Microsoft Word sintaksise girish 03. 07. 2017. doc

B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
378
—
 Cütt rkibli cüml d   k miyy t z rfliyi  x b rd n  vv l i l nir. 
M s l n:  lyas M rdan  az-çox tan y rd . (M.C lal) O, skamyan n 
yan nda çox oturdu, çox durdu. (M.C lal)  
 Cütt rkibli cüml l rd   h mcins üzvl rin s ralanmas  
(yeri). Cüml d  h mcins üzvl r olduqda h min h mcins üzvl rin 
s ralanmas nda bir qanunauy unluq olur. Bu qanunauy unluq 
imkan vermir ki, h mcins üzvl r yerini d yi sin. M s l n:  Dan 
yeri sökül n   q d r yedik, içdik, çald q, oynad q. (A. aiq)  H r 
eld , h r obada müdrik qocalar da olurdu, d liqanl  cavanlar da. 
Aradan bir il, be  il, on il keçdi. Birinci cüml d   yedik, içdik, 
çald q, oynad q  h mcins x b rl rin s ralanmas nda bir 
qanunauy unluq var.  kinci cüml d   eld , obada (olurdu) v  
qocalar, cavanlar (olurdu), üçüncü cüml d   bir il, be  il, on il 
h mcins üzvl rinin s ralanmas nda bir qanunauy unluq özünü 
göst rir.  
 T kt rkibli cüml l rd  cüml  üzvl rinin s ralanmas  (yeri). 
Cütt rkibli cüml l rd n f rqli olaraq t kt rkibli cüml l rd  cüml  
üzvl rinin s ras  möhk mdir. Burada s ran n pozulmas , s ran n 
d yi dirilm si t kt rkibli cüml nin cütt rkibli cüml y  keçm si-
dir. Halbuki t kt rkibli cüml y  xas olan  lam t budur ki, subyekt 
v  predikatl q bir üzvd  m rk zl ir, birl ir.  
 T kt rkibli cüml l rd  tamaml q i tirak etdikd  o, x b rd n 
vv l g lir. Z rflik i tirak etdikd  tamaml q z rflikd n  vv l v  
sonra g l  bilir. T rzi-h r k t z rfliyi is   x b rd n  vv l i l nir. 
Misallara diqq t yetir k:  B lk   B bir b y  qand r blar ki, Q dir 
M mm d  çör k ver nl r n slind ndir. (M.C lal)  Q diri k ndd  
ya ama a qoymad lar. (M.C lal)  M n özg nin adaxl s yam, bu 
yax nlarda m ni aparacaqlar. Müh ndis Soltan Soltanov ev  
g ldikd  gec d n xeyli keçmi di.  
Adl q cüml l r bir üzvd n ibar t oldu u kimi, geni  adl q 
cüml l r bir neç  üzvd n d  ibar t olur. Bu zaman s ralanma 
a a dak  kimi olur:  
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
379
—
a) Bir t yin v  bir ba  üzvd n ibar t olan adl q cüml d  birinci 
yerd   t yin, ikinci yerd  ba  üzv g lir. M s l n:  Boranl  bir q  
gec si. (C.Cabbarl )  
b) Bir z rflikd n v  bir ba  üzvd n ibar t olan adl q cüml l r-
d  birinci yerd   z rflik, ikinci yerd  ba  üzv g lir. M s l n: 
Teatrda müdirin ota . (C.Cabbarl ) Qaraba da Bax gilin k ndi. 
(C.Cabbarl )  
c)T yin, z rflik v  ba  üzvd n ibar t adl q cüml l rd  birinci 
yerd   z rflik, ikinci yerd   t yin, üçüncü yerd  is  ba  üzv g lir. 
M s l n:  Kür sahilind  böyük bir k nd. (C.Cabbarl )  Suxumda 
kiçik bir otaq. (C.Cabbarl )  
ç) Bir neç  t yin, bir z rflik v  ba  üzvd n ibar t adl q cüml -
l rd  birinci yerd  z rflik, ikinci yerd  t yin, sonra ba  üzv g lir. 
M s l n: Ay n alt nda x fif, sol un bir sima.  
d) Dild  silsil   klind  olan adl q cüml l r olur v  onlardan 
birincisi ikincinin, ikinci üçüncünün (v  el c   d  dig rl ri bu 
ard c ll qla) yerini, zaman n  göst rir. M s l n: Bak . Bahar ça . 
T bi t gülür. (M.Rahim) XVIII  sr.  Az rbaycan. Qazax mahal . 
Vidadinin evi. (S.Vur un) Bu cür silsil   killi adl q cüml l r bir-
biri il  ba l  olur.  
Söz-cüml  öz qurulu u il  t kt rkibli cüml l rin dig r növl -
rind n k skin f rql nir. Söz-cüml sinin yeri dedikd  onun qon u 
cüml l r aras ndak  mövqeyi n z rd  tutulur.  
Qrammatik c h td n cüml  üzvl ri il   laq dar olmayan 
sözl rin s ras  (yeri). Bura ara sözl r v  xitablar daxildir. Ara 
sözl r cüml d  fikr  münasib t bildirir v  cüml l r aras nda  laq  
yarad r. Bir qayda olaraq ara sözl r  vv lki cüml d ki fikr  
münasib t bildirdikd  cüml nin  vv lind  g lir. M s l n:  
–  Kolxoz   torpa nda t s rrüfat n bütün növl ri inki af etm -
s , kolxoz  öhr tini itir r.  slind , kolxoz  öhr ti dey nd , s dr 
özünü n z rd  tuturdu. ( .V liyev)   

---

B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
380
—
Ara söz v  birl m  söyl nil n cüml y  aid olduqda daha çox 
mübt da zonas  il   x b r zonas  aras nda yerl ir. M s l n: 
Mirz y  demi dil r ki,  rab,  lb tt , g r k q rm z  olsun. ( .Haq-
verdiyev)  sab yin qona , nec  dey rl r, N z rin gözünü açd . 
( .V liyev)  Göd k ömürlü q  günü, el  bil, q sd n uzan r. 
( .V liyev)  
  Xitablar cüml nin  vv lind , ortas nda v  sonunda i l ndi-
yind n onlar n cüml d  s ralanmas , yeri d  üç bax mdan ( vv l-
d , ortada v  sonda) olur. M s l n: Ay q z, Ay Gül s r, dur çarda-
n üstün  palaz sal.  ( . xl )  Çox düz deyirs n,  dris, Reyhan 
xan m da haql d r. Gönd ril n yer  nec  getm y  bil rdim, Adil!  
Mür kk b cüml l rd  komponentl rin s ras  (yeri). Mür k-
k b cüml l r tabesiz v  tabeli mür kk b cüml l r  ayr l r.  
  Tabesiz mür kk b cüml l rd  komponentl rin s ras  (yeri) 
qar la d rma, s b b-n tic , ayd nla d rma, zaman  laq li cüml -
l rd  daha çox c r yan edir. Qar la d rma  laq sind  birinci 
komponent qar la r, ikinci komponent qar la d r l r. M s l n: 
Araz dinm z-söyl m z soyunub yata na girdi, gözün  yuxu 
getm di. (A. aiq)  Leyla xan m Hac n n evin  köçmü dü, lakin 
Hac  il  görü m k mümkün deyildi. (M.S.Ordubadi) Ür yim sözl  
doludur, lakin dan a bilmir m. (S.R hman)  
Zaman  laq li tabesiz mür kk b cüml nin komponentl rinin 
ard c ll   s ralanman  qoruyur. M s l n:  oranl  düzd  buynuzlu 
ilanlar m l yir, c rc ramalar n c r lt s ndan qulaq tutulurdu. 
(S.R himov) Bir neç  c rg  boz kürsü düzülmü  böyük, uzun zal n 
arxas ndak  iri qap  c r ldad , göd kc li ar q ki i iç ri gir n kimi 
papa n   lin  ald , zal  bo  görüb sa a-sola döyükdü. (M.C lal)  
S b b-n tic   laq li tabesiz mür kk b cüml nin komponent-
l rinin s ralanmas nda s b bi bildir n komponent  vv l, n tic ni 
bildir n komponent is  sonra g lir. M s l n:  Gün batm , eyvan 
qaranl qla m d . ( .V liyev)  
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
381
—
  Ayd nla d rma  laq li tabesiz mür kk b cüml nin kompo-
nentl rind n ikincisi birincisini izah edir, ayd nla d r r. Bir qayda 
olaraq ayd nla d ran cüml  ayd nla d r lan cüml d n sonra g lir. 
M s l n:  Ür yim  min cür fikir g lirdi, bu nec   i dir: Yoxsa 
Qulam özg  bir arvad al b, m n  k l k g lm k ist yir?  
Tabeli mür kk b cüml nin komponentl rinin s ralanmas  
(yeri).  Tabeli mür kk b cüml l rd  ba   v  budaq cüml l r olur. 
Ona gör  d  onlar n s ralanmas nda iki hal diqq ti c lb edir:  
a) Ba  cüml   vv l budaq cüml  sonra g l n tabeli mür kk b 
cüml l r: mübt da budaq cüml si, x b r budaq cüml si, t yin 
budaq cüml si, tamaml q budaq cüml si, k miyy t budaq cüml si, 
m qs d budaq cüml si, s b b budaq cüml si.  
 
Qeyd:  Tabeli mür kk b cüml l rin bir qismind  
(m s l n, mübt da budaq cüml sind , x b r budaq 
cüml sind , t yin budaq cüml sind , tamaml q 
budaq cüml sind   v  s.) budaq cüml   vv l, ba  
cüml  sonra da g l  bilir.  
 
b) Budaq cüml  ba  cüml d n  vv l g l n tabeli mür kk b 
cüml l r: zaman budaq cüml si, yer budaq cüml si,  rt budaq 
cüml si.  
d biyyat: 
 
1.
.Abdullayev, Y.Seyidov, A.H s nov. Müasir Az rbaycan 
dili. IV hiss . Sintaksis. Bak , “ rq-Q rb”, 2007, s.205-215 
2. Q. .Kaz mov. Müasir Az rbaycan dili. Sintaksis. Bak , 
“Aspoliqraf LTD” MMC, 2004, s.163-170 
3.
.M.Cavadov. Müasir Az rbaycan  d bi dilind  sintaktik 
vahidl rin s ras . Bak , “Elm” n riyyat , 1977, s.44-105 
 

---