B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
362
—
5. .Abdullayev. Müasir Az rbaycan dilind tabeli
mür kk b
cüml l r. Bak , “Maarif” n riyyat , 1974, s.249-349
6. Müasir Az rbaycan dili. Sintaksis. Bak , Az rt drisn r,
1962, s.210-269
7. E.H s nova. Mürr k b cüml l rin polipredikativliyi. Bak ,
ADU-nun n ri, 1986, s.51-68
8. Müasir Az rbaycan dilinin sintaksisind n praktikum. Bak ,
ADU-nun n ri, 1978, s.62-76
9. M.Musayev. Müasir Az rbaycan dilind zaman budaq
cüml l ri. – “Az rbaycan dili v d biyyat t drisi” (metodik
m cmu ). Bak , 1979, 3, s.61-64
10. X.M mm dova, .Cavadov. Tabeli mür kk b cüml l rin
semantik-qrammatik xüsusiyy tl ri. Bak , Müt rcim, 2000
11. Q.Kaz mov. Az rbaycan dilind tabeli mür kk b cüml nin
inki af tarixi. Bak , “Elm v t hsil”, 2010
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
363
—
Ã
ÀÐÛØÛÃ ÒÈÏËÈ
ÌÖÐÿÊÊÿÁ ÚÖÌËÿËÿÐ
Mür kk b cüml l r iki t rkibd n ibar t oldu u kimi, daha çox
t rkibd n d ibar t ola bilir. Lakin neç t rkib hiss d n ibar t
olursa-olsun bu t rkib hiss l r iki qütbd birl ir. Y ni ya tabesiz,
ya da tabeli mür kk b cüml m l g tirir.
Mür kk b cüml
ümum n üç cür qurulu xüsusiyy tin malik olur.
1) T rkib hiss l rinin ham s sad qurulu lu olur;
2) T rkib hiss l rinin bir qismi
sad qurulu lu, dig ri
mür kk b qurulu lu olur;
3) H r iki t rkib hiss si mür kk b qurulu lu olur.
Bu xüsusiyy tl r eyni d r c d h m tabesiz, h m d tabeli
mür kk b cüml l r aiddir. Ona gör d dilimizd h m tabesiz,
h m d tabeli mür kk b cüml l rin qar q tipi yaran r.
Qar q tipli tabesiz mür kk b cüml l r
Tabesiz mür kk b cüml l rin t rkib hiss l ri. Tabesiz mü-
r kk b cüml l r, ad t n, iki sad t rkib hiss d n ibar t olur. M s.:
Bir güll at ld , M
di Cahangir çinar kimi yer s rildi. bdül
çox dedi, lakin F r c raz olmad .
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
364
—
B z n tabesiz mür kk b cüml l r
üç sad cüml d n d ibar t
ola bilir. M s.:
Anas n n mülayim simas ciddi bir v ziyy t alar,
arvad F rid nin üzün x fif bir sar l q qonar, qara b b kl ri bir
ndi v vahim il tez-tez h r k t ed rdi. (M. brahimov) Da -
lar n quru f sd q odunu ç rt ldad , q lc mlar trafa s çrad ,
alovlar dilim-dilim olub göy qalxd .( . xl ) H m kül al mad ,
a tüstü laylar burula-burula havaya qalxd , k ndin üstünü el
bil duman bürüdü. ( . xl ) Çat lm qa lar aç ld , s x lm dodaq-
lar qaçd , q z bli adamlar bird n-bir n v mehriban oldular.
(O.Salamzad ) Bütün bu müdd td n Z rif lini pianinodan
ç kdi, n Gülü dinl m k h v sind n dü dü, n d
likram
yuyunmaqdan doydu. (B.Bayramov)
Tabesiz mür kk b cüml dörd sad cüml d n d qurula bilir.
M s.:
ü ni açd , probka a saqqal n stoluna q d r uçdu, part lt
m ni diksindirdi, rab n köpüyü Nazl n n lin çil ndi. (B.Bay-
ramov) Xoruzlar banlad , toyuqlar tordan töküldü, qap larda mal-
qara m l m y ba lad , ancaq o oyanmad . ( . xl )
Tabesiz mür kk b cüml be sad cüml d n d ibar t ola bilir.
M s.:
Art q q çlar m sir, ba m gic ll nir, gözl rim qaral r, diz-
l rim taq td n dü ür, ür yim z ifl yirdi. (B.Bayramov) Bird n
çarpay c r lday b y r aland , asma çilç raq yüyrüy döndü, köl-
g l r, i qlar divarlar boyu bir-birini qova-qova uçu du, taxta-
lar n x lt s gec nin sakitliyind vahim li s sl ndi, oyaq q z bu
t rp ni in n oldu unu k sdir n q d r yor un yatm ana dik
at ld . (B.Bayramov) Mirz qay dar, Saybal sa al b aya a durar,
bütün m nim mahal m qol ç k r, m n d peçatlaram, gönd r rik
birba Nikolaya. (S.R himov)
Bel cüml l r tabesiz mür kk b cüml nin nisb t n sad v
qütbl m y n qurulu lar d r. Tabesiz mür kk b cüml l r daha
mür kk b qurulu da da i l n bilir.
S b b-n tic , qar la d rma, ayd nla d rma laq li tabesiz mü-
r kk b cüml l r ad t n iki t rkibd n ibar t olur. Zaman, ard c ll q
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
365
—
laq li, y ni sadalama yolu il t l ffüz edil n birl dirm laq li
cüml l r daha çox t rkib hiss d n ibar t olur. M s.:
Göy tez-tez
gurulday r, ild r m ax y r, hava b rk tutulur. ( .Haqverdiyev)
Züleyxa ür kl dan r, Bilal diqq tl qulaq as r, s rinlik ota a
dolub oturanlara l zz t verirdi. ( .V liyev) Tax l va amlay b
tökülür, bostan alaq bas r, ba lar suvar lm r, t darük d mir yolu
stansiyas na apar l b t hvil verilmirdi. böyük, i çi az, m suliy-
y t a r, Anketov bu postda t z . (M.C lal) Bunlar n ham s sad
qurulu lu tabesiz mür kk b cüml l rdir.
Qar q tipli tabesiz mür kk b cüml nin t rkib hiss l ri.
Qar q tipli tabesiz mür kk b cüml l r a a dak
kild
formala r:
1)B z n tabesiz mür kk b cüml l rin t rkib hiss l rind n biri
(v ya bir qismi) sad qurulu lu, dig ri tabeli mür kk b cüml
klind olur. M s.:
Müharib nin üçüncü ili tamam oldu, ancaq
Mövsümün yeri bilinm di ki, ail si bir t s lli tapa. t, ya
qurtar r, düyü torbas yar ya enir, toyuqlar n sümüyü zibil
ye iyin tökülür, a lava lar n say o q d r azal rd ki, birini
götür nd bo süfr görünürdü.( .V liyev) Sabah gün ç raqlar
yanana yax n sovet s dri il Murtuz day biz g ldi v m n ancaq
bu vaxt ba a dü düm ki, Mükü ün bütün m ll ri sg rlikd n qa-
y tmaq üçündür. ( . ylisli) Deyirl r, f r ldaqç san, inanm rd m.
2)B z n tabesiz mür kk b cüml l rin t rkib hiss l rind n biri
sad , dig ri yen tabesiz mür kk b cüml klind olur. M s.:
Qalxan m z idi eir bir zaman, indi eir oxdur, özümüz qalxan.
( hriyar) Bu cüml d birinci komponent –
Qalxan m z idi eir
bir zaman sad qurulu ludur. kinci kompnent –
ndi eir oxdur,
özümüz qalxan tabesiz mür kk b cüml klind dir. Bütövlükd
cüml nin birinci v ikinci komponentl ri aras nda qar la d rma
laq si oldu u kimi, ikinci komponentin t rkib hiss l ri aras nda
da (indi eir oxdur, (ancaq) özümüz qalxan)
qar la d rma laq si
vard r.