B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
342
—
Dünya da lsa da, m n o rti q bul etm y c y m. (Y.V.Ç m n-
z minli) N q d r dava-d rman el yibs , bir ey ç xmay b.
(“Koro lu”) Göyün üzün ulduzlar s p l ns d , çay n vadisi
qaranl q idi. ( . xl ) Züleyxa rin n q d r yalvard sa da,
Aslana köm k etsin, sg r deyinib ona ac qlan rd . (C.Cabbarl )
Bak yuxudan tamamil oyanm d sa da, onun ortas nda ya l bir
adaya b nz y n Qubernator ba ndan arams z öt n s rç l rin
civiltisi e idilirdi. (M.Hüseyn)
3) F rql ndirici qar la d rmada ba cüml il budaq cüml
bir-birind n f rql n n m zmunlara malik olur v qar la d r l r.
M s.: Qiyas n ya ay d yi m mi s d , üuru d yi mi di.
( .Abasov) M nc , ba qa sah l rd çal an adamlar hiss qa-
p lsalar da, neftçil rin buna q tiyy n haqlar yoxdur. (H.Mehdi)
4) Müqayis li qar la d rmada ba cüml nin m zmunu il
budaq cüml nin m zmunu müqayis yolu il qar la d r l r. M s.:
Kamil bir palanç olsa da insan, yax d r yar mç q papaqç l qdan.
(N.G nc vi) Göyd uçan qanadl qu u yl m k olarsa, ahbaz da
güc il yl m k olar. (M.F.Axundov)
5) rtli qar la d rmada ba v budaq cüml l rin m zmunlar
qar la maqla yana , budaq cüml ba cüml d ki i in hans
raitd icra olundu unu da bildirir. Bel budaq cüml l rd g r,
h rgah ba lay c lar v is ( -sa, -s ) dat i tirak ets d , rt
m nas z if olur. Qar la d rma m nas daha güclü olur v sas
m na kimi özünü göst rir. M s.: H rgah meydanda t k d
qalsam, yen dü m nd n l ç km y c y m. (N.V zirov) g r m n
öldürmü ms , s n d basd rm san. (S.R himov) H rgah Züley-
xan n ür yi çatlasa da, gen lacs zl qdan dözürdü. (C.Cabbarl )
H rgah ax r zamanlar rayonda onun haqq nda xo a g lm y n
söz-söhb t yay lsa da, bu, lyarovu z rr q d r t vi salm rd .
(M.Hüseyn)
Qar la d rma budaq cüml sinin tipi. Qar la d rma budaq
cüml li tabeli mür kk b cüml l rin bir tipi vard r. Bir qayda
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
343
—
olaraq budaq cüml ba cüml d n vv l g lir. Bu da a a dak
qaydada qurulur.
I. Budaq cüml rt kli sas nda qurulur. Feili x b rd -sa
( -s ) kilçisi olur. Bundan lav , budaq cüml d i l n bil n n
q d r, n , niy , n üçün, hara, han , nec , n cür, n vaxt, havaxt,
haçan, neç , n q d r nisbi v zliyi, da ( d ) v bel dat olur.
Ba cüml d yen , daha, indi, h mi , h l z rfliyinin mühüm
rolu olur. Bu cür qurulan qar la d rma budaq cüml l rinin
a a dak növl ri vard r.
a)Budaq cüml d n q d r (b z n h r n q d r) ba lay c
sözü i tirak edir, budaq cüml nin x b ri rt klind n v da ( d )
dat ndan ibar t olur, ba cüml d is m nas na uy un olaraq
yen , daha, indi, h mi , h l v s. z rfl rind n biri i l dilir. M s.:
Bir n f ri n q d r sevs n v n q d r sevils n d , yen h r k s
xo g lm k ist yirs n. (M. brahimov) Solmaz n q d r dal al bir
t vi alsa da, yen iraslan unutma bacarm rd . (S.R himov)
K rimqulu n q d r dan b hidd tl ns d , Dada öz q yyum-
lu una sal b K rimqulunun yan-yör sind n q d r quyruq
bulamaq ist s d , indi Solmaz bu c rg d n ç x b geriy qay da
bilm y c kdir... (S.R himov)
b)Budaq cüml d n ? sual v zliyi olur. Budaq cüml ba
cüml y ki ba lay c s il ba lan r. M s.: Daha onun n yi m nd n
yax d r ki, bir bel a lay rsan? (C.Cabbarl ) Ax n var ki, indi
zavodu götürmü s n ba na? (C.Cabbarl )
c)Budaq cüml d hara? sual v zliyi olur. Budaq cüml ba
cüml y ki ba lay c s il ba lan r. M s.: Arxam, gücüm hardad r
ki, Hac Ataki inin, mirin qaba nda at oynad m... ( .Abasov).
ç) Budaq cüml d niy ?, n üçün? sual v zlikl ri olur. Budaq
cüml ba cüml y ki ba lay c s il ba lan r. M s.: Ax s n m k-
tubu kitab n aras na n üçün qoyursan ki, Aslan b y taps n?
(C.Cabbarl ); Onun qona na niy sata rsan ki, o da s ni h d -
l sin? ( .Abasov).
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
344
—
d)Budaq cüml d han ? sual v zliyi olur. Budaq cüml ba
cüml y ki ba lay c s il ba lan r. M s.: Han bizd o b xt ki,
o ul toyu gör k? ( .Abasov)
e)Budaq cüml d nec ?, n cür? sual v zlikl ri olur. Budaq
cüml ba cüml y ki ba lay c s il ba lan r. M s.: Bu nec olan
i di ki, bu gün x mir ax am burada bir neç adam tap lmas n?
(C.M mm dquluzad )
) Budaq cüml d n vaxt?, havaxt?, haçan? sual v zlikl ri
olur. Budaq cüml ba cüml y ki ba lay c s il ba lan r. M s.: A
ki i, m n n vaxt küy el dim ki, dan rsan? ( .Haqverdiyev).
f) Budaq cüml d neç ?, n q d r? sual v zlikl ri olur.
Budaq cüml ba cüml y ki ba lay c s il ba lan r. M s.:
Ba
lay n, soru maq ay b olmas n, m n neç ya verirsiniz ki,
mi deyirsiniz? (S.Q dirzad ) ndi N biy dey n g r k, onun
qarda n n neç ba var ki, meydana girib m niml k ll -k ll y
g lm k ist yir? ( .Abbasov)
II. Budaq cüml d sual datlar olur. Budaq cüml ba cüml -
y ki ba lay c s il ba lan r. M s.: ... M g r biz ovsunçuyuq ki,
ilan tutaq? (Q.Makulu) Dedim, m g r m n ölmü m ki, yerd n
ç xan d mir-dümürün üstünd direktorumu bu kök salalar?
(“Kommunist” q zeti)
III. Budaq cüml d h m sual v zliyi, h m d sual dat olur.
Budaq cüml ba cüml y ki ba lay c s il ba lan r. M s.: Ax r
bizim t qsirimiz n dir ki, s nin biz bel q z bin tutur?
(M.F.Axundov) B s indi n olub ki, lisa bel qudurub? (S.R -
himov)
IV. Ba cüml d sual intonasiyas olur. Budaq cüml ba cüm-
l y ki ba lay c s il ba lan r. M s.: Dama basma a adam qurta-
r b ki, apar b s ni havay yedird l r?(M. brahimov) M n ölmü-
m ki, siz t vi dü ürsünüz? (N.V zirov) Hac , pad ah n x zi-
n sind pul, q z l azd r ki, qonaq pul ist yir? ( .Abasov)
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
345
—
V. Budaq cüml d düzdür, do rudur sözl ri, ba cüml d
amma, ancaq, lakin ba lay c lar ndan biri i tirak edir. M s.:
Do rudur, m n sizinl dostam, ancaq v zif m bel dir ki, h r eyi
aç b dey bilm r m. (C.Cabbarl ) Do rudur, lyas b z n çox
dikba l q edirdi, ancaq mistan bundan incimirdi. ( .Hüseynov)
Qeyd: B z n qar la d rma budaq cüml sinin ikinci
tipinin oldu u da qeyd olunur. Ancaq bu ikinci tip
çox az i l n n tipdir. kinci tipd ba cüml vv l,
budaq cüml sonra g lir. Budaq cüml ba cüml y
ki ba lay c s il ba lan r. Bu tip aid veril n
nümun l r bunlard r: Sitar , indi m n s nin üçün n
ed bil r m ki, s ni bac mdan qeyri bir k s gör
bilm r m. (C.Cabbarl ) – Sitar , s ni bac mdan
qeyri bir k s gör bilm diyim halda, indi m n s nin
üçün n ed bil r m. Onlar n q l nc-tüf ngi o q d r
m ni qorxutmur ki, silisti, apar-g tiri can ma v lv l
sal r. (M.F.Axundov) Özümü öldür r m ki, onu
yaman i qoymaram. (M.F.Axundov) (bax: .Ab-
dullayev. Müasir Az rbaycan dilind tabeli mür k-
k b cüml l r. “Maarif” n riyyat , Bak , 1974, s.344)
VI. Budaq cüml d hara, kim, n (müxt lif hallarda) v nec
sözl ri i tirak edir. Budaq cüml nin x b ri eyni feilin t krar il
i l dilir. T krar olunan feilin birincisi indiki zamanda, ikincisi is
mr formas nda olur. M s.: Hara gedir-getsin, m nd n yax s n
tapa bilm y c k. Onlar bizim bar mizd n dü ünürl r-dü ün-
sünl r, biz sülh t r fdar y q. Kimd n soru ur-soru sun, yen eyni
cavab alacaqd r (yaxud, Kimd n soru ursan-soru , yen eyni
cavab alacaqsan).
Dostları ilə paylaş: |