Microsoft Word sintaksise girish 03. 07. 2017. doc

B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
386
—
sad   m tnl rd   m tnin h r üç m rh l sini ay rmaq mümkün 
olmur. Sad   m tnd  komponentl rd n biri ba lan c funksi-
yas nda, ikincisi is  sonluq funksiyas nda ç x  edir. Dem li, sad  
m tnd  ba lan c v  sonluq m rh l sini ay rmaq olur. Sad  
m tnd  orta m rh l  ya ba lan c, ya da son m rh l nin m z-
mununda i tirak edir. H m d  sad  m tnd  qar la d rma  laq si 
(tabesiz mür kk b cüml d ) özünü göst rir
1
:  Biri sürücünün 
yan nda oturmu du, ikisi arxada. ( .M likzad )  
M tnin koqeziyas . Burada m tnin komponentl rinin m na v  
struktur  laq sini yaradan faktorlar iç risind   t krarlar mühüm yer 
tutur.  T krarlar  m tnin bütövlüyün  xidm t ed n spesifik v  
möhk m  laq  üsullar ndan biridir. Bel  ki, m tnin mü yy n 
düyünlü yerl rind  sözl r, söz birl m l ri, cüml l r t krar olunur v  
m tnin komponentl rini bir-birin  ba lay r. Bu zaman m tnin 
bütövlükd  m zmununu, m nas n  d rk etm k asan olur. M s l n
2
:  
M n dü m n m, m n dü m n m sizin qan içind  üz n t xtü-ta-
c n za! M n dü m n m sizin insan  ti yey n ikiba l  qartal n za! 
M n dü m n m sizin süngü v  pulemyot üstünd  duran hökmran-
l n za! M n dü m n m sizin ikiüzlü qanl   m hk m l riniz ! 
(C.Cabbarl )  
Bu m tnd  “M n dü m n m” t krar  struktur-semantik t krar 
olmaqla  vv ld  g lir, cüml y  uy unluq t kil edir. H m d   vv ld  
g l n t krar kimi anaforik t krar adlan r. Bu t krar m tni struktur-
semantik bax mdan el  tamamlay r ki, onu ayr  bir sintaktik qurulu  
hesab etm y  ehtiyac qalm r.  g r m tni bir orqanizm   b nz ts k, 
onda anaforik t krar  h min orqanizmin qurulu unun bir hiss si, bir 
üzvü, bir komponenti kimi q bul etm li oluruq.  
M tnd  struktur-semantik planda olan t krar söz birl m si 
klind  d  özünü göst r  bilir. M s l n
3
:  
1
 Kamal Abdulla. Az rbaycan dili sintaksisinin n z ri probleml ri. Bak : 
MTM- nnovation, 2016, s.288
2
 Yen  orada. s.291
3
Yen  orada. s.292
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
387
—
Ham n n gözl ri gülürdü, t k birc   n f rd n ba qa, ham  
n z rl rini t bi t  yataq el mi di; bax rd lar, sevinirdil r, t k 
birc   n f rd n ba qa, ham   m nzil  tez çatma a t l sirdi, t k 
birc  n f rd n ba qa. ( .M likzad )  
Burada t krar rolunda söz birl m si bütövlükd  m tni struk-
tur-semantik bax mdan t kil edir, daha do rusu, m tnin kompo-
nentl rini ba lay r.  
M tnd  struktur-semantik planda olan t krar söz  klind   d  
ola bil r. M s l n
1
: 
Bu gec  bütün k nd sevinirdi. Q zlar, g linl r sevinir, u aqlar, 
g ncl r, ixtiyarlar sevinir, bütün kainat bel  sevinirdi. 
(C.Cabbarl )  
Bu m tnd   sevinir//sevinirdi sözü bütün m tni struktur-
semantik bax mdan t kil edir, m tnin komponentl rini ba lay r. 
Ancaq bu m tnd  h m d  ellipsis ifad  d  var. Y ni formal olaraq 
öz ifad sini tapmayan, ancaq tapmas  mümkün olan ifad . H min 
ifad  bu gec  birl m sidir. H min birl m  birinci komponentd  
(Bu gec  bütün k nd sevinirdi) i l nir. Ancaq ikinci v  üçüncü 
komponentd  (Q zlar, g linl r sevinir, u aqlar, g ncl r, ixtiyarlar 
sevinir, bütün kainat bel  sevinirdi) formal olaraq i l nm s   d , 
art rmaq olar.  
M tnin komponentl ri aras nda m na v  struktur  laq si yara-
dan vasit l rd n biri d   söz s ras d r. Söz s ras  il  ba l   m tn 
yaradan vasit l r iç risind  inversiya, sintaktik paralelizmi,  ksin  
söz s ras  (xiazm ) mühüm yer tutur.  
M tnd  mü yy n üzvün öz yerini, s ras n  d yi m si inversiya 
adlan r. Bu inversiya vasit sil   m tnin mü yy n komponentl ri 
onunla (inversiya olunmu  sözl )  laq y  girir. Bel likl , 
inversiya vasit sil   m tnin komponentl ri bir-biri il  ba lan r. 
M s l n
2
: Ad  Leylad r onun. H yat  b xt v rlikl , q lbi ist kl rl  
1
 Kamal Abdulla. Az rbaycan dili sintaksisinin n z ri probleml ri. Bak : 
MTM- nnovation, 2016, s.297
2
 Yen  orada. s.292

---

B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
388
—
doludur. Dodaqlar ndak  gülü l  gözl rind ki sevinc  kiz yaran-
m d r. Ömründ n keç n on s kkiz ild  ata-ana h mi  bu yegan  
q zc az n naz n  ç kmi , üstünd   smi , onu ehtiyac n üzünü gör-
m y , xiff tin n  oldu unu bilm y  qoymam lar. (S.Q dirzad )  
Bu m tnd   onun ad  mür kk b mübt das nda sözl r yerini 
d yi mi   v  yerini d yi mi  sözl r aras na  Leylad r sözü daxil 
olmu dur. N tic d  onun ad  Leylad r strukturu ad  Leylad r onun 
formas na dü mü dür. Onun sözünün inversiyas  imkan yaratm -
d r ki, ikinci komponent (onun) dodaqlar ndak ... v  üçüncü 
komponent (onun) ömründ n ... birinci komponentl  (ad  Leylad r 
onun) m na v  struktur  laq si yaratmaqla m tni formala d ra 
bilsin.  
M tni yaradan sintaktik paralelizmi odur ki, mü yy n sintak-
tik komponentl r paralel i l nir v  m tni yarad r. M s l n
1
: S d -
fin qara gözl ri var idi, qara hörükl ri var idi... (Elçin) Bu m tnin 
birinci komponenti (S d fin qara gözl ri var idi) ikinci kompo-
nentl  (qara hörükl ri var idi) müqayis d  tam  kild  verilmi dir. 
kinci komponentd ki  S d fin sözü ixtisar edilmi dir. Ancaq 
ixtisar edilmi  bu söz sintaktik paralelizm olaraq h r iki 
komponentin m na v  struktur bax m ndan  laq l nm sin  imkan 
yaratm d r.  
M tni yaradan  ksin  söz s ras  (xiazm ) onunla ba l d r ki, 
ikinci komponent birinci komponentl  müqayis d  inversiyaya 
u ray r. M s l n
2
: 
Bu m nim  ziz v   q dim dostum Molla N sr ddin  midir ki, 
h tta bunun o m z li jurnal n  neç  d f l rl  gül -gül  oxumusu-
nuz v  d f l rl  oxuya-oxuya gülmüsünüz. (C.M mm dquluzad )  
M tnd  birinci hiss  (gül -gül  oxumusunuz) v  ikinci hiss  
(oxuya-oxuya gülmüsünüz) yerd yi m y   u ram d r. Ancaq bu 
yerd yi m  bir vasit  kimi m tnin yaranmas na xidm t etmi dir.  
1
 Kamal Abdulla. Az rbaycan dili sintaksisinin n z ri probleml ri. Bak : 
MTM- nnovation, 2016, s.299
2
 Yen  orada. s.310
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
389
—
M tnin yaranmas nda onun komponentl ri aras nda qar l ql  
m na  laq l ri d   sasd r. Burada m tnin komponentl ri aras nda 
sadalama, qar la d rma, ard c ll q, eynizamanl l q  münasib ti 
özünü göst rir.  
M tnin komponentl ri aras nda  sadalama münasib ti bel dir 
ki, burada m tnin bir komponenti ba qas ndan vacib olmur v  
m tn daxilind  komponentl rin yerini asanl qla d yi m k olur. 
M s l n
1
:  Yata-yata yan m z a r d . Dura-dura belimiz qurudu. 
(“Kitabi-D d  Qorqud”)  
M tnin komponentl ri aras nda qar la d rma  laq si odur ki, 
m tnin komponentl ri bir-birini inkar ed n m nalarla ba l d r. 
Burada komponentl r aras nda  laq ni gücl ndirm k üçün amma, 
ancaq, lakin v  s. ba lay c lar ndan istifad  olunur. M s l n
2
:  
F hl l r M
dib y kimi kraxmall  yaxal q taxan, müh ndis 
formas  geyin n, t mizliy  xüsusi diqq t yetir n adamlara çox rast 
g lmi dil r. Ancaq onlar bu n rm nazik adamlarla M
dib yin 
f rqini inc  bir sövq-t bii il  duyur, hiss edirdil r. (M.Hüseyn)  
M tnin komponentl ri aras nda  ard c ll q  laq si odur ki, 
m tnd ki komponentl r aras nda ard c ll q münasib ti özünü 
göst rir. M s l n: 
May n on birind  qatar m z m nzil ba na çatd . Gürcüstan n 
Borjomi stansiyas nda dayand . Bizi Liganiy  apard lar. Qospital-
da üç aya kimi yatd m. Bir d  Bak ya avqust ay n n birind   limd  
a ac axsaya-axsaya qay td m. (H.Abbaszad ) 
M tnin komponentl ri aras nda  eynizamanl l q münasib ti 
odur ki, m tnd ki komponentl rin t svir etdiyi hadis l r eyni 
zamanda ba  verir. M s l n
3
:  
nstitutun direktoru akademik  bdül Eynullayev idi. Onun tibb 
ictimaiyy ti aras nda böyük hörm ti vard . Respublikada mikro-
1
 Kamal Abdulla. Az rbaycan dili sintaksisinin n z ri probleml ri. Bak : 
MTM- nnovation, 2016, s.304
2
 Yen  orada. s.312
3
 Yen  orada s.309

---