B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
334
—
S b b v m qs d budaq cüml li tabeli mür kk b cüml l -
rin f rqi. S b b v m qs d budaq cüml li tabeli mür kk b cüml -
l r üç c h td n
– h m ba lay c vasit l rin , h m m nas na, h m d
sual na gör bir-birin çox yax nd r. Lakin mühüm f rql ri d var:
1.S b b budaq cüml si s b bi, ba cüml is n tic ni
bildirir. Buna gör d budaq cüml nin ifad etdiyi i ba
cüml d ki i d n vv l aid olur. M s.:
F xr el yir m ki,
m kt bimizi sizin kimi q hr manlar qurtar b.( .V liyev) Ür yind
Allaha yalvar rd ki, P nah indi ona söz atmas n, sata mas n.
( .M likzad ) Xo b xtik ki, bel -bel nem tl rimiz var.
( .M likzad ) Bu cüml d ikinci t rkibd ki i birinci t rkibd ki
i d n vv l aiddir.
M qs d budaq cüml si s b b
budaq cüml sind n f rqli
olaraq, m qs d bildirir. M qs d g l c y aid olur. Ona gör d
budaq cüml d ki i ba cüml d ki i d n sonraya aiddir. M s.:
hm din q z bl n r k l qald rd zavall n o didib parçalay rd
ki, güclüy xo g lsin. K ndd n ç xd m ki, dinc olam. (M.C lal)
M n t z d n h y t gir nd küç qap s n b rkd n ç rpd m ki, bi-
bim e itsin. ( . ylisli) Xalq m z n m rd övladlar inqilabi mübari-
z y qo uldular ki, g l c k n sill r azad v xo b xt ya as nlar.
(M.C lal)
2.S b b v m qs d budaq cüml l rin suallar eyni olsa da,
s b b budaq cüml si daha çox
niy ?,n üçün?,n s b b ?, m qs d
budaq cüml si is
niy ?, n üçün?, n m qs dl ? suallar n t l b
edir.
3.Sad l dirdikd t bii olaraq s b b budaq cüml si s b b
z rfliyin , m qs d budaq cüml si m qs d z rfliyin çevrilir.
S b b budaq cüml si feili sif t t rkibi v qo ma il , m qs d
budaq cüml si m sd r t rkibi v qo ma il sad l ir. S b b budaq
cüml sinin sad l m sin diqq t yetir k:
Teymur n riyyata i
girm zd n vv l i in xarakteri il tan olmaq ist di, bunun üçün
d ert si gün m zuniyy t ç xd . (H.Seyidb yli) – Teymur n riy-
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
335
—
yata i girm zd n vv l i in xarakteri il tan olmaq ist diyi
üçün (ist diyind n, ist diyin gör ) ert si gün m zuniyy t ç xd .
B yin qamç s ikinci d f göy qalxanda, özümü saxlaya bilm yib
onun lind n tutdum, bu s b bd n d b yin m nd n z hl si
gedirdi. ( .Hüseynov) – B yin qamç s ikinci d f göy qalxanda,
özümü saxlaya bilm yib onun lind n tutdu um üçün (tutdu um-
dan, tutdu uma gör ), b yin m nd n z hl si gedirdi. nsan n
m h bb ti d , sevinci d , nifr ti d ür kl ba l d r, bunun üçün d
el etm k laz md r ki, ba qas n n ür yini s nd rmayasan. – nsan n
m h bb ti d , sevinci d , nifr ti d ür kl ba l oldu u üçün
(oldu undan, oldu una gör ) el etm k laz md r ki, ba qas n n
ür yini s nd rmayasan.
M qs d budaq cüml sinin sad l m sin diqq t yetir k:
Onlar
g lmi dil r ki, buru a ba ç ksinl r. – Onlar buru a ba ç km y
(ba ç km k m qs di il ) g lmi dil r. (M.Süleymanov) hm d
çal rd ki, Tovuzu mümkün q d r evd n tez ç xarts n.
(M.Süleymanov) – hm d Tovuzu mümkün q d r evd n tez ç xart-
ma a çal rd . O, bay ra ç xd ki, xeyir x b ri ustaya çatd rs n. –
O, xeyir x b ri ustaya çatd rmaq üçün bay ra ç xd . (M.Süleyma-
nov) M n h r cür c hd edirdim ki, m kt b gedim, oxuyum. – M n
m kt b getm k, oxumaq üçün h r cür c hd edirdim. (S.V liyev)
Piri yan-yör y bax r, ba n qar d r rd ki, hirsini bo sun, özün-
d n ç xmas n. – Piri hirsini bo maq, özünd n ç xmamaq üçün
yan-yör y bax r, ba n qar d r rd . (M.Süleymanov)
M qs d budaq cüml sinin
x b ri ks r n mr v arzu
klind oldu u halda, s b b budaq cüml sinin x b ri ks r n
x b r klinin indiki v keçmi zaman nda olur. M qs d budaq
cüml sind budaq cüml nin x b rinin mr klind olmas :
T fti
m ni yollad ki, S m di tap, de, qoy sabaha haz r olsun.
( .Hüseynov) hm d q sd n ona köm k etmirdi ki, özü bal q
tutma öyr nsin. (M.Süleymanov)
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
336
—
S b b budaq cüml sind budaq cüml nin x b rinin x b r
klinin indiki v keçmi zamanda olmas :
O, Asifin lind n
yap m d ki, sanki onu bir daha itir c yind n qorxurmu .
(S.Q dirzad ) Q l mi yer qoydu, çünki özünd narahatl q hiss
etdi. ( . f ndiyev) S m d onun-bunun üzün bax rd , çünki bu
mü mmal sükutun s b bini anlama a çal rd . ( .Hüseynov)
7.
rt budaq cüml si
rt budaq cüml si haqq nda m lumat. rt
budaq cüml si
ba cüml nin ümumi m zmununa aid olur, ba cüml d ki i , hal-
h r k tin, hökmün as l oldu u
rti bildirir. Y ni
rt budaq
cüml si ba cüml d ki h r k t v lam tin rtini bildirir.
rt budaq cüml sini ba layan vasit l ri n z r alsaq, onun
üç cür qrupda oldu unu mü yy nl dirm k olar: 1) Bir qrupu rt
lam tl ri (
is , -sa, -s ) sas nda qurulur; 2) dig r qrupu ba lay -
c lar n (
indi ki, madam ki, bir halda ki, baxma ki, g r, h rgah v
az da olsa
ki ) köm yi il m l g lir; 3) üçüncü qrupu is ba
cüml d i l n n
o rtl q lib sözü il yaran r.
rt budaq cüml sinin tipl ri. rt lam tl ri v ba lay c la-
r n köm yi il m l g l n rt budaq
cüml l rind budaq cüml
vv l, ba cüml is sonra i l nir.
O rtl q lib sözü il yaranan-
larda is ba cüml vv l, budaq cüml sonra g lir. Bununla da
rt budaq cüml sinin iki tipi olur.
Birinci tip. Ba cüml vv l, budaq cüml sonra i l nir. Ba
cüml nin daxilind
bu rtl , o rtl , bir rtl , h min rtl v s.
q lib sözl ri olur, sonra
ki ba lay c , daha sonra is budaq cüml
g lir. Budaq cüml ba cüml y
ki ba lay c s il , b z n d into-
nasiya il ba lan r. M s.:
Bac m s n bu rtl verir m ki, qar-
da m R him xana bir ni an ver s n, özü d xan m cbur el y s n
ki, t yind n da töksün. Bel l rini o rtl ba
lama a d y r ki,
S ft ri aradan götürm y köm k etsinl r. Ma nlar bir
rtl
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
337
—
gönd ririk ki, saat doqquz tamamda burada olsunlar
(C. lib yov).
rt budaq cüml sinin birinci tipi biröz kli cüml tipidir. H m
d rt budaq cüml sinin birinci tipi dilimizd nisb t n az i l nir.
Bu birinci tip daha çox canl dan q dilind i l nir.
kinci tip. Bu tipd budaq cüml vv l, ba cüml sonra
i l nir. kinci tipin rt lam tl ri (
is , -sa, -s ) il yarananlar n
a a dak növl ri vard r:
1)Budaq cüml vv l g lir, ba cüml sonra i l nir. Budaq
cüml nin x b rind rt lam ti (
is , -sa, -s ) olur, vv lind is
g r ba lay c s i tirak edir.
s (
-s , -s ) lam ti budaq cüml nin
h m feili x b rin , h m d ismi x b rin birl ir v rt m nas n
yarad r. M s.:
g r Qara özünü itirm yib diqq tl baxsayd ,
atas n n yuxudan çox yor un v zgin qalxd n gör rdi
(M. brahimov);
g r bir baxmaqla öyr ns ydi, it q ssab olard .
(atalar sözü)
g r m ni vv lki paltarda görs ydil r, heç oralar
süpürm y d qoymazd lar.
g r ona xo un yoxdursa, niy
evinizd n qovmursan? ( .Abasov);
g r gözl diyimiz adamd rsa,
s s-küy d az olar. ( .Babayeva)
g r siz adamlar n sizinl çox
maraqland n z nn edirsinizs , onda bu suala cavab verin: g r
siz sabah öl rsinizs , d fniniz neç adam g l c k? g r
döyü çül r s ni dinl m k ist s l r, onlar üçün skripka çalarsan.
(S.Vur un) g r Çingiz qa a il Qönç nin sevdas ba tutmasa,
biz o mehriban insan b di itir c yik. (B.Bayramov)
Bu cür budaq cüml l rd
g r ba lay c s il yana , b z n
i dir, ay d sözl ri d i l dilir. B z n d
g r ba lay c s
i dir,
ay d sözl ri il i l nir. M s:
g r i dir, bu yolla düz lm s , b l
hm din can sa olsun, q z g tirib düz qap n za qoymaq onun
boynuna! ( .Abasov);
ay d dara dü s m, bütün q s b yuxusu-
na, dincliyin haram qatar (B.Bayramov). Bel cüml l r dan q
dilind daha çox rast g linir.