B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
390
—
biologiya elminin banisi say l rd . Xeyirxah insan, görk mli alim
olan Eynullayevi ham sevirdi. (H.Abbaszad )
M tnd komponentl r aras nda
m ntiqi-sintaktik laq d
vacib rol oynay r. Burada m tnd ki vv lki komponentin
predikat sonrak komponentin vv lind ç x edir. M s l n
1
:
M n yuxuda da Allaha yalvar rd m. Yalvar rd m ki, heç
olmasa, m n bir qu qanad versin, göyd uçub u aqlar n ba na
da töküm. ( . ylisli) Burada birinci komponentd ki predikat
(yalvar rd m) ikinci komponentin vv lind ç x etmi dir.
B z n is birinci komponentin x b ri ikinci komponentin
vv lind v zlikl ifad ifad olunur. M s l n
2
:
Biz K rb lay smay l n qiyam n yat rmaq üçün ged c yik. Bu
i bizi heç kim m cbur el mir. (F.K rimzad )
Burada ikinci
komponentd ki birl m (bu i ) birinci komponentin (K rb lay
smay l n qiyam n yat rmaq üçün ged c yik) predikat n n
v zlikl ifad sidir.
d biyyat:
1.
.Abdullayev, Y.Seyidov, A.H s nov. Müasir Az rbaycan
dili. IV hiss . Sintaksis. Bak , “ rq-Q rb”, 2007, s.391-400
2. Q. .Kaz mov. Müasir Az rbaycan dili. Sintaksis. Bak , “Aspo-
liqraf LTD” MMC, 2004, s.428-444
3. K.Abdulla. Az rbaycan dili sintaksisinin n z ri probleml ri.
Bak , MTM- nnovation, 2016, s.220-334
1
Kamal Abdulla. Az rbaycan dili sintaksisinin n z ri probleml ri. Bak :
MTM- nnovation, 2016, s.317
2
Yen orada
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
391
—
Â
ÀÑÈÒÿËÈ Âÿ ÂÀÑÈÒÿÑÈÇ ÍÈÒÃ
Vasit li v vasit siz nitq haqq nda m lumat. Dan an v
yazan xs ba qas n n nitqini ya heç bir d yi iklik etm d n, ya da
mü yy n d yi iklik ed r k öz sözl ri il i l d bilir. Dem li, dan -
an v yazan xs ba qas n n nitqini iki kild i l dir: 1) ba qa-
s n n nitqini heç bir d yi iklik etm d n i l dir v 2) ba qas n n
nitqind mü yy n d yi iklik ed r k öz sözl ri il i l dir.
Ba qas n n nitqind heç bir d yi iklik etm d n i l dil n nitq
vasit siz nitq deyilir. M s.:
Q dim Çin müt f kkiri Konfutsi demi -
dir: “Dan ark n üç m qama diqq t verm k laz md r: ba qas
dan anda onun sözünü k sm m k; dan maq növb si çatanda
susmamaq; dan ark n l-qol atmamaq”. Rus yaz ç s Maksim
Qorki demi dir: “Dünyada el bir hikm t yoxdur ki, onu sad v
ayd n sözl rl ifad ed bilm y s n”. Frans z filosofu, maarifçi,
ictimai-siyasi xadim arl Lui Monteskyö demi dir: “
S hv fikirl m k
yaln z fikrin sahibin , s hv dan maqsa ham ya ziyan vurur”.
Ba qas n n nitqind mü yy n d yi iklik edil r k i l dil n nit-
q is vasit li nitq deyilir. M s.:
Q dim yunan filolosofu, riyaziy-
yatç s Pifaqor demi dir ki, h r hans xalq n xarakterini öyr n-
m k ist s n, n vv l onun dilini öyr nm lis n. Alman filosofu
ohann efler demi dir ki, söz il öldürm k d olar, xilas etm k
d . Söz il bir ordunu ard nca aparmaq da olar, t klikd qalmaq
da. Rus yaz ç s , müt f kkiri Lev Nikolayeviç Tolstoy demi dir ki,
dil milyonlarla n slin yaratd dirid n d diri varl qd r.
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
392
—
Vasit siz nitqin qurulma formalar . Müasir Az rbaycan dilin-
d vasit siz nitq a a dak formalarda qurulur:
1. Ba qas n n sözl ri oldu u kimi verilir. M s l n:
Bir xeyli
üzüm baxd . Sonra s si titr y -titr y dedi:
–M n s ninçün kim oldu umu bilmir m. Amma s n m nim-
çün ölüms n!.. Ölümüms n, Nuhi, ölümüm!.. Yüz faiz bel di,
yad nda saxla bird f lik: ölümüms n!!! (Zahid Sar torpaq)
amil
siqaretini sümürüb astadan dedi:
– Qarda o lu, bird n ça b o göl sar ged rs n haa... Oran
indi, y qin, polisl r halaya al b. Özünü durdu un yerd i
salarsan. A r mayan ba na d smal sar ma, getm ora. (Zahid
Sar torpaq)
O is , m n yax nla b, üstüm yildi, astadan dedi:
– Qurban olasan... min k r qurban olasan ad ç kil n o
u aqlar ma, ail m !.. S ni tapdalay b, meyitini salard m yoxsa,
küçük!.. (Zahid Sar torpaq)
2. Dan an n fikrini mü llif ifad edir. M s l n:
H r d f
kiray pulunu alma a g l nd hal- hval tuturdu, onun harada
oldu unu heç soru murdu da, sad c , ged r kd : “Xalana salam
dey rs n” –
deyirdi. (Zahid Sar torpaq)
Yen orada kölg y ox ar
n s vard , el bil yen m n l el yirdi, amma bu d f , sanki:
“
Xo g ldin, Nihat, yolun aç q olsun!..” –
deyirdi. (Zahid
Sar torpaq)
Be -alt add m atm d ki, qay td –
“M n bu yax l
heç vaxt unutmayacam” –
deyib getdi. (Alpay Az r)
Misallardan göründüyü kimi, ba qas n n sözl rini oldu u ki-
mi ver nd v dan an n fikrini mü llif ifad etdikd (y ni vasit -
siz nitqin qurulma formalar n n h r ikisind ) cüml iki hiss d n
ibar t olur: mü llifin sözl rind n v ba qas n n nitqind n.
Vasit siz nitqin cüml d i l nm yeri. Vasit siz nitq cüml d
müxt lif yerl rd i l n bilir. Odur ki, vasit siz nitqin cüml d
i l nm yerini a a dak kimi qrupla d rmaq olar:
1. Vasit siz nitq mü llifin sözl rind n sonra g lir. M s l n:
H.B.Z rdabi haql deyir: “Dil bir eydir ki, öz hal nda saxlamaq
mümkün deyil. El ki, art q eyl r l g ldi v al tl r d yi di, t -
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
393
—
z sözl rin q d ri günd n-gün artacaqd r. Bel sözl rin
artma n n dil z r ri yoxdur, xeyri var”. (R.Rza) H zr t li
deyib: “ nsan öz dilinin alt nda gizl nibdir, dan ma a ba la-
yandan sonra a ll v ya a ls z olmas bilinir”.
2. Vasit siz nitq mü llifin sözl rind n vv l g lir. M s l n:
“Ax o m n söz vermi di, n üçün getdi?” –
dey q z öz-özün
sual verdi. “Bu, sülh ça r d r”, –
söyl di bütün ell r. “T rs o -
lu t rs südün ç kib”, –
dey ür yind o lunu yamanlad .
Vasit siz nitq il mü llifin sözl rinin f rqi. Vasit siz nitq il
mü llifin sözl ri t l ffüz t rzin gör bir-birind n mü yy n q d r
f rql nir.
Dan an zaman mü llifin sözl ri, ad t n, adi intonasiya
il t l ffüz olunur. Vasit siz nitq is mü llifin sözl rind n f rqli
intonasiya il (nisb t n yüks k intonasiya il ) deyilir.
Vasit siz nitq il mü llifin sözl ri h m d yaz da bir-birind n
seçilir. Bel ki, yaz da vasit siz nitq mü llifin sözl rind n
a a dak dur u i ar l ri il f rql nir:
D rnaqda verilm kl f rql n n vasit siz nitq. Vasit siz nitq-
d d rnaq i ar sind n a a dak hallarda istifad olunur:
1. Vasit siz nitq yaz da d rnaqda verilir v mü llifin sözl rin-
d n ayr l r. Bel ki, h r hans bir mü llifd n, m tnd n sitat g tiri-
lirs , onda h min sitat, parça d rnaq aras nda oldu u kimi verilir.
Bel olduqda mü llifin sözünd n sonra iki nöqt qoyulur, d rnaq
aç l r, veril n sitat n (parçan n)
ilk h rfi böyük yaz l r, sitat (parça)
qurtard qdan sonra d rnaq ba lan r. M s l n:
Sonra ondan
soru urlar: “Ey filosof, indi ki ölüm raz olubsan, de gör k, s -
ni harada d fn ed k?” Sokrat t b ssüm edib deyir: “ g r m ni
yenid n tapa bils niz, harda ist yirsiniz, d fn ediniz”, y ni “tap-
d n z m n olmayaca am, m nim q brim olacaqd r”. (Qabusna-
m )
Az rbaycan airi Seyid zim irvani demi dir: “Az bilib çox
dan maq axmaql q lam tidir”. Rus yaz ç s , müt f kkir Lev
Nikolayeviç Tolstoy demi dir: “Söz böyük nem tdir. Ona gör
böyükdür ki, sözl insanlar birl dirm k d olar, ay rmaq da,
sözl m h bb t d qazanmaq olar, dav t v dü m nçilik d ”.
