Microsoft Word sintaksise girish 03. 07. 2017. doc

B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
354
—
sözl ri i tirak edir. M s.:  M n sizd n  o q d r divar  yazd n z 
üçün incimir m,  n   q d r ki sizin danlama n za inciyir m. 
(C.M mm dquluzad ) 
K miyy t budaq cüml si qurulu ca zaman budaq cüml sinin 
n   q d r ba lay c  sözü vasit sil  düz l n tipin   b nz yir. M s.: 
N  q d r F xr ddin b y g lm mi di, m nim yen  az-çox ümidim 
vard . (N.V zirov) N  q d r ki kinoya bax rd m, h r  ey yad mdan 
ç xm d . (M.Süleymanov) 
Buradak  ba  cüml l rin m zmunundan ayd n olur ki, ba  
cüml  özün  zaman budaq cüml si t l b edir. H r iki ba  cüml  
n  zaman? sual na cavab ver n budaq cüml   t l b  edir. O biri 
t r fd n d , ba  cüml l rin m zmunu oraya o q d r, yaxud bir o 
q d r sözl rini art rma a da imkan vermir. H min mür kk b 
cüml l r sad  cüml y   a a dak  kimi çevrilir: F xr ddin b y 
g lm mi d n m nim yen  az-çox ümidim vard . Kinoya baxd m 
zaman h r  ey yad mdan ç xm d . 
Ayd n olur ki, n   q d r F xr ddin b y g lm mi di budaq 
cüml si  F xr ddin b y g lm mi d n  z rfliyi (zaman z rfliyi) il  
ona gör  asanl qla  v z olunur ki, o, zaman budaq cüml sidir. Bu 
fikri ikinci mür kk b cüml  haqq nda da söyl m k olar. 
K miyy t budaq cüml si is  sad l dirildikd   k miyy t 
z rfliyin  çevrilir. M s.:  N   q d r  f hl  laz m olsa, ba bana 
dey rs n g tirsin.  Bu cüml ni sad l dir k:  Ba bana dey rs n 
f hl ni laz m olan q d r g tirsin. 
K miyy t budaq cüml l rind  budaq cüml l rin ba  cüml  
il  olan m na münasib tl rin  gör  qruplar . K miyy t budaq 
cüml l rini ba  cüml  il  olan m na münasib tl rin  gör , 
a a dak  qruplara ay rmaq olar: 
1)Müqayis li k miyy t budaq cüml si; 
2)Qar la d rmal  k miyy t budaq cüml si; 
3) rtli k miyy t budaq cüml si. 
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
355
—
1)Budaq cüml  ba  cüml d ki hal-h r k tin v  ya  lam tin 
k miyy tini müqayis  yolu il  bildirir; y ni ba  cüml d ki 
k miyy tl  budaq cüml d ki k miyy t bir-biri il  müqayis li 
verilir. M s.:  D nizd ki bal q ac adam   n   q d r doydurursa, 
m hbuslara da bu ümid o q d r t s lli verirdi. (M.C lil) Da lar 
n  q d r s rin idis , aran bir o q d r isti idi. (M. brahimov) 
2)Budaq cüml  il  ba  cüml nin m zmunlar  bir-biril  
qar la d r l r. M s.:  Yax  ad ç xarmaq  n   q d r  ç tindirs , bu 
ad  itirm k o q d r asand r. (H.Mehdi) Teymurla Seymur özl rini 
n  q d r möhk m saxlam d larsa, C vahir bir o q d r davams z 
olmu du. (H.Seyidb yli) Q zlar n yan nda özünü n  q d r s rb st 
aparsa da,  amxalla o q d r aç q dan a bilmirdi. ( . xl )  
3)K miyy t budaq cüml sinin  sas v zif si ba  cüml y  
k miyy t c h td n xidm t etm kdir. Bundan  lav , budaq cüml  
ba  cüml d ki hal-h r k tin v  ya hökmün  rtini d  bildirir. 
M s.:  Bu x bisl ri  n   q d r tez m hv ets k, dünya bir o q d r 
qazanacaqd r. (S.S.Axundov) 
K miyy t budaq cüml sind  ba  cüml  il  budaq cüml  
aras nda k miyy t münasib ti. Ba  cüml  il  budaq cüml  
aras nda k miyy t münasib tl ri müxt lif olur: 
1)Ba   v  budaq cüml l r h r k t, hal, miqdar v  keyfiyy tin 
eyni s viyy d  oldu unu göst r  bil r; yaxud onlar n eyni 
istiqam td  art b-azald n  da ifad  ed  bil r: 
a)Komponentl rd ki k miyy tl r eyni s viyy li olur. M s.: 
N  q d r sifari  vermi diniz, o q d r d  g tirmi m. Müqavil d  
n  q d r yer varsa, ham s n  s pmi m. ( . xl )  
b)Komponentl rd ki k miyy tl r eyni d r c d  art r. M s.: 
N   q d r çox dü ünür m,  bir o q d r ça q nl m art r. 
(S.S.Axundov)  N   q d r yax l q ets n,  o q d r  rahat n f s 
alarsan. ( .V liyev) A ac  n   q d r bar vers , ba n   o q d r 
a a  salar. ( .V liyev) Pamb q kolunun n   q d r qol-buda  
olsa, qozas  o q d r çox olar. ( .V liyev) 

---

B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
356
—
c)Komponentl rd ki k miyy tl r eyni miqdarda azal r, yaxud 
m nfi t r fd  inki af edir. M s.:  nsan  n   q d r  z if olsa, 
b db xtlik onu daha da art q tutar. 
2)Ba   v  budaq cüml l rd   k miyy td n biri artd qda dig ri 
azal r. Yaxud biri müsb t t r f  inki af etdikc , dig ri m nfi 
t r f  art r: 
a)Biri artd qca dig ri azal r. Yaxud biri müsb t  do ru, dig ri 
m nfiy  do ru art r. M s.: Bu ittifaqdan Surxay xan n  q d r  ad 
oldusa, bir o q d r d  Misir xan q mgin v  m yus oldu. S n bir il 
bundan qabaq biz   n   q d r yax  idins , bu gün bir o q d r 
lçatmazsan. (M.Hüseyn)  ndi Bayram n h y can   o q d r artd  
ki, az qala özünü itirib görü ü t xir  salacaqd . (M.Hüseyn) 
b)Biri azald qca dig ri art r. Yaxud biri m nfiy  do ru, dig ri 
müsb t  do ru art r. M s.:  N   q d r ki  s nin qarda n m ni 
s nd n uzaq etm y  çal rd , o q d r m nim m h bb tim art rd . 
(M.F.Axundov) Bel  yaz ç lar n z nnin  gör ,  s r n  q d r ç tin 
anla lsa, dem k  bir o q d r d rindir. (C.Cabbarl ) 
K miyy t budaq cüml sinin dig r bir tipind   i  budaq cüml  
ba  cüml d n  vv l i l nir. Budaq cüml d   n   q d r ba lay c  
sözü, ba  cüml d  o qar l q bildir n  o q d r, bir o q d r sözl ri 
i tirak edir. Budaq cüml d ki ba lay c  sözd n sonra az hallarda 
ki  dat , ya da budaq cüml nin x b rind  is  (-sa, -s ) i l nir. 
K miyy t budaq cüml sind  budaq v  ba  cüml l ri 
ba layan vasit l r.  K miyy t budaq cüml li tabeli mür kk b 
cüml nin ba   v  budaq cüml l rin ba layan vasit l ri n z r  
alaraq, a a dak  variantlar n  göst rm k olar: 
1)Budaq cüml d   n   q d r ba lay c  sözü, ba  cüml d   is  
“q lib” söz kimi o q d r sözü i tirak edir. M s.:  Bu madd l ri 
utopiya adland rmaq n  q d r yanl d rsa, real hesab etm k d  o 
q d r qorxuludur. (H.Mehdi) 
2)Budaq cüml d  n  q d r sözü olur, ba  cüml d  “q lib” söz 
kimi bir o q d r sözl ri i tirak edir. M s.: Adam n  q d r kiçiklik 
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
357
—
el s ,  bir o q d r böyüyür. (M. brahimov) Bilirs n d , u aqlar 
ata-analar n n i i il   n   q d r çox maraqlansa, bir o q d r 
yax d r. (H.Mehdi) 
3)Budaq cüml d  n  q d r sözü, ba  cüml d  “q lib” söz kimi 
bir el  sözü olur. Bir el  sözü bir o q d r m nas nda i tirak edir. 
M s.: N  q d r aç q dan san z, bir el  m n sizd n raz  olaram. 
4)Budaq cüml d   n   q d r, ba  cüml d  “q lib” kimi be  o 
q d r, on o q d r, yüz o q d r v  s. sözl r i tirak edir. M s.: Bir 
günd  n  q d r ceyran vurmu dularsa, be  o q d r X lil pa an n 
qo unundan q rd lar. (“Koro lu”) 
5)Budaq cüml d   n   q d r, ba  cüml d  “q lib” söz kimi 
onun qar l  olan söz i l nmir. Lakin ba  cüml y  o q d r, bir o 
q d r sözl rini  lav  etm k olar. M s.: N  q d r f hl  laz m olsa, 
ba bana dey rs n g tirsin. (H.V zirov)  N   q d r des n, alaram. 
(S.S.Axundov) 
K miyy t v   d r c  budaq cüml l ri bir-birin  çox yax nd r. 
H r ikisinin ba  cüml sind  q lib söz kimi daha çox o q d r sözü 
i l nir. H r ikisin  n  q d r?, n  d r c ? suallar n  verm k olur. 
Bunlar  a a dak  kimi f rql ndirm k olar: 
D r c  budaq cüml si ba  cüml d   lam tin d r c sini 
bildirir, buna gör  d  sif t v  z rfl  ifad  olunan üzvl r  aid olur. 
K miyy t budaq cüml si is  ba  cüml d   ya bildir n üzvün 
k miyy tini bildirir. M s.: H y tin içi o q d r qaranl q idi ki, 
evl r ç tin seçilirdi. (Mir C lal) –  lam tin  d r c sini bildir n  
d r c  budaq cüml si. 
O q d r qoyun-quzu, o q d r mal-qara, o q d r at vard r ki, 
saymaqla qurtarmaq olmaz. ( .V liyev). –  yan n k miyy tini 
bildir n k miyy t budaq cüml si. 
K miyy t budaq cüml si ba  cüml d ki h r k t v  ya 
lam tin k miyy tini bildirir. 

---