sızmaların baş verməsi, telefon dirəklərində və ağaclarda yamac boyu 

aşağı əyilmə və deformasiyaların müşahidə edilməsi və s. aşkar olunduqda həmin 

ə

razidən təhlükəsiz sahəyə uzaqlaşmalı və dərhal aidiyyəti dövlət orqanlarında 

fəaliyyət göstərən qurumlar xəbərdar edilməlidir. 

3.3.Böyük Qafqazın cənub-qərb yamaclarında ekoloji mühitin nizamlanması 

yolları.

 

Tədqiqat aparılan ərazidə filizdən törəyən çirkləndirici inqrediyentlərə 

ə

sasən ətraf mühitin çirklənməsini əks etdirən üç qrup kompleks anomaliyalar 

ayrılır: intensiv, lokal və genişmiqyaslı nisbətən zəif anomaliyalar.  ntensiv 

çirklənmə anomaliyaları filiz yataqları sahələri (Cixix-Kasmala, Kasdağ-Filizçay 

və Katex anomaliyaları) və onların ətraflarında əmələ gəlmişdir. Ətraf mühitin 

çirklənməsinin yol verilən qatılıq həddindən aşağı olması və nisbətən intensiv 

çirklənmələrin yataq sahələrində əmələ gəlməsinə əsasən, regionun mövcud ekoloji 

şə

raiti bütövlükdə qənaətbəxş hesab olunur. Ekoloji şəraitin yaxşılaşdırılması üçün 

kompleks tədbirlərin görülməsi məqsədəuyğun hesab edilir.  

Artıq XXI əsrin əvvəllərində Yer kurəsində antropogen təsirə məruz qalmamış 

ə

razilər xeyli azalmışdır. Hazırda ekoloji təhlukənin miqyası bəzən butov olkələrin 

ə

razisini əhatə edir. Təbiət hadisələri və istehsalat-təsərrufat fəaliyyəti ilə əlaqədar 

Yerin muxtəlif guşələrində baş verən lokal və regional krizislər yeni ekoloji 

yanaşma, qiymətləndirmə və ən başlıcası, zaman və məkanda proseslərin duzgun 

proqnozlaşdırılmasını tələb edir.  

   Təbii sərvətlərin muhum hissəsi olan mineral ehtiyatlardan kortəbii və səmərəsiz 

istifadə olunması nəticəsində ətraf muhitə boyuk ziyan dəyir. Dağ-mədən 

sənayesinin muəssisələri tullantılarında milyonlarla ton ortuk və boş suxur 

yığımları toplanmışdır. Kulək eroziyası və atmosfer yağıntıları ilə yuyulma 

səbəbindən həmin tullantılardan kulli miqdarda ağır metallar daşınaraq boyuk 

ə

razilərdə təbii biosistemə xeyli ziyan vurur.  

   Respublikamızın təbii geoekoloji vəziyyəti əsas etibarilə arid iqlimlə, su 

ehtiyatlarının qıtlığı və qeyri-bərabər paylanması, geodinamik proseslərin fəallığı, 

palcıq vulkanları, ekzogen geoloji proseslərin - suruşmələr, sellər, yarğan 

ə

mələgəlmə, subasma, ucqunlar, bataqlıqlaşma, torpaq şoranlaşması, suffoziya və 

torpaqların eroziyasının geniş yayılması ilə səciyyələnir.  

Geoekoloji təhqiqatların əsas məqsədi geoloji muhitdə baş verən təbii və texnogen 

dəyişmələr barədə mufəssəl məlumat almaqla, insanın yaşadığı muhitin muvafiq 

səviyyədə saxlanılması və təbii ehtiyatlardan səmərəli istifadə olunmasından 

ibarətdir. Problemin ekoloji tərəfi sonralar faydalı qazıntıların hasilatı zamanı 

yeraltı usuldan daha cox yerustu usula diqqət yetirildiyi vaxt uzə cıxır. Nəticədə 

pozulmuş torpaq sahələrinin və cirklənməyə məruz qalmış təbii muhitin boyuməsi 

təbiətdə geokimyəvi muvazinətin pozulmasına gətirib cıxarır. Dağ-mədən-xammal 

hasilatı muəssisələrinə yaxın ərazilərin cirklənmə dərəcəsi və səciyyəsi uc qrup 

faktorlarla muəyyən edilir: suxur və filizlərin ilkin kimyəvi və mineraloji tərkibi; 

iqlim və landşaft faktorları; yataqların sənaye cəhətdən mənimsənilmə mərhələsi 

və tip.  

---

79 

 

   Otən əsrin ortalarından başlayaraq Boyuk Qafqazın cənub yamacının Azərbaycan 

hissəsində geoloji-kəşfiyyat işlərinin aparılması geniş vusət almışdır. Burada ən 

intensiv, irihəcmli və uzunmuddətli geoloji-kəşfiyyat işləri Filizcay kolcedan-

polimetal yatağında və onun yaxın ətraflarında aparılmış, dərinliyi 300 m-dən 1200 

m-ə qədər olan yuzlərlə (300-dən artıq) buruq quyusu qazılmış, onlarla mağara 

kecilmişdir. Bu mağaraların en kəsiyi əsasən 3,6, 4,8, 5,1 və 6,4 kv.m olmuşdur. 

Bunlardan əlavə sahədə cox boyuk miqdarda yerustu qazma işləri də (xəndəklər və 

ş

urflar) aparılmışdır. Filizcay yatağından sonra daha cox geoloji-kəşfiyyat işləri 

aparılan sahə Kasdağ və Katex kolcedan-polimetal yataqları və onların yaxın 

ə

trafları olmuşdur. Burada dərinliyi 300-1000 m olan yuzdən artıq buruq quyusu 

qazılmış, uzunluğu min metrlərlə olculən 50-yə qədər mağara, cox boyuk həcmdə 

yerustu dağ-mədən qazmaları kecilmişdir.  

Cixix yatağının cənub cinahını təşkil edən Saqator sahəsində, Kasmala və Ceder 

filiz təzahurləri sahələrində də uzun muddət ərzində intensiv geoloji-axtarış və 

kəşfiyyat işləri aparılmış, mağaralar kecilmiş, muxtəlif dərinlikli onlarla buruq 

quyusu qazılmışdır. Yer-ustu dağ-mədən qazmaları da kifayət qədər olmuşdur. 

Bulanıq, Gumbulcay, Tenros, Cuqak, Seltiqcay, Qaracay, Balakəncay, Lətifolan, 

Salbandağ, Dəlicay və s. Filiz təzahurlərində və filizləşmə zonalarında da muxtəlif 

vaxtlarda geoloji-axtarış və kəşfiyyat işləri aparılmış, coxlu yerustu dağ-mədən 

qazmaları kecilmiş və muxtəlif dərinlikli buruq quyuları qazılmışdır.  

Təxmini hesablamalara gorə, Balakən-Zaqatala filiz rayonunda kecən əsrin ikinci 

yarısında orta dərinliyi 300 m-dən 1000 m-ə qədər 1000-ə yaxın buruq quyusu 

qazılmış, umumi uzunluğu 70-80 km olan 100-dən artıq mağara, kulli miqdarda 

xəndək və şurflar qazılmışdır. Geoloji-kəşfiyyat işlərinin yerinə yetirilməsi ucun 

bu məsələlərlə bilavasitə əlaqəli və birbaşa əlaqəsi olmayan coxlu koməkci tikinti 

işləri həyata kecirilmişdir. Buraya kəşfiyyat sahələrində geoloji dəstələr ucun 

bazaların salınmasını, onlara yolların inşa edilməsini, buruq quyularına və yeraltı 

dağ qazmalarına yolların cəkilməsini, buruq meydancalarının hazırlanmasını, 

yerustu və yeraltı su kəmərlərinin cəkilməsini, ara yolları və cığırların salınmasını 

və s. əlavə etmək olar.  

Balakən-Zaqatala filiz rayonunda kolcedan-polimetal, mis-pirrotin, həmcinin 

dəmirli manqan filizlərinin coxsaylı yataqları, təzahurləri və cıxışları, nəcib 

metalların zəif minerallaşma zonaları və noqtələri vardır. Filizlərin mineraloji 

tərkibi əsasən pirit, pirrotin, sfalerit, qalenit, xalkopirit, həmcinin arsenopirit, 

maqnetit, mis-qurğuşun sulfoduzları, molibdenit, piroluzit, psilomelan, manqanit 

və s. minerallardan ibarətdir.  

Ə

sas filiz komponentləri S, Fe, Cu, Zn və Pb sayılır. Bunlardan başqa, filizlərin 

tərkibində muxtəlif miqdarda Co, Ag, Cd, Mn, As, Sb, Bi, Mo, Au,  n, Ga, Tl, Ge, 

Se, Те, Hg, Sn və s. Elementlər də vardır. Cu, Zn, Pb, Fe oz mineralları ilə təmsil 

olunurlar. Au, Ag, Co, Ni, As, Sb, Bi, Те, Sn isə filizlərdə sulfidlərin tərkibində 

izomorf qarışıq və fərdi mineralları şəklində iştirak edir. Cd,  n, Ga, Tl, Ge, Se 

kimi nadir elementlər baş sulfid minerallarının tərkibində yalnız izomorf qarışıq 

olaraq yerləşirlər.  

---