Microsoft Word S?f?rli N?rgiz docx
Yüklə 0,75 Mb. Pdf görüntüsü
|
16
müşahidə edilir. Göstərdiyimizdən fərqli olaraq, öyrənilən ərazinin şimal-qərb qurtaracağında eroziyaya davamlı olan devon dövrü çöküntülərindən ibarət monoklinal relyefin ətəklərində şərqdəki qədər qalın dellüvial çöküntülər yoxdur. Lakin burada da monoklinal relyefin ətəklərində az da olsa aşınma materialları vardır. Bu materiallar şərqdəkinə nisbətən kiçik çınqıllıdır. Şərqdə isə dellüvial çöküntülər daha çox gillicə və iri kəsəklərdən ibarətdir. Təsvir etdiyimiz monoklinal bir-birinə paralel şəkildə uzanmış bir neçə tirədən təşkil olunmuşdur. Onun üzəri eroziyaya davamlı yuxarı təbaşir və aşağı paleosenin qumdaşı gilli qatlarından təşkil olunduğundan, özündən altda olan gilli qatları ekzogen proseslərinin dağıdıcı fəaliyyətindən nisbətən mühafizə edir. Monoklinal relyefin uçurumlu yamaclarında uçqun materialları, səpinti konusları az, maili yamaclarında isə erozian relyef formaları geniş yayılmışdır. Göstərmək lazımdır ki, təsvir etdiyimiz sahədə “səhra qaysağına” rast gəlinir. Bu aşınma növünə respublikanın şərq yarısında daha çox təsaduf edilir. Göstərilən aşınmalar üçün alçaq dağlıq qurşaqda iri qayaların olması səciyyəvidir. Bu aşınma nəticəsində yamaclarda və onların ətəklərində xırda səpinti materiallarına rast gəlmirik. Deməli, ”səhraqaysağı” bir növ süxurları daha kəskin parçalanmadan mühafizə edir. stər Arazboyu və istərsə də alçaq dağlıq sahələrdə gilli süxurlar geniş yayılmışdır. Bildiyimiz kimi, bu süxurlar eroziya proseslərinin dağıdıcı təsirinə məruz qalır və alçaq dağlıq zonada meylli yamaclarda eroziya nəticəsində əmələ gələn novalar onun (yamacın) ş iddətli parçalanmasına səbəb olur. Nəticədə bedlend relyef forması əmələ gəlir. Bu relief forması alçaq dağlıq zonanın yamacları üçün xarakterikdir. Duzdağ, Ağqaya sahəsini, Badamlı rayonunu və s. buna missal göstərmək olar. Respublikanın mərkəzi hissəsində (Naxçıvan çayının orta axınında) bedlend tipli parçalanma yamacların mürəkkəbliyinə səbəb olur. Alçaq dağlıq zonada relyefin formalaşmasında başlıca rol oynayan denudasiya prosesləri müxtəlif ekspozisiyalarda müxtəlif intensivlikdə gedir. 17
Bu intensivlik müəyyən dərəcədə yamacların meylindən, tektonik quruluşundan, onları təşkil edən süxurların litoloji tərkibindən asılıdır. Alçaq dağlıq zonadan şimalda, 1500-2400 metr mütləq yüksəklikdə orta dağlıq qurşaq yerləşmişdir. Bu qurşaq şimal-qərbdən başlayaraq çox da geniş olmayan sahə şəklində cənub-şərqə doğru uzanıb tədricən genişlənir. O, respublikanın şərq yarısında daha geniş sahə tutur. Bu qurşaqda iqlimin kontinentallığı qismən azalır, atmosfer yağıntılarının miqdarı bir qədər artır. Odur ki, yuxarıda qeyd etdiyimiz qurşaqlara nisbətən orta dağlıq qurşaqda eroziya proseslərinin fəaliyyəti daha da artır. Ə razinin geoloji quruluşundan danışarkən süxurların litoloji tərkibininmüxtəlif olmasını qeyd etmişdik. Orta dağlıq qurşaqda vulkanogen çöküntülərin, həmçinin çökmə süxurların mövcud olduğu sahələrdə aşınma prosesi şiddətli gedir. Onu qeyd etmək lazımdır ki, vulkanogen süxurlar yayılan sahədə yamaclar qalın dellüvial çöküntüləri ilə örtülmüşdur. Orta dağlıq qurşaq əsasən erozion-denudasion və qismən arid-denudasion mənşəlidir. Orta dağlıq qurşağın bitki örtüyü yoxsuldur. Yamaclar çox dik vəbəzən də uçurumludur. Odur ki, denudasion proseslər burada intensiv gedir. Nəticədə burada ç ılpaq, şiddətli parçalanmış zirvə və yamaclar yaranır. Yamacların ə təkləri zəngin dellüvial çöküntüləri ilə örtülmüşdür. Səpinti konuslarına, çınqıllıqlara, aşınmış süxur qatlarına və s. Qaraquş, Gəlinqaya, Mehri və s. zirvələrdə rast gəlmək olar. Respublikanın qərb hissəsində orta dağlıq qurşağın bəzi sahələrini təşkil edən süxurlar dislokasiyaya uğramış devon və karbon çöküntülərindənibarətdir. Denudasiya prosesləri nəticəsində burada relyef formaları morfoloji cəhətdən bir-birindən fərqlənir. Devon çöküntülərinin yayıldığı yerdə isə əksinə, şiddətli parçalanmışdır. Buna mütləq yüksəkliyi 1700-1800 metrə çatan Təndirli, Xırmancıq, Mehridağ, Qaraqala və başqa dağların yamaclarında rast gəlinir. Göstərilən dağların ərazisi üçün dar dərələr
18
və təngilər çox səciyyəvidir. Buna misal olaraq Cağazir, Qabaqlıçay və s. dərələri göstərə bilərik. Orta dağlıq qurşağın başlıca hissəsi respublikanın şərq yarısındadır.Burada (Naxçıvançay və Vənəndçay arasında) şiddətli parçalanmış orta dağlıq qurşaq monoklinal quruluşa malikdir. Respublikanın şimal-qərbində isə belə relyef dar zolaqla Şərqi Arpaçayın sol sahilində Ardıc dağı rayonunda inkişaf etmişdir. Sinklinal quruluşlu bu dağ karbon dövrünün ə həng daşlarından ibarətdir. Monoklinal relyefin səthi çox maili olub, əhəng daşları ilə örtülmüşdür. Onun uçurumlu yamaclarının ətəklərində uçqun və dellüvial mənşəli materiallar toplanmışdır. Orta dağlıq qurşaqda Şada, Badamlı, Paradaş və başqa dağarası çökəkliklər yerləşir. Bu qurşaq bir sıra çayların (Naxçıvançay, Əlincəcay, Gilancay, Vənəndcay, Əyliscay, Ordubadcay və b.) fəaliyyəti nəticəsində şiddətli parçalanmışdır. Bu qurşaqda düzəlmə səthləri də geniş yer tutur. Burada ən çox yayılan 1700-1800 m səviyyəli orta pliosen yaşlı hamarlanma səthləridir ki, onlar da B.A.Antonov (1953), M.Ə.Abbasov (1966) tərəfindən “Naxçıvan hamarlanma səthi” adlandırılmışdır. Bu qurşaqda geniş yayılmış düzəlmə səthlərindən biri də 2000-2200 m yüksəklikdə yerləşən düzəlmə səthləridir. Onlar da başlıca olaraq Gilançay hövzəsində yerləşdiyi üçün M.Ə.Abbasov tərəfindən “Gilan hamarlanma səthləri” adlandırılmışdır. Bu düzəlmə səthlərinə Keçili, Məzrəsuyal və başqa fluvioqlyasial çöküntülərindən təşkil olunmuş iri maili düzənliklər də daxildir. Düzəlmə səthi aşağı pliosen yaşlıdır. Orta dağlıq qurşaqda müşahidə olunan maraqlı relyef formalarındanbiri də karlar, moren və fluvioqlyasial çöküntüləridir. Bu relief formaları Dərələyəz və Zəngəzur silsilələrində müşahidə olunur. Onlar qədim dağ-dərə buzlaşmasına aiddir. Muxtar Respublikanın şimal və şərq hissələrini yüksək dağlıq qurşaq təşkil edir. Bu qurşaq 1400-3900 metr mütləq yüksəklikdə başlıca olaraq Zəngəzur və Dərələyəz silsilələrinin suayrıcı hissələrini tutur. Morfologiyasına Yüklə 0,75 Mb. Dostları ilə paylaş:
|