Microsoft Word sintaksise girish 03. 07. 2017. doc

B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
358
—
K miyy t budaq cüml sinin tipl ri. Ba  v  budaq cüml nin 
yerin , ba lay c  vasit l r  gör  k miyy t budaq cüml sini d  iki 
tip  ay rmaq olar: 
Birinci tip. Budaq cüml  ba  cüml d n sonra i l n r k ona ki 
ba lay c s  il  ba lan r. Ba  cüml d  budaq cüml nin q libi kimi 
o q d r, o k miyy td , o miqdarda sözl ri i l nir v  budaq cüml -
si vasit sil  izah edilir. M s.:  ll rini  o q d r ovu durmu du ki, 
barmaqlar  q pq rm z  olmu du. ( .V liyev) O q d r ömrüm olay-
d  ki, Fikr tin toyunu gör ydim. ( .V liyev) Lal nin m h bb ti 
m n  o q d r güc v  qüvv t vermi dir ki, lap günü bu gün da n 
ba na qalxaca am. ( .V liyev) Yolda lar m z  o q d r müt ssir 
oldular ki, bir çoxlar   a lad . (Y.V.Ç m nz minli) A birç k 
qar lar  o q d r na l bilirl r ki, ilin üç yüz altm  be  gününü 
dan salar, yen  d  qurtarmaz. ( .V liyev) 
Bu tipd  budaq cüml  ba  cüml y  intonasiya il   d  ba lana 
bilir. M s.:  Dün n gündüz gözünüzü  zill yib  o q d r  baxd n z, 
qrafini sal b s nd rd m.  ( .V liyev)  Keç n cüm  ax am  bizim 
M rdan b yin t ziy sind   o q d r  a lam am, gözümd n bir 
Kürc k ya  gedib. ( .Haqverdiyev) 
kinci tip. Bu tipd  budaq cüml   vv l, ba  cüml  sonra g lir 
v  budaq cüml  ba  cüml y   n   q d r, h r n   q d r ba lay c  
sözl ri il  ba lan r. Ba lay c  sözd   ki  dat , budaq cüml nin 
sonunda -sa, -s   kilçisi növb li  kild  i l n  bil r. Ba  cüml d  
qar l q bildir n o q d r, o q d r d , bir o q d r, bir o q d r d  
sözl ri i l nir. Budaq cüml  vasit sil  qar l q bildir n bu sözl r 
izah olunur, ayd nla d r l r, konkretl dirilir. M s.:  Onun q l mi 
n   q d r yum aq, insan  heyran ed n 
xsiyy tdir. D nizd ki 
bal q ac adam   n   q d r doydurursa, m hbuslara da bu ümid o 
q d r  t s lli verirdi. Buruqlar v  zavodlar   n   q d r uca idis , 
onlar n kölg sind  çal an f hl l rin ya ad  evl r  bir o q d r 
alçaqd . (M.S.Ordubadi) N   q d r göz l, s mimi oxuyurdusa, o 
q d r quru, r smi ifad  il  dill ndi. (B.Bayramov) Mehriban 
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
359
—
qarda m, insan irad c  n  q d r z if olarsa, b dbinlik onu bir o 
q d r art q tutar. (C. lib yov)  N   q d r çox a lasa,  o q d r 
yax d r. (M.Hüseyn) Dü m n  qar   n   q d r amans z qsa, 
müdafi sin  qar  da o q d r amans z olaca q. ( .V liyev) Arxa 
n   q d r möhk m olsa, qohumlar özl rini bir o q d r arxay n 
sanar. (Anar) 
 
Qeyd: Ba  cüml d  qar l q bildir n  el c , bir el , 
be  o q d r, yüz o q d r, min o q d r, min qat v  s. 
sözl r d  i l n  bilir. 
 
Qo ulma budaq cüml si 
 
Qo ulma budaq cüml si haqq nda m lumat. Qo ulma 
budaq cüml si ba  cüml d n sonra  lav  edil r k, onun m zmu-
nuna qiym t verir, ya da ona aid  lav  m lumat verir. M s.: Q z 
al n n saçaqlar n  didm kl  m
ul idi ki, bu da onun bir q d r 
hirsl ndiyini göst rirdi.  ( . bülh s n) ...Bir azdan sonra naxç -
vanl lar n görü ün  üçüncü bir n f r d  daxil oldu ki,  bu da 
mü llim Mirz  M mm dqulu idi. (C.M mm dquluzad ) 9 görü d  
qap lara c mi 11 top vurulmu dur  ki,  bu da ilk növb d  
komandalarda h r birinin c dv ld ki v ziyy td n as l  olmayaraq, 
xal u runda inamla mübariz  apard na sübutdur.  
 Qo ulma budaq cüml sinin tipi. Qo ulma budaq cüml si ba  
cüml nin ya bir üzvün , ya da ümumi m zmununa aid olur. Ba  
cüml nin bir üzvün  aid olan: M s.: Ancaq birc  eybi var idi ki, o 
da onun çox dan mas   v  özünü öym si idi. (H.N z rli)  Yaln z 
qap   a z nda bir qoyun d risi sal nm d  ki,  eyx onun üstünd  
yl
rdi. (S.Hüseyn) 
 Ba  cüml nin ümumi m zmununa aid olan qo ulma budaq 
cüml si: M s.: Yaln z siz tan m rs n z ki, indi siz d  tan yars n z. 
(C.Cabbarl ) 

---

B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
360
—
 Qo ulma budaq cüml sinin bir tipi vard r. Ba  cüml   vv l, 
budaq cüml  sonra i l nir.  
 Qo ulma budaq cüml sinin komponentl rini  laq l ndir n 
vasit l r a a dak lard r:  
 1)Komponentl rin  laq l nm sin   bu, o  v zlikl ri köm k 
edir. Çox zaman  v zlikl rin yan nda qüvv tl ndirici da (d ) dat  
i l nir. M s.: Oturmaq üçün birc  yer vard  ki, o da kilimin üstün  
sal nm  dö k idi. ( .Hüseynov) Palatada bir-iki çarpay da yaral  
var idi ki, onlar da yat rd lar. Burada t k bir n f r özünü s rb st 
hiss edirdi ki, o da p nc r  qaba ndak  stolun arxas nda oturan 
katib köm kçisi idi. ( .Hüseynov) Solda da lap dalan n a z nda bir 
qap  vard r ki, bu da töyl y  girir. (H.N z rli) 
 2)Komponentl rin  laq l nm sin   bura, ora sözl ri köm k 
edir.  Da (d )  dat n n i l nm si d  mümkün olur. M s.:  S hiyy  
m nt q sin  ged n bir q
ng,  airan  yol daha vard  ki, oradan 
h m d  d mir yol x tti keçirdi. ( . bülh s n) 
3)Komponentl ri ki ba lay c s  ba lay r. M s.: Klubda Rüst -
min ad na layiq bir  ey vard  ki, o da t z c  sal nm  ya l r ngli 
qap  idi. Sat c lar n çoxusu q
ng, h tta göz l q zlar idi; onlar n 
ham s   s rb st v  laqeyd görk mli idil r ki, bu da daha q
ng 
olanlar na xüsusi bir cazib darl q verirdi. (T.Drayzer) Dörd ayda 
796 min manatl q tikinti i i görülmü dür ki, bu da n z rd  
tutuldu undan xeyli çoxdur.  
Qo ulma budaq cüml si tabeli mür kk b cüml nin kompo-
nentl ri aras ndan ki ba lay c s  at lsa, onda cüml  tabesiz mür k-
k b cüml   klini al r. Dilimizd  bel  cüml l r d   i l nir. M s.: 
Birc  papirosluq tütünüm var, bunu da el  ax r gün üçün saxlam -
am. ( . bülh s n) 
4)Komponentl ri is   lam ti  ba lay r. M s.: L tifi maraqlan-
d ran yegan  bir  ey var idis , o da ancaq öz d zgah  idi. (H.Se-
yidb yli) Xur ud xan m n söyüb biab r el m diyi bir n f r qalm -
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
361
—
d sa, o da m n idim. (S.Q dirzad ) O bu gün  kimi el  bilmi di ki, 
bu dünyan n birc  yiy si varsa, o da Alaz n a ac d r. (Z.Qarayev)  
Komponentl ri  ki  ba lay c s  il  ba lanan qo ulma budaq 
cüml l ri il  is   dat  il  ba lanan cüml l r aras nda inc  bir f rq 
vard r.  s  (-sa, -s )  lam ti il  ba lananlarda ir li sürül n fikr  
tam  minlik yoxdur.  
Qo ulma budaq cüml si il   t yin budaq cüml si aras nda 
ox arl q. Qo ulma budaq cüml si il  t yin budaq cüml si aras n-
da ox arl q vard r. Müqayis  ed k:  
1.Kitabda d rin bir analiz v  bir çox f ls fi fikirl r vard r ki, 
oxucu bird n-bir  qavraya bilm z. (C.Cabbarl ) 
2.Suraxan  va zal nda yaln z iki fayton vard  ki, bunlar  da 
ba qalar  mindikl ri üçün bir çoxlar  il   b rab r m n d  yerd  
qald m. (S.Hüseyn) 
Birinci misaldak  budaq cüml  ba  cüml d ki isiml r  (analiz, 
fikirl r) möhk m ba l d r (onu t yin edir).  kinci misalda is  ba  
cüml d ki isiml  (fayton) bunlar  da sözl ri ba l d r v  budaq 
cüml y  imkan vermir ki, ba  cüml d ki ismi t yin etsin. Bir növ, 
o, budaq cüml nin t yinlik  laq sini q r r. Ona gör   d , ikinci 
halda qo ulma budaq cüml si meydana ç x r.  
 
d biyyat: 
 
1. .Abdullayev, Y.Seyidov, A.H s nov. Müasir Az rbaycan 
dili. IV hiss . Sintaksis. Bak , “ rq-Q rb”, 2007, s.320-372 
2. N.Abdullayeva. Müasir Az rbaycan dilinin sintaksisi. Bak , 
ADPU-nun n ri, 1999, s.116-128 
3. N.Abdullayeva. Müasir Az rbaycan dilinin sintaksisi üzr  
xüsusi seminar materiallar . Bak , “Maarif” n riyyat , 1975, 
s.112-188, 201-224, 228-232 
4. Q. .Kaz mov. Müasir Az rbaycan dili. Sintaksis. Bak , 
“Aspoliqraf LTD” MMC, 2004, s.357-409 

---