B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
354
—
sözl ri i tirak edir. M s.:
M n sizd n o q d r divar yazd n z
üçün incimir m, n q d r ki sizin danlama n za inciyir m.
(C.M mm dquluzad )
K miyy t budaq cüml si qurulu ca
zaman budaq cüml sinin
n q d r ba lay c sözü vasit sil düz l n tipin b nz yir. M s.:
N q d r F xr ddin b y g lm mi di, m nim yen az-çox ümidim
vard . (N.V zirov) N q d r ki kinoya bax rd m, h r ey yad mdan
ç xm d . (M.Süleymanov)
Buradak ba cüml l rin m zmunundan ayd n olur ki, ba
cüml özün zaman budaq cüml si t l b edir. H r iki ba cüml
n zaman? sual na cavab ver n budaq cüml t l b edir. O biri
t r fd n d , ba cüml l rin m zmunu oraya
o q d r, yaxud
bir o
q d r sözl rini art rma a da imkan vermir. H min mür kk b
cüml l r sad cüml y a a dak kimi çevrilir:
F xr ddin b y
g lm mi d n m nim yen az-çox ümidim vard . Kinoya baxd m
zaman h r ey yad mdan ç xm d .
Ayd n olur ki,
n q d r F xr ddin b y g lm mi di budaq
cüml si
F xr ddin b y g lm mi d n z rfliyi (zaman z rfliyi) il
ona gör asanl qla v z olunur ki, o, zaman budaq cüml sidir. Bu
fikri ikinci mür kk b cüml haqq nda da söyl m k olar.
K miyy t budaq cüml si is sad l dirildikd k miyy t
z rfliyin çevrilir. M s.:
N q d r f hl laz m olsa, ba bana
dey rs n g tirsin. Bu cüml ni sad l dir k:
Ba bana dey rs n
f hl ni laz m olan q d r g tirsin.
K miyy t budaq cüml l rind budaq cüml l rin ba cüml
il olan m na münasib tl rin gör qruplar . K miyy t budaq
cüml l rini ba cüml il olan m na münasib tl rin gör ,
a a dak qruplara ay rmaq olar:
1)Müqayis li k miyy t budaq cüml si;
2)Qar la d rmal k miyy t budaq cüml si;
3) rtli k miyy t budaq cüml si.
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
355
—
1)Budaq cüml ba cüml d ki
hal-h r k tin v ya lam tin
k miyy tini müqayis yolu il bildirir; y ni ba cüml d ki
k miyy tl budaq cüml d ki k miyy t bir-biri il müqayis li
verilir. M s.:
D nizd ki bal q ac adam n q d r doydurursa,
m hbuslara da bu ümid o q d r t s lli verirdi. (M.C lil) Da lar
n q d r s rin idis , aran bir o q d r isti idi. (M. brahimov)
2)Budaq cüml il ba cüml nin m zmunlar bir-biril
qar la d r l r. M s.:
Yax ad ç xarmaq n q d r ç tindirs , bu
ad itirm k o q d r asand r. (H.Mehdi) Teymurla Seymur özl rini
n q d r möhk m saxlam d larsa, C vahir bir o q d r davams z
olmu du. (H.Seyidb yli) Q zlar n yan nda özünü n q d r s rb st
aparsa da, amxalla o q d r aç q dan a bilmirdi. ( . xl )
3)K miyy t budaq cüml sinin sas v zif si ba cüml y
k miyy t c h td n xidm t etm kdir. Bundan lav , budaq cüml
ba cüml d ki hal-h r k tin v ya hökmün rtini d bildirir.
M s.:
Bu x bisl ri n q d r tez m hv ets k, dünya bir o q d r
qazanacaqd r. (S.S.Axundov)
K miyy t budaq cüml sind ba cüml il budaq cüml
aras nda k miyy t münasib ti. Ba cüml il budaq cüml
aras nda k miyy t münasib tl ri müxt lif olur:
1)Ba v budaq cüml l r h r k t, hal, miqdar v keyfiyy tin
eyni s viyy d oldu unu
göst r bil r; yaxud onlar n eyni
istiqam td art b-azald n da ifad ed bil r:
a)Komponentl rd ki k miyy tl r eyni s viyy li olur. M s.:
N q d r sifari vermi diniz, o q d r d g tirmi m. Müqavil d
n q d r yer varsa, ham s n s pmi m. ( . xl )
b)Komponentl rd ki k miyy tl r eyni d r c d art r. M s
.:
N q d r çox dü ünür m, bir o q d r ça q nl m art r.
(S.S.Axundov) N q d r yax l q ets n, o q d r rahat n f s
alarsan. ( .V liyev) A ac n q d r bar vers , ba n o q d r
a a salar. ( .V liyev) Pamb q kolunun n q d r qol-buda
olsa, qozas o q d r çox olar. ( .V liyev)
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
356
—
c)Komponentl rd ki k miyy tl r eyni miqdarda azal r, yaxud
m nfi t r fd inki af edir. M s.:
nsan n q d r z if olsa,
b db xtlik onu daha da art q tutar.
2)Ba v budaq cüml l rd k miyy td n biri artd qda
dig ri
azal r. Yaxud biri müsb t t r f inki af etdikc , dig ri m nfi
t r f art r:
a)Biri artd qca dig ri azal r. Yaxud biri müsb t do ru, dig ri
m nfiy do ru art r. M s.:
Bu ittifaqdan Surxay xan n q d r ad
oldusa, bir o q d r d Misir xan q mgin v m yus oldu. S n bir il
bundan qabaq biz n q d r yax idins , bu gün bir o q d r
lçatmazsan. (M.Hüseyn) ndi Bayram n h y can o q d r artd
ki, az qala özünü itirib görü ü t xir salacaqd . (M.Hüseyn)
b)Biri azald qca dig ri art r. Yaxud biri m nfiy do ru, dig ri
müsb t do ru art r. M s.:
N q d r ki s nin qarda n m ni
s nd n uzaq etm y çal rd , o q d r m nim m h bb tim art rd .
(M.F.Axundov) Bel yaz ç lar n z nnin gör , s r n q d r ç tin
anla lsa, dem k bir o q d r d rindir. (C.Cabbarl )
K miyy t budaq cüml sinin dig r
bir tipind i budaq cüml
ba cüml d n vv l i l nir. Budaq cüml d
n q d r ba lay c
sözü, ba cüml d o qar l q bildir n
o q d r, bir o q d r sözl ri
i tirak edir. Budaq cüml d ki ba lay c sözd n sonra az hallarda
ki dat , ya da budaq cüml nin x b rind
is (-sa, -s ) i l nir.
K miyy t budaq cüml sind budaq v ba cüml l ri
ba layan vasit l r. K miyy t budaq cüml li tabeli mür kk b
cüml nin ba v budaq cüml l rin ba layan vasit l ri n z r
alaraq, a a dak variantlar n göst rm k olar:
1)Budaq cüml d
n q d r ba lay c sözü, ba cüml d
is
“q lib”
söz kimi o q d r sözü i tirak edir. M s.:
Bu madd l ri
utopiya adland rmaq n q d r yanl d rsa, real hesab etm k d o
q d r qorxuludur. (H.Mehdi)
2)Budaq cüml d
n q d r sözü olur, ba cüml d “q lib” söz
kimi
bir o q d r sözl ri i tirak edir. M s.:
Adam n q d r kiçiklik
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
357
—
el s , bir o q d r böyüyür. (M. brahimov) Bilirs n d , u aqlar
ata-analar n n i i il n q d r çox maraqlansa, bir o q d r
yax d r. (H.Mehdi)
3)Budaq cüml d
n q d r sözü, ba cüml d “q lib” söz kimi
bir el sözü olur.
Bir el sözü
bir o q d r m nas nda i tirak edir.
M s.:
N q d r aç q dan san z, bir el m n sizd n raz olaram.
4)Budaq cüml d
n q d r, ba cüml d “q lib” kimi
be o
q d r, on o q d r, yüz o q d r v s. sözl r i tirak edir. M s.:
Bir
günd n q d r ceyran vurmu dularsa, be o q d r X lil pa an n
qo unundan q rd lar. (“Koro lu”)
5)Budaq cüml d
n q d r, ba cüml d “q lib” söz kimi
onun qar l olan söz i l nmir. Lakin ba cüml y
o q d r, bir o
q d r sözl rini lav etm k olar. M s.:
N q d r f hl laz m olsa,
ba bana dey rs n g tirsin. (H.V zirov) N q d r des n, alaram.
(S.S.Axundov)
K miyy t v d r c budaq cüml l ri bir-birin çox yax nd r.
H r ikisinin ba cüml sind q lib söz kimi daha çox
o q d r sözü
i l nir. H r ikisin
n q d r?, n d r c ? suallar n verm k olur.
Bunlar a a dak kimi f rql ndirm k olar:
D r c budaq cüml si ba cüml d lam tin
d r c sini
bildirir, buna gör d sif t v z rfl ifad olunan üzvl r aid olur.
K miyy t budaq cüml si is ba cüml d ya bildir n üzvün
k miyy tini bildirir. M s.: H y tin içi
o q d r qaranl q idi
ki,
evl r ç tin seçilirdi. (Mir C lal) – lam tin d r c sini bildir n
d r c budaq cüml si.
O q d r qoyun-quzu,
o q d r mal-qara,
o q d r at vard r ki,
saymaqla qurtarmaq olmaz. ( .V liyev). – yan n k miyy tini
bildir n k miyy t budaq cüml si.
K miyy t budaq cüml si ba cüml d ki h r k t v ya
lam tin k miyy tini bildirir.