Microsoft Word sintaksise girish 03. 07. 2017. doc

B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
342
—
Dünya da lsa da, m n o  rti q bul etm y c y m. (Y.V.Ç m n-
z minli)  N   q d r dava-d rman el yibs ,  bir  ey ç xmay b. 
(“Koro lu”) Göyün üzün  ulduzlar s p l ns   d ,  çay n vadisi 
qaranl q idi. ( . xl ) Züleyxa  rin   n   q d r yalvard sa da, 
Aslana köm k etsin,  sg r deyinib ona ac qlan rd . (C.Cabbarl ) 
Bak  yuxudan tamamil  oyanm d sa da, onun ortas nda ya l bir 
adaya b nz y n Qubernator ba ndan arams z öt n s rç l rin 
civiltisi e idilirdi. (M.Hüseyn)  
3) F rql ndirici qar la d rmada ba  cüml  il  budaq cüml  
bir-birind n f rql n n m zmunlara malik olur v  qar la d r l r. 
M s.:  Qiyas n ya ay   d yi m mi s   d ,  üuru d yi mi di. 
( .Abasov)  M nc , ba qa sah l rd  çal an adamlar hiss  qa-
p lsalar da, neftçil rin buna q tiyy n haqlar  yoxdur. (H.Mehdi)  
4) Müqayis li qar la d rmada ba  cüml nin m zmunu il  
budaq cüml nin m zmunu müqayis  yolu il  qar la d r l r. M s.: 
Kamil bir palanç  olsa da insan, yax d r yar mç q papaqç l qdan. 
(N.G nc vi) Göyd  uçan qanadl  qu u  yl m k olarsa,  ahbaz  da 
güc il   yl m k olar. (M.F.Axundov) 
5)  rtli qar la d rmada ba  v  budaq cüml l rin m zmunlar  
qar la maqla yana , budaq cüml  ba  cüml d ki i in hans  
raitd  icra olundu unu da bildirir. Bel  budaq cüml l rd   g r, 
h rgah ba lay c lar   v   is   (-sa, -s )  dat   i tirak ets   d ,  rt 
m nas   z if olur. Qar la d rma m nas  daha güclü olur v   sas 
m na kimi özünü göst rir. M s.:  H rgah meydanda t k d  
qalsam, yen  dü m nd n  l ç km y c y m. (N.V zirov)  g r m n 
öldürmü ms , s n d  basd rm san. (S.R himov)  H rgah Züley-
xan n ür yi çatlasa da, gen   lacs zl qdan dözürdü. (C.Cabbarl ) 
H rgah ax r zamanlar rayonda onun haqq nda xo a g lm y n 
söz-söhb t yay lsa da, bu,  lyarovu z rr  q d r t vi  salm rd . 
(M.Hüseyn)  
Qar la d rma budaq cüml sinin tipi. Qar la d rma budaq 
cüml li tabeli mür kk b cüml l rin bir tipi vard r. Bir qayda 
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
343
—
olaraq budaq cüml  ba  cüml d n  vv l g lir. Bu da a a dak  
qaydada qurulur.  
I. Budaq cüml   rt  kli  sas nda qurulur. Feili x b rd   -sa  
(-s )  kilçisi olur. Bundan  lav , budaq cüml d  i l n  bil n n  
q d r, n , niy , n  üçün, hara, han , nec , n  cür, n  vaxt, havaxt, 
haçan, neç , n   q d r nisbi  v zliyi,  da  (d ) v   bel   dat  olur. 
Ba  cüml d   yen , daha, indi, h mi , h l   z rfliyinin mühüm 
rolu olur. Bu cür qurulan qar la d rma budaq cüml l rinin 
a a dak  növl ri vard r.  
a)Budaq cüml d   n   q d r (b z n h r n   q d r) ba lay c  
sözü i tirak edir, budaq cüml nin x b ri  rt  klind n v  da (d ) 
dat ndan ibar t olur, ba  cüml d  is   m nas na uy un olaraq 
yen , daha, indi, h mi , h l  v  s. z rfl rind n biri i l dilir. M s.: 
Bir n f ri n  q d r sevs n v  n  q d r sevils n d , yen  h r k s  
xo  g lm k ist yirs n. (M. brahimov) Solmaz n  q d r dal al  bir 
t vi  alsa  da,  yen   iraslan  unutma  bacarm rd . (S.R himov) 
K rimqulu  n   q d r dan b hidd tl ns   d , Dada  öz q yyum-
lu una sal b K rimqulunun yan-yör sind   n   q d r quyruq 
bulamaq ist s   d ,  indi Solmaz bu c rg d n ç x b geriy  qay da 
bilm y c kdir... (S.R himov)  
b)Budaq cüml d   n ? sual  v zliyi olur. Budaq cüml  ba  
cüml y  ki ba lay c s  il  ba lan r. M s.: Daha onun n yi m nd n 
yax d r ki, bir bel  a lay rsan? (C.Cabbarl ) Ax  n  var ki, indi 
zavodu götürmü s n ba na? (C.Cabbarl ) 
c)Budaq cüml d   hara? sual  v zliyi olur. Budaq cüml  ba  
cüml y  ki ba lay c s  il  ba lan r. M s.: Arxam, gücüm hardad r 
ki, Hac  Ataki inin,  mirin qaba nda at oynad m... ( .Abasov). 
ç) Budaq cüml d  niy ?, n  üçün? sual  v zlikl ri olur. Budaq 
cüml  ba  cüml y  ki ba lay c s  il  ba lan r. M s.: Ax  s n m k-
tubu kitab n aras na  n  üçün qoyursan ki,  Aslan b y taps n? 
(C.Cabbarl ); Onun qona na niy  sata rsan ki, o da s ni h d -
l sin? ( .Abasov).  

---

B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
344
—
d)Budaq cüml d   han ? sual  v zliyi olur. Budaq cüml  ba  
cüml y   ki ba lay c s  il  ba lan r. M s.:  Han  bizd  o b xt  ki, 
o ul toyu gör k? ( .Abasov) 
e)Budaq cüml d  nec ?, n  cür? sual  v zlikl ri olur. Budaq 
cüml  ba  cüml y  ki ba lay c s  il  ba lan r. M s.: Bu nec  olan 
i di  ki, bu gün x mir ax am  burada bir neç  adam tap lmas n? 
(C.M mm dquluzad ) 
) Budaq cüml d  n  vaxt?, havaxt?, haçan? sual  v zlikl ri 
olur. Budaq cüml  ba  cüml y  ki ba lay c s  il  ba lan r. M s.: A 
ki i, m n n  vaxt küy el dim ki, dan rsan? ( .Haqverdiyev). 
f) Budaq cüml d   neç ?, n   q d r? sual  v zlikl ri olur. 
Budaq cüml  ba  cüml y   ki ba lay c s  il  ba lan r. M s.: 
Ba
lay n, soru maq ay b olmas n, m n   neç  ya  verirsiniz ki, 
mi deyirsiniz? (S.Q dirzad )  ndi N biy  dey n g r k, onun 
qarda n n neç  ba  var ki, meydana girib m niml  k ll -k ll y  
g lm k ist yir? ( .Abbasov) 
II. Budaq cüml d  sual  datlar  olur. Budaq cüml  ba  cüml -
y   ki ba lay c s  il  ba lan r. M s.: ... M g r biz ovsunçuyuq ki, 
ilan tutaq? (Q.Makulu) Dedim, m g r m n ölmü m ki, yerd n 
ç xan d mir-dümürün üstünd  direktorumu bu kök  salalar? 
(“Kommunist” q zeti)  
III. Budaq cüml d  h m sual  v zliyi, h m d  sual  dat  olur. 
Budaq cüml  ba  cüml y   ki ba lay c s  il  ba lan r. M s.:  Ax r 
bizim t qsirimiz n dir ki, s nin biz  bel   q z bin tutur? 
(M.F.Axundov)  B s indi n  olub ki,  lisa bel  qudurub? (S.R -
himov) 
IV. Ba  cüml d  sual intonasiyas  olur. Budaq cüml  ba  cüm-
l y  ki ba lay c s  il  ba lan r. M s.: Dama basma a adam qurta-
r b ki, apar b s ni havay  yedird l r?(M. brahimov)  M n ölmü-
m ki, siz t vi  dü ürsünüz? (N.V zirov) Hac , pad ah n x zi-
n sind  pul, q z l azd r ki, qonaq pul ist yir? ( .Abasov) 
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
345
—
V. Budaq cüml d   düzdür, do rudur sözl ri, ba  cüml d  
amma, ancaq, lakin ba lay c lar ndan biri i tirak edir. M s.: 
Do rudur, m n sizinl  dostam, ancaq v zif m bel dir ki, h r  eyi 
aç b dey  bilm r m. (C.Cabbarl ) Do rudur,  lyas b z n çox 
dikba l q edirdi, ancaq  mistan bundan incimirdi. ( .Hüseynov)  
 
Qeyd:  B z n qar la d rma budaq cüml sinin ikinci 
tipinin oldu u da qeyd olunur. Ancaq bu ikinci tip 
çox az i l n n tipdir.  kinci tipd  ba  cüml   vv l, 
budaq cüml  sonra g lir. Budaq cüml  ba  cüml y  
ki ba lay c s  il  ba lan r. Bu tip  aid veril n 
nümun l r bunlard r: Sitar , indi m n s nin üçün n  
ed  bil r m ki, s ni bac mdan qeyri bir k s gör  
bilm r m. (C.Cabbarl ) – Sitar ,  s ni bac mdan 
qeyri bir k s gör  bilm diyim halda, indi m n s nin 
üçün n  ed  bil r m. Onlar n q l nc-tüf ngi  o q d r 
m ni qorxutmur ki, silisti, apar-g tiri can ma v lv l  
sal r. (M.F.Axundov) Özümü öldür r m ki, onu 
yaman i  qoymaram. (M.F.Axundov) (bax:  .Ab-
dullayev.  Müasir Az rbaycan dilind  tabeli mür k-
k b cüml l r. “Maarif” n riyyat , Bak , 1974, s.344) 
 
VI. Budaq cüml d  hara, kim, n  (müxt lif hallarda) v  nec  
sözl ri i tirak edir. Budaq cüml nin x b ri eyni feilin t krar  il  
i l dilir. T krar olunan feilin birincisi indiki zamanda, ikincisi is  
mr formas nda olur. M s.:  Hara gedir-getsin, m nd n yax s n  
tapa bilm y c k. Onlar bizim bar mizd   n  dü ünürl r-dü ün-
sünl r, biz sülh t r fdar y q. Kimd n soru ur-soru sun, yen  eyni 
cavab  alacaqd r (yaxud, Kimd n soru ursan-soru , yen  eyni 
cavab  alacaqsan).  
 

---