Microsoft Word sintaksise girish 03. 07. 2017. doc

B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
374
—
keçmi  Göyt p nin k nar nda bir d st  atl  göründü. ( . xl ) Bu 
vaxt d hlizin qap s ndan sar ql  bir ki i iç riy  girdi. (S.R himov)  
5)Mübt da söz birl m sind n ibar t olarsa v  bu söz 
birl m sind  qeyri-mü yy n  v zlik i l n rs , mübt da x b r 
zonas n n üzvl rind n sonra g lir. M s l n:  Ucqardak  qara 
damdan kimins  s ks k li s si e idildi. ( . xl )   
6)Mübt da i in icraç s  deyils , h m d  x b r m chul feill rl  
ifad  olunursa, mübt da x b r zonas na aid üzvl rd n sonra i l -
nir. M s l n: Divar n dibind  çarpay lar qoyulmu du. ( .Haqver-
diyev)  
7)Mübt da i in icraç s  kimi ç x  edir, ancaq ümumi v  qeyri-
mü yy n olur. Bel  olduqda mübt da x b r zonas na aid olan 
üzvl rd n sonra g lir. M s l n:  H y td   s s-küy qalxd .  ( . xl ) 
oranl  düzd  buynuzlu ilanlar m l yir. (S.R himov)  
8)Mübt da söz birl m si il  ifad  olunduqda v  cüml nin x -
b ri m chul növd  olduqda mübt da x b r zonas na aid üzvl rd n 
sonra g lir. M s l n: Yax nda ma n s si e idildi. ( .V liyev)  lk 
s rl rinizd  xalq ruhunun ayd n izl ri görünür. (M.Hüseyn)  
 Mübt da qeyd olunan m qamlarda cüml d  öz yerini d yi s  
d , x b rin yeri d yi m zdir. Lakin x b r b zi hallarda cüml nin 
vv lind  i l n  bilir.  
 Cütt rkibli cüml l rd  tamaml n yeri. Tamaml q cüml d  
x b r zonas na aid olur v   x b rd  icra olunan i i tamamlay r. 
Vasit li tamaml n formas  imkan yarad r ki, o, cüml nin 
müxt lif yerl rind  i l n  bilsin. Ancaq vasit siz tamaml n yeri 
is  cüml d  sabitdir. Bu da imkan yarad r ki, vasit siz tamaml  
mübt dadan f rql ndir  bil k. Bununla bel , vasit li v  vasit siz 
tamaml q x b r  aid oldu u üçün x b rd n  vv l g lir. M s l n: 
Göd k ki i m nim sual ma gülürdü. (M.C lal)  amxal anas na 
yax nla d . ( . xl )  
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
375
—
 Cüml d  t yinin i tirak etm si tamaml n yerin  t sir göst r-
mir. Ancaq cüml d   z rflikl rin i tirak  vasit li tamaml n 
x b rd n uzaqla mas na s b b olur.  
 B z n bir cüml d  bir neç  tamaml q i tirak ed  bilir.  st r 
vasit li, ist rs   d  vasit siz tamaml q i tirak ed n cüml l rd  
tamaml n s ralanmas nda a a dak  hallar özünü göst rir:  
1)Cüml d   h m vasit li, h m d  qeyri-mü yy n vasit siz 
tamaml q olduqda qeyri-mü yy n vasit siz tamaml q vasit li 
tamaml qdan sonra g lir. M s l n:  Ay n n , s nd n bir  ey 
soru aca am. (Y.V.Ç m nz minli)  Q z anas ndan söz gizl tm z. 
( .V liyev)  
2)Cüml d ki tamaml qlardan biri mü yy n t sirlik halda, 
dig ri is   ç x l q halda i l ndikd   t sirlik haldak  tamaml q 
ç x l q haldan  vv l g lir. M s l n:  O, rütb ni m h bb td n 
üstün tutdu. ( .V liyev)  
3)Cüml d ki tamaml qlardan biri t sirlik halda, dig ri is  “il ” 
qo mas  vasit si il  adl q halla i l n rs , onda t sirlik halda olan 
tamaml q  vv l g lir. M s l n:  X st  bac lar n   z if  ll ri il  
birb bir ba r na bas b duz kimi yalad . (Y.V.Ç m nz minli)  
4)Cüml d ki tamaml qlardan biri yönlük halda, dig ri is  
“il ” qo mas  il  adl q halda i l n rs , onda yönlük haldak  
tamaml q x b r  daha yax n olur. M s l n: Biçar  ana tutqun bir 
s sl  o luna dedi. (Y.V.Ç m nz minli)  
 Cütt rkibli cüml l rd   t yinin yeri.  T yin t yinolunanla 
ba l d r. Ona gör  d  cüml d  ba qa üzvl rin yeri t yinin yerin  
heç cür t sir etmir. Cüml d   t yinin s ralanmas  il  ba l   a a -
dak lar vacibdir:  
1)Bir qayda olaraq t yin t yinolunandan  vv l g lir. M s l n: 
Polad tiy  havada parlad .  ( . xl )  Bülbüll r yan ql   n m l rl  
ür k d rdl rini güll r  söyl yirdil r.  ( .Haqverdiyev)  Çox 
ç km di ki, d r l rd n g l n sel arxlara sin  vurdu. ( .V liyev)  

---

B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
376
—
2)Cüml d  bir t yinolunan n bir neç  qeyri-h mcins t yinl ri 
olur. Qeyri-h mcins t yinl rin növl ri bel  olur: biri  sli v  ya 
düz ltm  sif td n, ikincisi is  isimd n ibar t olan t yinl r; biri 
h cm, forma bildir n, dig ri is  r ng bildir n sif td n ibar t olan 
t yinl r; biri feili sif t v  ya feili sif t t rkibind n, ikincisi isimd n 
ibar t olan t yinl r; biri  v zlikd n, dig ri isimd n ibar t olan 
t yinl r; biri feili sif t, dig ri sif td n ibar t olan t yinl r v  s. 
M s l n: Gül s r iri mis cama ç kdiyi penc ri atas n n qaba na 
qoydu.  ( . xl )  ri ya l ç yirtk l r at l b yolun ortas na dü dü. 
( . xl )  H y td  dir kd n as lm   t n k   l y n yer  dü üb 
danq ldad .  ( . xl )  Bu da  bina m kt bdir. Getdikc  suyun 
s thin  yatan çiskinli duman c l d ki ul un kollar na toxunaraq 
parçalan r. ( . xl )  
Cütt rkibli cüml l rd   z rfliyin yeri.  Z rflik x b r zonas na 
aid olan ikinci d r c li üzvdür. Ona gör   d  bir qayda olaraq 
z rflik x b rd n  vv l g lir.  g r cüml  ba  üzvl rd n v  bir 
z rflikd n ibar tdirs , onda z rflik x b rin yan nda g lir. Ancaq 
cüml d  ba  üzvl rl  yana , dig r ikinci d r c li üzvl r d  i tirak 
edirs , onda z rfliyin cüml d  yeri d yi  bilir. Z rfliyin cüml d  
n çox yerd yi m y   m ruz qalan növü t rzi-h r k t z rfliyidir. 
Ümumiyy tl , ikinci d r c li üzvl r aras nda 
n çox 
yerd yi m y  m ruz qalan üzvl rd n biri t rzi-h r k t z rfliyidir. 
T rzi-h r k t z rfliyi feili x b rd n  vv l g lir. M s l n:  O, 
bütün günü s ssiz-s mirsiz dola r. ( . f ndiyev)  
Cüml d  bir t rzi-h r k t z rfliyi oldu u kimi, bir neç  t rzi-
h r k t z rfliyi d  olur. Bu zaman s ralanma a a dak  kimi olur:  
a)T rzi-h r k t z rflikl rind n biri feili ba lama il , dig ri 
z rfl rl  ifad  olunduqda z rfl  ifad  olunan z rflik x b rin 
yan nda g lir. M s l n:  Qap   c r ldayaraq yava -yava  aç ld . 
(S.Q dirzad )  g r z rf feili ba lamaya aid olarsa, onda z rf feili 
ba lamadan  vv l g lir. M s l n:  M ht ban bird n h çq ra-
h çq ra a lad . (S.R himov)  
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
377
—
b)Cüml d  yerlik halda olan z rflik t rzi-h r k t z rfliyind n 
vv l g lir. M s l n: Raya faytonda t kc  oturmu du. (M.S.Ordu-
badi)  Q z lgüll r ay 
nda sürm yi m xm r kimi görünürdü. 
( . f ndiyev)  
 Yönlük,  t sirlik halda olan üzvl r t rzi-h r k t z rfliyind n 
sonra i l nir. M s l n:  Z rnigar xan m ehtiyatla yar ana yax n-
la d . ( . xl ) Bütün zal aya a qalxaraq onu alq lad . ( . f ndi-
yev) Bird n evin p nc r si döyüldü. (S.V liyev)  
 Cütt rkibli cüml d  zaman z rfliyinin yeri a a dak  kimidir:  
a)M tn daxilind   vv lki cüml  sonrak  cüml y  zaman  sa-
s nda ba lan rsa, zaman z rfliyi mübt dadan  vv l g lir. M s l n: 
Bu zaman  h ngçinin s si e idildi. (S.V liyev) Bu gün meydança-
da xeyli u aq vard . (S.V liyev)  
b)Zaman z rfliyi x b rd ki müc rr d zaman  konkretl -
dirm y  xidm t etdikd  mübt dadan sonra i l nir. M s l n:  O, 
ax amüstü k sm  c rla çay n q ra na g ldi. (S.R himov)  
Cütt rkibli cüml d  yer z rfliyi x b rd n  vv l g lir. M s -
l n: Bir aya yax n üçümüz bir çad rda ya ad q. ( .V liyev)  
Yer z rfliyinin yerini d yi m sind   a a dak  hallar diqq ti 
c lb edir:  
a)Qeyri-mü yy nlik bildir n mübt dalar x b r  yax n yerl ir, 
yer z rfliyi mübt dadan  vv l  keçir. M s l n:  Divar n yan nda 
çarpay lar qoyulmu du.  ( .Haqverdiyev)  Sarayda toy haz rl  
gedirdi. (Y.V.Ç m nz minli) 
b)X b ri  var, yox sözl ri il  ifad  olunan cüml l rd  yer 
z rfliyi mübt dadan  vv l g lir. M s l n:  ç ri h rd  balaca bir 
ota m var. ( .V liyev)  
Cütt rkibli cüml d  s b b z rfliyi ya mübt dadan sonra, ya da 
vv l g lir. M s l n:  Hava yava -yava  qaranl qla d  üçün o, 
m cmu ni qatlay b cibin  qoydu. (M.Hüseyn)  Pa a dal  qap ya 
sar  oturdu u üçün onu görm di. (M.Hüseyn)  

---