Microsoft Word sintaksise girish 03. 07. 2017. doc

B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
106
—
ç x  edir. M s l n:  agird kitab  ald  cüml sind   agird sözü 
kim? sual na cavab verir, cüml  üzvü kimi mübt da olur. Ancaq 
kitab sözü n ?  sual na cavab verir, cüml  üzvü kimi qeyri-
mü yy n vasit siz tamaml q v zif sind  ç x  edir.  
2. B z n cüml d  n ? sual na cavab ver n iki söz i tirak edir. 
H min sözl rd n birincisi n ? sual na cavab verir, mübt da olur. 
kincisi is  yen   d   n ? sual na cavab verir, qeyri-mü yy n 
vasit siz tamaml q v zif sind  ç x  edir. M s l n: Sinfi mübariz  
say ql q t l b edir. Bu cüml d   sinfi mübariz   n ? sual n   t l b 
edir, mübt da v zif sind dir. Ancaq say ql q sözü n ? sual na 
cavab vers  d , qeyri-mü yy n vasit siz tamaml qd r.  
3. T klikd   kim? sual na cavab ver n sözl r qeyri-mü yy n 
vasit siz tamaml q olduqda n ? sual  il   i l nir. M s l n: 
Universitet n  q bul edir? – T l b .  
4. Mübt da adl q halda olur, heç bir cüml  üzvün  tabe olmur, 
qrammatik c h td n müst qildir. Ancaq qeyri-mü yy n vasit siz 
tamaml q ismin t sirlik hal nda i l nir v   h mi  cüml d  
qrammatik c h td n tabe v ziyy td  olur.  
5. Qeyri-mü yy n vasit siz tamaml q h mi  aid oldu u sözün 
vv lind  i l nir v  onun yeri cüml d  sabitdir. Bir qayda olaraq 
qeyri-mü yy n vasit siz tamaml q mütl q x b rin  vv lind  
i l nir. M s l n:  Zavod  d zgah  istehsal edir.  Fermer  pamb q 
kmi dir.  li dün n m kt bd  m nd n kitab ald .  
Bu cüml l rd   h m d  qeyri-mü yy n vasit siz tamaml n 
yerini d yi m k mümkün deyildir.  
6. Adl q hal ba lan c hald r v  onu mü yy nl dirm k üçün 
heç bir  kilçiy  ehtiyac yoxdur. Qeyri-mü yy n t sirlik hal is  
kilçi il  mü yy nl
 bilir. Bu m nada At ot yeyir cüml sind  at 
sözü cüml nin mübt das d r v  n ? sual na cavab verir. At sözün  
n yi? sual n  verm k olmaz. Ancaq cüml d ki  ot  sözü cüml nin 
qeyri-mü yy n vasit siz tamaml d r v  ona n ? sual  il  yana , 
n yi? sual n  da verm k mümkündür.  
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
107
—
7. Adl q halda olan v   n ? sual na cavab ver n mübt da 
x b rl  uzla ma  laq sin  girir. Bu zaman mübt da x b ri özün  
tabe edir. Ancaq n ? sual na cavab ver n qeyri-mü yy n vasit siz 
tamaml q is  x b rl  idar   laq sind  olur. Tamaml q x b r  tabe 
olur. H tta qeyri-mü yy n vasit siz tamaml qlar n  vv lin  
t yinedici  o, bu, h min  v zlikl rini art rd qda qeyri-mü yy n 
vasit siz tamaml qla x b r aras nda idar   laq sinin oldu unu 
daha ayd n görm k olur. M s l n: Traktor yer  umlay r – Traktor 
bu yeri  umlay r – Traktor h min yeri  umlay r – Traktor o yeri 
umlay r.  
8. Qeyri-mü yy n vasit siz tamaml q yaln z ümumi isiml rl  
ifad  olunur. Xüsusi isiml r qeyri-mü yy n vasit siz tamaml q ola 
bilmir. M s l n:  Ana  u aq  mizdirir.  Ovçu  canavar  vurdu. 
Kombayn tax l biçir.  hm d m ktub yaz r.  
 
d biyyat: 
 
1.
.Abdullayev, Y.Seyidov, A.H s nov. Müasir Az rbaycan 
dili. IV hiss . Sintaksis. Bak , “ rq-Q rb”, 2007, s.105-114 
2. N.Abdullayeva. Müasir Az rbaycan dilinin sintaksisi. Bak , 
ADPU-nun n ri, 1999, s.26-32 
3. Q. .Kaz mov. Müasir Az rbaycan dili. Sintaksis. Bak , 
“Aspoliqraf LTD” MMC, 2004, s.103-110 
4.
.D mirçizad . Müasir Az rbaycan dili. Cüml  üzvl ri. Bak , 
Az rn r, 1947, s.17-22, 34-39 
5. K.Abdulla. Az rbaycan dili sintaksisinin n z ri probleml ri. 
Bak , MTM-  nnovation, 2016, s.45-56 
6. Müasir Az rbaycan dilinin sintaksisind n praktikum. Bak , 
ADU-nun n ri, 1978, s.14-15 
7. M.H s nov. Az rbaycan dili sintaksisinin t drisind  qar ya 
ç xan ç tinlikl r. Bak , “Maarif” n riyyat , 1987, s.87-93 
 

---

B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
108
—
 
 
 Õ
ÿÁÿР  
    
 
 
 
 X b r haqq nda m lumat.  st nil n bir  eir, yaxud n sr parça-
s nda sözl r t k-t k,  laq siz halda oxunduqda heç bir fikir ifad  
olunmur. M s l n:  Q lbim yand  ilk sevgimd n, e qimd n, Dara 
dü düm,  l ummad m heç kimd n, M clisl rd  can deyib can e id n, 
Dostlar mdan biri vard , biri yox.(N.K s m nli) Bu  eir parças nda 
q lbim, ilk, sevgimd n, e qimd n, heç kimd n, m clisl rd , can 
deyib, can e id n, dostlar mdan, biri sözl rinin h r biri bütöv bir fikri 
ifad  ed  bilmir, ona gör  d  cüml  say la bilmir. Ancaq yand , dara 
dü düm,  l ummad m, vard , yox sözl ri t k-t k oxunduqda bel , 
bütöv bir fikri ifad  edirl r. H m d  bu sözl r cüml  üzvü kimi x b r 
v zif sind  ç x  edir. Dem li, x b r cüml nin el  bir ba  üzvüdür ki, 
h m cüml d , h m d   t klikd  bütöv bir fikri ifad  ed  bilir. Ona 
gör   d   x b ri cüml  saymaq olar. X b r cüml nin özüdür, x b r 
cüml nin öz yidir. O, cüml d ki fikrin  sas n  ifad  edir. Cüml  
üçün  n z ruri olan üzvl rin v hd tini yarad r. 
 T k bir sözd n ibar t olan x b rl r (cüml l r) h m  xs son-
lu u il , h m d   xs sonlu u olmadan cüml  ola bilir. M s l n: 
yaz, oxuyuram, g lm lis n v  s. M hz bu c h ti n z r  alan  .D -
mirçizad  yaz r: “ Buna gör  d  feill r cüml d n söz , sözd n d  
cüml y  keçm k üçün  n yax  körpüdür”
1
. T k bir sözd n ibar t 
olan x b rl rin bir qismi is  isim, sif t, say,  v zlik v  s. -l  ifad  
1
  .D mirçizad . Müasir Az rbaycan dili. Cüml  üzvl ri. Bak , Az rn r, 1947, s.25
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
109
—
olunur. Bu tipli x b rl r (cüml l r) 
xs sonlu u il   i l nir. 
M s l n: T l b s n. Yax d r. Birincidir. M n m v  s.  
Yaln z mübt dadan as l  olub, onunla  xs  v  k miyy t  gö-
r  uy unla an,  i , hal, h r k t v  hökm bildir n cüml  üzvün  
x b r deyilir.  
X b r cütt rkibli cüml nin ba  üzvl rind n biridir. X b r 
mübt daya aid i , hal, h r k t  v  hökm bildirir. X b r cüml nin 
n müst qil üzvl rind n biri olub, heç bir üzvd n as l  deyil. Lakin 
x b r yaln z mübt dadan as l  olub, onunla  xs   v   k miyy t  
gör  uy unla mal  olur. M s l n: Bülbül yaral  bir q lb kimi ç r-
p naraq  oxuyur.  O lan y x ld  yerd   q m ldamadan  yat b 
qal rd . ( . f ndiyev) Siz cavans n z, siz ya amal s n z. Cavanla-
r  ölk miz, biz d   cavanla r q.  Ür k  narahatsa,  o, s nin deyil. 
(B.Vahabzad ) 
X b rin rolunun  i irdilm si.  X b r cüml nin  n z ruri 
üzvüdür. X b r vasit sil  fikir ya t sdiq, ya da inkar olunur. H tta 
bir çox hallarda cüml d  mübt da i tirak etmir. Biz bu zaman 
x b r vasit sil  mübt dan  mü yy nl dir  bilirik. X b rin bu 
c h tini n z r  alan b zi dilçil r dild   x b rin rolunu  i irdirl r. 
M s l n, 1877-ci ild  Dmitriyevski yaz rd : “X b r cüml nin qey-
ri-m hdud, hökmran pad ah d r.  g r cüml d  ba qa sözl r varsa, 
onlar ona ciddi  sur td  tabedir”. Sonralar dilçil rd n Potebniya 
buna yax n bir fikir söyl yibdir. Onun fikri bel dir: “Cüml nin  n 
müst qil üzvü, ba qa üzvl rsiz keçin  bil ni x b rdir”.  .D mir-
çizad  1947-ci ild  yaz rd : “...M n keçmi in mövcud, yarars z 
n n sini, daha do rusu, korcas na t qlidin n tic sini yaramaz 
hesab etdim v  mübt dan  ba  üzvlükd n ç xar b, onu konkret-
l dir n üzvl r s ras na daxil etm yi daha düzgün bildim”
1
.  O, 
fikrini bel  davam etdirirdi: “... Çox zaman mübt das  meydanda 
olmayan b zi cüml l rin m nas n  ayd nla d rmaq v  tamamla-
maq üçün mübt da deyil, tamaml q daha  vv lc  soru ulur v  
mübt das z da cüml d  fail- xs (subyekt) m lum olur. “Gedi-
1
  .D mirçizad . Müasir Az rbaycan dili. Cüml  üzvl ri. Bak , Az rn r, 1947, s.37

---