Microsoft Word S?f?rli N?rgiz docx
Yüklə 0,75 Mb. Pdf görüntüsü
|
4
nəticəsində torpağın özünün təbii-ekoloji mühiti pisləşməklə yanaşı onun məhsuldarlığı da xeyli azalır. Muxtar Respublikanın dağlıq zonası Azərbaycanda eroziya prosesinin kəskin inkişaf etdiyi regionlardan biri olmaqla özünə məxsus təbii coğrafi xüsusiyyətləri və nəticələri ilə xarakterizə olunur. Muxtar Respublikanın ə razisi respublikamızın ən ekoloji təhlükəli regionlarındandır. Naxçıvan MR-də eroziyanın baş vermə səbəblərini, onun inkişafını, intensivliyini öyrənmək və buna müvafiq qabaqlayıcı tədbirlərin işlənib hazırlanması, torpaqların eroziyadan mühafizəsi bu günün ən aktual məsələlərindəndir. Muxtar Respublika torpaqlarının kənd təsərrüfatında uzun müddətli istifadəsi nəticəsində ərazinin təbii bitki örtüyünə xeyli ziyan dəymişdir. Sutənzimləyici və torpaq qoruyucu xüsusiyyətə malik bitki örtüyünün məhv edilməsi, meşələrin qırılması, otlaq ərazilərin intensiv və nizamsız otarılması nəticəsində torpaqların eroziyaya qarşı davamlılığı azalmışdır. Təkcə onu qeyd etmək kifayətdir ki, hal-hazırda meşə massivlərinin ümumi sahəsi Muxtar Respublika ə razisinin cəmi 0,75%-ni təşkil edir. Azərbaycan ərazisində bu göstərici 11%- dən artıqdır. Tarixi mənbələrdən aydın olur ki, vaxtilə Gilançayın, Naxçıvançayın hövzəsinin yuxarı hissəsi başdan-başa meşələrlə örtülü olmuşdur. Hal-hazırda həmin ərazilərdə fraqmental şəkildə meşələrin və tək ağacların qalması bu faktı təsdiq edir. Bitki örtüyünün, xüsusi ilə meşələrin məhv edilməsi ərazinin hidroloji rejiminin pozulmasına da öz mənfi təsirini göstərmişdir. Qrunt sularının səviyyəsi aşağı düşmüş, bəzi su mənbələri tamamilə qurumuş,debiti azalmış, çaylarda su sərfi aşağı düşmüşdür. Bitki örtüyünün məhv edilməsi nəticəsində sel və daşqınların sayı artmışdır. Təbii bitki örtüyü deqredasiyaya uğramış, yamaclarda atmosfer yağıntıları zamanı torpaq qatının yuyulması, uçması və ya sürüşməsi halları çoxalmışdır. Yamaclardan sürüşən torpaq kütləsi bulaq və çeşmələrin gözünün tutulmasına, çay yatağının dolmasına və suyun lillənməsinə səbəb olur. Hər il milyonlarla ton münbit torpaq qatının bu yolla yuyularaq sıradan çixması bir
5
tərəfdən eroziyanın arealını genişləndirirsə, digər tərəfdən su mənbələrinin hidroloji rejimini pisləşdirir. Iqtisadiyyatında aqrar sektorun böyük payı olan Naxçıvan MR-in dağlıq zona torpaqlarının öyrənilməsi, torpaqların mühafizəsi, dağlıq zona torpaqlarının ekoloji parametrləri bizim işimizin aktuallığını təşkil etməklə blokada vəziyyətində olan regionun gələcək inkişafı üçün böyük elmi-praktik ə həmiyyətə malikdir. Muxtar Respublikanın dağlıq zonasında kənd təsərrüfatının qeyri-düzgün təşkili, o cümlədən sistemsiz və uzun müddətli otarma, suvarmanın səmərəsizliyi, meyllik, baxarlıq və başqa relyef ünsürlərinin torpağa ciddi təsiri vardır. Muxtar Respublikanın təbii-ekoloji şəraiti eroziya ehtimalını artıran əsas bazadır. Təkcə yay otlaqlarını götürsək onu qeyd etmək lazımdır ki, burada birinci kateqoriyaya aid yay otlağı yoxdur. Otarmanın miqdarı isə normadan 10-15 dəfə, bəzi hallarda isə daha çoxdur. Beləliklə, sistemsiz və həddən artıq otarma ilə əlaqədar onsuz da seyrək olan bitki örtüyü seyrəlmiş, onun məhsuldarlığı aşağı düşmüş, çim qatı pozulmuş, eroziyanın inkişafı nəticəsində keyfiyyətli torpaq örtüyü yararsız hala düşmüşdür. Dağ ə kinçiliyi sahələrində yamacların meylliyini nzərə almadan suvarmanın tətbiqi torpaq qatının yuyulması üçün əlverişli şərait yaratmışdır. Azərbaycan şəraitində meylliyi 15 0 -dən yuxarı olan yamaclarda ə kinçiliyin tətbiqi məqsədə uyğun deyil. Bəzi yerlərdə nəinki əkinçilik, həm də suvarmanın tətbiqi bu torpaqları real eroziya təhlükəsi qarşısında qoyur. Dağ yaşayış məntəqələrinə gedən yolların tikintisi zamanı yamacın kəsilməsi, yamacbərkidici işlərin görülməsi, dağ kəndlərində həyətyanı torpaq sahələrində meylliyi aradan qaldırmaq üçün terraslaşdırma apararkən yol verilən nöqsanlar torpaq örtüyünün eroziyaya qarşı davamlılığını azaltmaqla yağıntılar zamanı onun tamamilə yuyulmasına səbəb olur. Qalın kök sisteminə malik iri (palıd, vələs, toz, söyüd və s.) ağacların kəsilməsi yamacları real təhlükə qarşısında qoymuşdur. Dağ kəndlərində bu ağaclar yaşayış məntəqələrini, o cümlədən ayrı-ayrı evləri sellərin, torpaq
6
sürüşməsinin, uçqunların dağıdıcı təsirindən qoruyur. Muxtar Respublikanın dağlıq zonasında uzun müddətli kənd təsərrüfatı istifadəsi torpaqların ekoloji münbitliyinə mənfi təsir göstərmişdir. Ordubad rayonu ərazisinin yüksək dağlıq zonasında Gəmiqaya adlanan sahədə ( Nəsirvaz kəndi yaxınlığında ) heyvandarlıqla məşğul olan qədim əcdadlarımızın yaratdığı qayaüstü rəsmlər bu ərazilərin erkən kənd təsərrüfatı istifadəsinə daxil edildiyini göstərir. Məhz çoxəsrlik kor-koranə istifadə nəticəsində torpaqlar az məhsuldar torpaqlara çevrilib[31]. ş
şə raitə malik olan Naxçıvan Muxtar Respublikasının dağlıq zonasının ekoloji vəziyyətini öyrənmək, torpaq əmələgəlmə şəraitini, ayrı-ayrı torpaq ə mələgətirən amillərin bu prosesdə rolunu müəyyən etmək, ərazinin əsas torpaq tiplərində gedən ekoloji prosesləri müəyyənləşdirmək,eroziya nəticəsində bu torpaqlarda baş verən müəyyən ekoloji dəyişiklikləri və mühafizə tədbirlərini araşdırmaq təşkil edir. Bu baxımdan tədqiqat zamanı aşağıdakı vəzifələr qarşıya qoyulmuşdur: -
ksər dağlıq ərazilərdə olduğu kimi Naxçıvan MR-də də, torpaqlar ş aquli zonallıq üzrə yayılmışdır. Şaquli zonallıq üzrə relyef, iqlim, ana süxur və başqa torpaq əmələgətirən amillərin təsirinin dəyişməsi nəticəsində eko- coğrafi xüsusiyyətlərinə görə bir-birindən fərqlənən torpaq tipləri formalaşır. Bu torpaqların antropogen təsir altında deqradasiyaya uğraması və davamlılığının öyrənilməsi mövzunun əsas vəzifələrindəndir. -
asılı olduğunun öyrənilməsi, eroziyanın yayılma arealının müəyyən edilməsi, eroziya təhlükəsi ehtimalına görə ərazinin rayonlaşmasının aparılması mövzunun əsas vəzifələrindəndir.
Respublikasını dağlıq zonasının torpaq örtüyü təşkil edir. Praktiki əhəmiyyəti. Dissertasiya işində Naxçıvanın dağlıq zona torpaqları, onların ekoloji vəziyyəti, Naxçıvanın dağlıq zonasında eroziyanın Yüklə 0,75 Mb. Dostları ilə paylaş:
|