Microsoft Word Vaqif kitab son son ?sas 1 doc

Participle II of the notional verb.
Ex:
The door was being opened.
The letters were being written.
The rooms were being cleaned.
We were being invited.
7. The Present Perfect Passive.
The Present Perfect Passive is formed by means of the Present Perfect form of the auxiliary verb “to he 
(have/has been) “and Participle II of the notional verb.
Ex. 
The rooms have been cleaned.
The letters have been written.
The window has been closed.
We have been invited.
8. The Past Perfect Passive.
The Past Perfect Passive is formed by means of the Past Perfect form of the auxiliary verb “to be (had 
been)” and Participle II of the notional verb.
Ex: The rooms had been cleaned.
The letters had been written.
The window had been closed.
We had been invited.
9. The Future Perfect Passive.
The Future Perfect Passive is formed by means of the iuture Perfect form of the auxiliary verb “to be 
(shall/will have been)” and Participle ii of the notional verb. 
Ex
The rooms will have been cleaned.
The letters will have been cleaned.
The window will have been closed.
We shall have been invited.
10. The Future in the Past Passive
The Future in the Past Passive is formed by means of the auxiliary verb “to have” in the Future Perfect 
in the Past (should/would have been) and Participle II of the notional verb.
Ex:
The rooms would have been cleaned.
The letter would have been written.
The windows would have been closed.
We should have been invited.
NOTE:
The interrogative and negative forms of the passive voice arc formed in the same was as in the 
active voice, i.e. by placing the auxiliary verb (or the first auxiliary verb) before the subject, by adding the 
negative particle “not” after the auxiliary verb (or the first auxiliary verb).

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
219
It must be noted that the Future Continuous, the Present Perfect Continuous, the Past Perfect 
Continuous and the Future Perfect Continuous are not used in the passive voice. 
The Passives are associated with a formal style (academic texts, notices, announcements, etc.) 
In formal English “get” is sometimes used instead of “be” to form the passive.
Ex.
John got caught (by the police)
The house is getting rebuilt.
My father got killed in a plane crash.
My room gets cleaned every day
.
It is possible to choose between “be” and “get” fairly fre1y. However, “get” is not used to describe 
states. A passive construction often retains in newspaper articles and official documents. 
Ex: 
The resolution was adopted by majority.
He got thrown against a tree. My dress got caught on a nail.
He got struck by a stone. I wouldn’t go there after dark, you might get/be mugged. 
There are a number 
of conventional expressions where the passive voice is constantly used. Ex. 
His first book was published in 
1995. S. Vurgun was born in 1906. 
Only verbs that have an object (transitive verbs) can be used in the 
passive. 
Ex. 
People spend money. I Money is spent
.
Verbs describing states such as “have, be, belong, lack, resemble, seem” are not used in the passive. 
These verbs are not usually used in the passive even they denote an action. Ex. 
He has a car. He is having 
dinner
.
Verbs of wanting and liking (want, love, hate) used in the construction “complex object” are not used 
in the passive. However, the passive is possible with verbs of sense perception, asking, ordering, allowing, 
thinking and saying. 
Ex. 
He wanted her to leave.
But: 
He wasn’t allowed to drive his dad’s car.,
Students are advised to read all the questions carefully. Smoking isn ‘t allowed this restaurant. 
“by – 
phrase” strengthens the idea of action, making the passive and construction to some degrees parallel to the 
active construction. 
Ex. 
That was done by his sister
. The subject of the corresponding active sentence can be represented in 
the passive sentence by means of a prepositional phrase beginning with “by “. “By” is only required when 
the speaker needs to mention the doer, i.e. who or what caused something to happen to someone or 
something else. Passive is possible with “can” or “could”
Ex. 
He can be relied on to help us.
A passive construction is also used when the doer is not mentioned of the 
first person is usually avoided in scientific writing.
БАХРИ НАИЛЯ
Национальная Академия Авиации 
К ПРОБЛЕМЕ ИЗУЧЕНИЯ ЛЕКСИКО-ГРАММАТИЧЕСКОГО МАТЕРИАЛА 
НА ЗАНЯТИЯХ РКИ 
Ключевые слова
: 
лексико-грамматический материал, коммуникативный метод, лексико-
тематический минимум, труд, работа
The consideration of question on studying of a lexical and grammatical material on an example of 
close such words type as labor and work 
The article deals with the consideration of question on studying of a lexical and grammatical 
material on an example of close such words type as 
labor
and
work
. There is on a communicative principle 
the analysis of the given words on the thematic groups, base lexicon’s and most using expressions’ 
background. Various tasks are given also. 
Keywords
: 
a lexical and grammatical material, a communicative method, a lexical-thematic 
minimum, labor, work 
Изучение на занятиях РКИ лексико-грамматического материала, предусмотренного дейст-
вующими программами, должно осуществляться в соответствии с принципами коммуникативного 
метода. Один из принципов этого метода – ситуативность - предполагает тесную связь процесса 
обучения с ситуацией. По этому поводу В.В.Артёмов писал: «Все языковые особенности речи в 
конечном итоге обусловлены ситуацией». Необходимость предпочтительного отношения к 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
220
коммуникативному методу связана с тем, что традиционные методы не дают желаемые результаты. 
Как справедливо отмечает Е.И.Пассов, «дело в том, что временные, экономические и чисто 
человеческие затраты на обучение иностранным языкам часто не сопоставимы с тем мизерным 
результатом, который мы получаем в виде так называемого практического владения языком» (1, 4). 
Практика обучения по новому (коммуникативному) методу свидетельствует о том, что уже 
наблюдаются положительные сдвиги в этой области. На наш взгляд, это прежде всего связано с 
широким применением принципа ситуативности, частично связанного с тематическим принципом 
организации учебного материала. Как справедливо отмечает Е.И.Пассов, тема – «это как бы 
потенциальный запас социального опыта, пока не включенного в контекст личной деятельности, т.е. 
то, что существует в реальности и в сознании, но в 
данный
момент меня не касается, не 
соприкасается с какой-то проблемой» (4, 101). 
Эти слова Е.И.Пассова наводят на мысль о том, что при обучении на ситуативно-
тематической основе на занятиях РКИ студенты должны постепенно изучать тот самый 
«потенциальный запас социального опыта», в котором содержатся типовые модели речевого общения 
и совокупность лексического и грамматического материала, предусмотренного учебной программой. 
В данной работе мы попытаемся в содержательном и функциональном плане 
охарактеризовать лексико-тематический минимум, связанный с таким понятием, как «работа, труд», 
значение которого отражается в семантике словосочетания «трудовая деятельность». Роль трудовой 
деятельности в жизни человека велика. Она имеет важное концептуальное значение для каждой 
сознательной личности, является предметом социальной гордости для каждого гражданина и 
мерилом его человеческих достоинств. По словам А.Н.Леонтьева, «субстанцию сознания составляет 
деятельность человека». Следовательно, актуальность данной темы не вызывает сомнения. 
Во многих методических пособиях и справочниках тема «работа, труд» включена в общий 
перечень тем, объединённых содержанием, отражающим социальные, бытовые условия жизни 
человека, его учебной и трудовой леятельности и т.д.: «Человек », «Квартира. Дом», «Местность. 
Территория», «Быт», «Еда и напитки», «Здоровье и личная гигиена», «Природа. Окружающая среда», 
«Тема, представляющие общий интерес», «Время. Число. Цвета». При этом для удобства изучения в 
данной теме можно выделить несколько подтем: Условия труда, время работы, отпуск. 
Базовая лексика
: работа, труд, завод, фабрика, фирма, компания, неделя, производство, 
безработица, отпуск; ездить (ехать), идти (ходить), искать, находить, поменять, приходить, 
проводить, работать, трудиться, возвращаться; интересный, лёгкий, неплохой, плохой, тяжёлый, 
хороший, обычно; в, на, от, до, с, где, у, как. 
1.
Наиболее употребительные выражения
: 
Где вы (ты) работаете (работаешь)? 
Я работаю на заводе (фабрике, в фирме компании). У меня интересная работа. Ищу работу, 
хочу поменять место работы. Я работаю с девяти до пяти.
Какой у вас отпуск? У меня четыре недели отпуска. Куда вы (ты) ездите (ездишь) в отпуск? 
Как (где) вы (ты) обычно проводите (проводишь) свой отпуск? За городом, на даче, у моря, в горах. 
Искать (найти) работу; сменить место работы; быть безработным; трудиться на производстве; 
тяжёлая (лёгкая) работа. 
2.
Зарплата, доход
. 
Базовая лексика
: деньги, доход, зарплата, налог, оклад, пенсия, повышение, пособие, 
премия, стипендия;
получать, платить, зарабатывать;
высокий, минимальный, низкий, отпускной, каков? 
мало, много, сколько? Неплохо, довольно. 
Наиболее употребительные выражения
: 
У меня минимальная зарплата. Я получаю хорошую зарплату. Моя дочь получает стипендию. 
Мы платим высокие налоги. Сколько вы (ты) получаете (получаешь)? 
Получать зарплату, пенсию, премию, доход, стипендию; пособие по безработице, тринадцатая 
зарплата. Платить налоги и т.д. 
Ограниченные рамки статьи не позволяют подробно прокомментировать и третью подтему – 
«профессиональные союзы». В ней можно выделить наиболее активно употребляемые слова типа 
митинг, собрание, объявить, организовать, защитить права
и т.д. (См.: 5, 174-175). 
На наш взгляд, важно показать, на каком материале и за счёт каких упражнений 
целесообразно обеспечить усвоение студентами учебного материала на зангятиях РКИ.
Предлагаем использовать задания следующего типа: 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
221
Задание 1.
Дополните предложения, используя подходящие слова из правого столбика. 
1) Мы обычно получаем зарплату … 
Налоги 
2) Он проводит свой отпуск … 
на пенсии 
3) Он получает хорошую … 
по безработице 
4) Мы платим высокие … 
на даче 
5) Моя бабушка уже … 
с 9 до 5 часов 
6) Моя сестра получает пособие … 
в конце месяца 
7) Его работа продолжается … 
Зарплату 
Задание 2. 
Составьте предложения со следующими словосочетаниями: 
а) выполнить работу, начинать работу, кончить работу, приступить к работе, ускорить работу, 
проверять работу, применять в работе, оторвать от работы, относиться к работе добросовестно, опыт 
работы, работа по дому; срочная работа, научная работа. 
б) результат труда, охрана труда, орудия труда, люди труда, оплата труда, наёмный труд; 
умственный, физический труд; человек умственного труда; общественный труд, ручной труд, 
производительный труд. 
Задание 3. 
Вставьте вместо точек существительные 
труд
или 
работа
в нужной форме.
1. Он принимает активное участие в … литературного кружка. 2. В каждой семье должны 
воспитывать в детях уважение к … 3. Охране … в нашей стране придаётся очень большое значение.
4. Студенты быстро освоились, … на стройке им понравилось. 5. В последнее время я совсем 
занимаюсь … по дому. 6. Сестра очень занята, у неё много … по подготовке конференции. 7. Эта 
книга – … всей его жизни. 8. Он вложил в … много … . 9. … – необходимый элемент воспитания 
(1, 194-199). 
Задание 4. 
Подберите к данным пословицам эквиваленты из родного языка и запомните их.
а) Без труда не вытащишь и рыбку из пруда. 
Труд кормит, а лень портит. 
Терпенье и труд всё перетрут. 
Терпенье и труд дивные всходы дают. 
Всякое умение трудом даётся. 
Труд – лучшее лекарство. 
б) Без работы день годом кажется. 
Для работы всякий край хорош. 
На работу с радостью, а с работы с гордостью. 
Не бойся работы, пусть она тебя боится. 
После работы еда вкуснее. 
Работа красит человека. 
Работы бояться – счастья не видать. 
Задание 5.
Употребите слово 
работа
в нужной форме.
1.
Мой отец возвращается с … поздно. 
2.
Его … начинается в 9 часов. 
3.
У него очень интересная … . 
4.
Он скучает по своей … . 
5.
Утром все торопятся на … . 
6.
Строители выполнили тяжёлую … . 
Задание 6.
Употребите слово 
труд
в нужной форме. 
1.
Умственный … требует терпения. 
2.
Семья живёт своим … . 
3.
Я с … достал новый словарь. 
4.
Оценка … исследователя была объективной. 
5.
Это список печатных … наших сотрудников. 
6.
Учёный хотел опубликовать свой … . 
7.
Это результат ручного … . 
8.
Эффективность … рабочих зависит от многих факторов. 
9.
Без горького постоянного … не бывает художника (Т.) 
10.
… человека всё может изменить. 
Итак, на наш взгляд, систематическое выполнение подобных заданий будет способствовать 
усвоению как основных лексических значений, так и оттенков значений близких по семантике слов. 
Многолетний опыт преподавания РКИ показывает, что интенсивное изучение лексико-граммати-

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
222
ческого материала в значительной степени обусловливает решение общих речемыслительных задач в 
процессе обучения РКИ. 
Литература 
1.
Амиантова Э.И. и др. Сборник упражнений по лексике русского языка. Учеб. пособие. М., Рус. 
яз., 1975, 352 с. 
2.
Глазунова О.И. Давайте говорить по-русски. Учебное пособие по русскому языку для 
иностранцев. М.: Рус. яз., 2001, 336 с. 
3.
Костомаров В.Г., Митрофанова О.Д. Методическое руководство для преподавателей русского 
языка иностранцам. М.: Рус. яз., 1978 
4.
Пассов Е.И. Коммуникативный метод обучения иноязычному говорению. М., Просвещение, 
1991, 223 с. 
5.
Учебный минимум по русскому языку для иностранцев. Составители Н.Ф.Зайченко, 
С.А.Воробьева. Киев, 1995, 200 с. 
6.
Щукин А.Н. Методика преподавания русского языка как иностранного. М., 2010. 
БУНЯТОВА НИНА, АХУНДОВА ЛЯМАН 
Азербайбаджанский Технический Университет 
НЕКОТОРЫЕ ОСОБЕННОСТИ НАУЧНО-ТЕХНИЧЕСКОГО ПЕРЕВОДА
АНГЛИЙСКОГО ЯЗЫКА 
Ключевые слова:
нужное слово, словарь, перевод, навык, предложение, признак, знание
About some techniques of technical translation 
The article is devoted to some methods and techniques of technical literature translation in foreign 
language teaching for the students of non-lingual higher school. It is well-known that some constructions for 
translation into English and native language are of great difficulties for students and that is why it is 
necessary to follow some methods and techniques to master improve the technical translation skills. Some 
recommendations about English grammar
Keywords:
a necessary word, dictionary, skills, translation, to determine, sentence, due to, to 
establish, to combine 
Необходимыми условиями овладения техникой перевода являются: 
1.
знание предмета; 
2.
умение найти нужное слово в словаре. 
При переводе следует помнить, что в английском языке нет грамматических окончаний и 
синтаксическая функция слова определяется местом в предложении. 
Первое место занимает группа подлежащего (грамматическое подлежащее с поясняющими 
словами). 
Второе место – группа сказуемого. 
Третье место – группа дополнения. 
Четвертое место – обстоятельства (образа действия, места, времени). 
Перевод незнакомого предложения нужно делать, начиная с подлежащего и сказуемого. 
Прежде всего, в предложении отыскивается группа сказуемого, слева от неё – группа 
подлежащего, справа – группа дополнения. Группа обстоятельства стоит в конце предложения или 
вначале перед подлежащим.
Признаки группы сказуемого 
I признак: 
Признаками сказуемого является личные формы от следующих вспомогательных и модальных 
глаголов: 
To be – am, is, are, as, were 
Will – will, would 
To have – have, has, had 
Can – can, could 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
223
To do – do, does, did 
May – may, might 
Shall – shall, should 
Must – must
Обычно вспомогательный или модальный глагол стоит не один, а является частью сказуемого: 
Radium was discovered in 1898 – Радий был обнаружен в 1898 году. 
Peoples must fight for peace – Народы должны бороться за мир. 
II признак: 
Если сказуемое стоит в утвердительной форме Past Simple Active, то оно не имеет 
вспомогательного глагола и его можно определить по окончанию cd правильных глаголов. 
Lodygin created the first incandescent lamp – Лодыги создал первую лампу накалования. 
По 2 форме неправильных глаголов. 
Our country gave many outstanding scientists – Наша страна дала многих выдающихся ученых. 
Вследствие того, что Participle II всех правильных и многих неправильных глаголов совпадет с 
Past Simple необходимо до перевода предложения проанализировать его и точно установить 
сказуемое, т.е. глагол в личной форме. 
We used this new device successfully. used – сказуемое, т.е. следует за личным местоимением. Мы 
успешно применили новый аппарат. 
The device used in our work is up-to-date. used – Participle II в функции определения. 
т.к. за ним следует словосочетание с предлогом, за которым стоит сказуемое is up-to-date. 
Аппарат, применяемый в нашей работе, - современный. 
III признак. 
Наиболее трудным случаем оказывается утвердительная форма времени Present Simple Active, 
т.к. ее единственный признак окончание s появляется только в 3 лице единственного числа. 
Oxygen combines with nearly all simple substances. 
Кислород соединяется почти со всеми простыми веществами. 
Определение не имеет фиксированного места в предложении и входит в состав той группы, с 
которой оно логически связано и может стоять как слева, так и справа от него. Примеры левого 
определения: 
our industry – наша промышленность (определение выражено местоимением) 
the electrical current – электрический ток (прилагательным) 
the heated cathode – нагретый катод (причастием прошедшего времени) 
Примеры правого определения: 
the temperature of the body – t – pa тела (определение выражено сущ. с предлогом) 
the current flowing in the conductor – ток, проходящий в проводнике (причастным оборотом) 
the experiment to be done – опыт, который надо провести (инфинитивом) 
the device for closing the circuit – прибор для включения электрической цепи (герундием с 
предлогом) 
the electrons which are revolving round the nucleus – электроны, которые вращаются вокруг ядра 
(придаточным предложением). 
Синтаксический анализ предложения. 
The light pressure was discovered by the prominent Russian scientist Lebedev at the end of the XIX 
century. 
a) по вспомогательному глаголу was, находим группу сказуемого was discovered; 
б) то местоположению слева от группы сказуемого и но артиклю the определяем группу 
подлежащего the light pressure; 
в) по местоположении. справа от группы сказуемого находим предложенное дополнение by the 
prominent Russian scientist Lebedev; 
г) определив группу обстоятельства по предлогу at, находим обстоятельство времени после 
группы дополнения at the end of the last century. 
Морфологический анализ предложения 
Light pressure was discovered by the prominent Russian scientism Lebedev at the end of the XIX 
century. 
В группе подлежащего light pressure грамматическим подлежащим обычно является последний 
элемент, в данном случае pressure. Отыскиваем в словаре слово pressure в значении 
существительного. Слово light в группе подлежащего стоит на месте определения и выполняет 
функцию подлежащего. Устанавливая, таким образом, принадлежность каждого незнакомого слова к 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
224
определенной части речи, отыскиваем их значение по словарю и получаем перевод всего 
предложения. 
Световое давление было открыто выдающимся русским ученым Лебедевым в конце XIX 
столетия. 
Работа со словарем 
a) для быстрого нахождения слова важно знать порядок букв в английском алфавит; 
б) знать условие обозначения, принятые в словаре. Вспомним их: 
v./verb/ - глагол 
n./noun/ - существительное 
a., ad. - /adjective/ - прилагательное 
num. /numeral/ - числительное 
pr. /preposition/ - предлог 
cj. /conjunction/ - союз 
в) при отыскивании слов в словаре следует восстановить исходную форму слов; 
г) определите исходные формы незнакомых слов. 
To accelerate the process the experimenter raised the temperature 
Дано в исходной форме: 
1.
to accelerate –ускорять; 
2.
experimenter – отбрасываем суффикс er, образующий от глагола существительное со 
значением действующего лица и устанавливаем исходную форму to experiment – 
пооизводить опыт. Выводим значение слова experiment – экспериментатор; 
3.
raised – отбрасываем окончание ed для правильных глаголов прошедшего времени и 
находим в словаре глагол to raise – повышать. Перевод: 
С целью ускорения процесса экспериментатор повысил температуру. 
Многозначность слов 
Помните, что уточить значение слова можно только в контексте. 
Нельзя выписывать все значения слово подряд. 
Например: figure – рисунок, цифра, число. 
This device is shown in figure 5 – Это приспособление показано на рисунке 5. 
You must know experimental figures – Вы должны знать экспериментальные цифры. 
Омоним – слова, имеющие одинаковую форму, но различные по значению. 
spring – весна, пружина; flat – квартира, плоский; solution – решение, раствор. 
Памятка переводчику 
1.
Почти весь текст до конца и постарайся понять общее содержание. 
2.
Почти первое предложение и определи простое оно или сложное. Если предложение 
сложное, разбей его на отдельные предложения. 
3.
Найди в простом предложении сначала группу сказуемого, затем группу подлежащего и 
группу дополнения. 
4.
Опираясь на знакомые слова, приступай к переводу в таком порядке: группа подлежащего, 
группа сказуемого, группа дополнения и обстоятельства. 
5.
Незнакомые слова ищи в словаре, определив, сначала какой частью речи они являются в 
предложении. Незнакомых слова с их значением выписывай в тетрадь. 
6.
При переводе незнакомых слов применяй догадку, но проверяй ее по словарю. 
Литература 
1.
Пумнянский А.Л. Чтение и перевод английской научной и технической литературы. Издание 
третье. Москва, 1008. 
2.
Гуськова И.М., Черная А.И., Эльтекова Т.М. Английские научно-технические тексты по 
автоматике, вычислительной технике и электронике. М., 1998. 
3.
Кауфман С.И. Некоторые особенности стиля американской технической литературы. М., 2006. 
4.
Савинова Е.С., Улицкая Г.М., Черная А.И. Грамматические трудности при переводе английской 
научной литературы. М., 2006. 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
225
CAVADOVA HÖKÜMƏ 
Bakı Slavyan Universiteti 
MÜRƏKKƏB SİNTAKTİK BÜTÖVLƏRİN KOMPONENTLƏRİ ARASINDA
SEMANTİK ƏLAQƏ TİPLƏRİ 
Açar sözlər: 
mətn, MSB, komponent, məna, əlaqə
Semantic contact types among components of compound syntactic integers 
The text in the Turkish lingusitics has not been systematically and thoroughly studied until recently. 
Naturally, overall textual linguistics and text syntax are very low. The text itself is syntactic integrity. There 
are semantic and logical-grammatical connections between components of the syntactic integers. Semantic 
syllables are classified as simultaneous, consistency, matching, and sampling. The text syntax explores these 
and other issues. 
Keywords: 
text, compound syntactic integrity, component, meaning, contact 
Mətnin komponentləri arasında müxtəlif məna əlaqələri mövcuddur. Bu məna əlaqələri struktur 
əlaqələrlə çox sıx birləşir. Mətn komponentlərinin struktur qarşılıqlı əlaqələrindən kənarda məna əlaqələrinə 
malik olmaları təsəvvür edilməzdir. Mətnin tərkib komponentləri bu məna münasibətlərinə daxil ola bilirlər: 
sadalama münasibəti, qarşılaşdırma münasibəti, ardıcıllıq münasibəti, eyni zamanlılıq münasibəti. 
Komponentlər arasındakı bu semantik əlaqə tipləri müxtəlif bağlayıcı formalarla müşayiət olunur. Bunu da 
unutmaq olmaz ki, heç bir qarşılıqlı məna əlaqəsi komponentlər arasında digərlərində təcrid olunmuş şəkildə 
mövcud olmur. Həmişə bir məna əlaqəsinə bu və ya başqa dərəcədə digər məna tipləri əlavə edilir. 
Komponentlər arasında ardıcıllıq əlaqəsi.
Yuxarıda qeyd etdiyim kimi, komponentlər arasında dörd 
əsas semantik əlaqə tipləri var. Məqsədəuyğun olardı ki, əlaqə tiplərini bu şəkildə qruplaşdıraq. Birinci qrupa 
eyni zamanlılıq və ardıcıllıq əlaqəsini, digər qrupa isə müqayisə, qarşılaşdırma və sadalama əlaqələrini daxil 
etmək olar. Bu bölgü ona görə doğru hesab edilir ki, birinci qrupda olan əlaqə tipləri zaman anlayışının 
ətrafında birləşir. Öz növbəsində, digər qrupa daxil olan müqayisə, qarşılaşdırma, sadalama kimi məna əlaqə 
tipləri əsas əlamət kimi komponentlərin qarşılıqlı münasibətini keyfiyyət baxımından səciyyələndirir. 
“Mətnin bütövlükdə proqressiyasına xidmət edən ən effektiv vasitə kimi komponentlər arasındakı 
ardıcıllıq əlaqəsini qeyd etmək olar. Mətnin proqressiyası dedikdə, əlaqəli mətnin elə bir ardıcıl, 
arasıkəsilməz hərəkəti nəzərdə tutulur ki, onun heç bir məqamında özündən əvvəlki sintaktik kəsiklərə 
ehtiyac qalmasın. Belə münasibəti qurarkən komponentlərin yerləşməsi istisna edilir. Komponentlərin 
düzülüşü öz-özlüyündəinformativlik bildirən reallıq kimi özünü göstərir” (2, s. 162). 
Nümunəyə nəzər yetirək: 
“Tofiq yenidən kiməsə zəng eləyir və nə barədəsə uzun-uzadı danışır. Dəstəyi asır, sonra başqasına 
zəng eləyir. Yenə uzun-uzadı danışır, asır. Sonra onun özünə zəng eləyirlər. Danışır, danışır...” (3, s. 14). Bu 
misalda hər bir komponent situasiyanın bir hissəciyini təsvir edir. Məhz bu hissələrin sıralanması bütöv 
situasiyanı bizim gözümüz önündə canlandırır. Mətndə komponentlər arasında ardııcıllıq əlaqəsi həm 
intonasiya, həm də formal vasitələrin köməyi ilə yaranır. Verilmiş mətndə komponentlərin ardıcıllıq əlaqəsi 
zamanı onları birləşdirən vasitə olaraq, xüsusi leksik vahid kimi 
sonra
sözü işlədilib. Bu da öz növbəsində 
mətnin daha möhkəm koqeziyasına xidmət edir. 
Sonra
leksik vahidi bu misalda bağlayıcı kimi çıxış edir və 
mətnin komponentlərinin daha dəqiq və ciddi ardıcıllığının müəyyənləşməsinə kömək edir. Maraqlısı budur 
ki, 
sonra
elementi eyni vaxtda komponentlər arasında birləşdirici faktor kimi çıxış edir. Beləliklə, 
komponentlər arasında ardıcıllıq əlaqəsi yaranarkən şərt hadisələrin bir zaman düzümünə düzümlənməsi, 
bütün hadisələrin ardıcıllıqla eyni zaman çərçivəsində baş verməsidir. Bu da öz növbəsində, ardıcıllıq və 
zaman əlaqələrinin vəhdətinə gətirib çıxarır. 
Komponentlər arasında eynizamanlılıq əlaqəsi. 
Müxtəlif komponentlərin təsvir etdiyi hadisələr eyni 
zamanda baş verir. Adətən belə informativ quruluşlar resipiyent tərəfindən bir bütöv, tam şəklində qəbul 
edilir. Nümunəyə nəzər yetirək: 
“Batmaqda olan noyabr günəşi payız yağışından sonra cücərərək yaşıllaşan balaca təpələri, əyri yolları, 
sahil torpağını yalayan oynaq ləpələri, bir sözlə, payızın son nəfəsini alan hər şeyi sarımtıl rəngə qərq 
etmişdi. Dənizdən əsən külək isə çöllərdə vaxtsız cücərən otları tərpədir,qazmaların bacalarından çıxan 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
226
tüstüləri əsəbi halda bururdu” (4, s. 415). Mətndə MSB şühudi keçmiş zamanda verilmişdir və bunlar MSB-
lərin mövzusunu zaman baxımından keçmişlə bağlayır.Ümumi nəticə çıxarsaq, nümunədə MSB-dəki 
informasiya şühudi keçmiş zaman üzrə köklənmiş və mətnin bu hissəsində keçmişdə icra olunan hadisələrin 
eyni zamanlılığı çərçivəsində zaman mühiti yaradılmışdır.
Komponentlər arasında qarşılaşdırma əlaqəsi. 
Mətn komponentləri arasındakı qarşılaşdırma 
münasibəti bir-birini müəyyən mənada inkar edən, əks informasiyalar daşıyan komponentlərin hesabına başa 
gəlir. Belə komponentlər arasındakı əlaqəni gücləndirmək məqsədilə 
amma, ancaq, lakin
kimi bağlayıcılar 
iştirak edə bilər. Nümunəyə nəzər yetirək: 
“Havalar pis keçmirdi, ağaclar tamam çılpaq olmasaydı, adama elə gələrdi ki, payız təzəcə girib. 
Amma payızın son ayı, qışın əvvəli olması yalnız ağacların yalın budaqlarından deyil,həm də havanın çox 
tez qaralmasından məlum olurdu.” (5, s.291) Bu misalda komponentlər arasındakı qarşılaşdırma 
münasibətini 
amma
bağlayıcısı vasitəsilə sanki bir qədər dəqiqləşdirib möhkəmləndirirlər. Ümumiyyətlə, 
komponentlər arasındakı qarşılaşdırma münasibəti həmin komponentlərin tərkibində özünü göstərən 
müəyyən antonimik vahidlərin hesabına başa gəlir. Belə antonimlər həm leksik, həm də qrammatik ola 
bilirlər. Elə də ola bilir ki, komponentin bütün məzmunu başdan-başa qonşu komponentə münasibətdə 
antonim kimi özünü göstərir. 
Bir məqamı da qeyd etmək lazımdır ki, qarşılaşdırma münasibətinə daxil olan komponentlər, həm də 
sadalama münasibətinə daxil olmuş olurlar. Başqa sözlə desək, sadalama ideyası qarşılaşdırmanın əsasında 
durur. Ardıcıllıq münasibəti prinsipial şəkildə qarşılaşdırmanı inkar edir və onların bir yerdə işlənməsi, 
demək olar, mümkünsüzdür. Qarşılaşdırma daha dərində olan eynizamanlılıq münasibətinin üzərində 
qurulur. Amma bununla belə, elə mətn tiplərinə rast gəlmək olur ki, komponentlər arasındakı dərin məna 
münasibəti ardıcıllığı da inkar etmir. Məsələn: 
Əhməd evə gəldi, paltarını dəyişdir, amma əllərinin yumadı. 
Bu mətnə axırıncı komponenti olan 
əllərini yumadı amma
bağlayıcısının köməyi ilə formal baxımdan 
iki əvvəlki komponentlə qarşılaşdırılır. Amma qarşılaşdırşa formal, üzdəki qarşılaşdırmadır və bir növ 
paradiqmatik xarakter daşıyır. 
Əllərini yumadı
komponenti öz müsbət variantı olan 
əllərini yudu 
komponenti 
ilə dil təsəvvüründə qarşıalşdırılır. 
Əllərini yumadı 
komponenti 
Əhmıd evə gəldi, pltarını dəyişdi 
komponentləri ilə qarşılaşdırılmır, yəni buradakı qarşıalşdrıma komponentlərarası qarşılaşdırma yox, 
komponentləriçi qarşılaşdırmadır. Və hər üç komponent ardıcıllıq əlaqəsinə girmişdir” (2, s. 165). 
Komponentlər arasında sadalama əlaqəsi. 
Mətn komponentləri arasında sadalama münasibəti mətnin 
elə quruluşunu nəzərdə tutur ki, bu quruluşda komponentlərin düzülüşü, arrdıcıllığı heç bir rol oynamır. 
Buradakı ardıcıllıq öz-özlüyündə qeyri-informativ olur. Bu zaman mətndəki heç bir komponent başqasından 
daha vacib olmur, başqa sözlə desək, belə mətnlərdə komponentlər səviyyəsində aktuallaşmaya rast gəlinmir. 
Bu, müəyyən dərəcədə ona gətirib çıxarır ki, sadalama münasibəti komponentləri öz tərkibinə alan mətnlərdə 
əslində komponentlərin sinonimliyi özünü göstərir. Sinonim komponentlərin isə hansının əvvəl, hansının 
sonra gəlməsi mətnin bütövlüyünə heç bir dəyişiklik gətirmir. Nümunəyə nəzər yetirək: 
“Molla Süleymanın iki oğlu var idi, ikisi də dustaq yatırdı. Biri müharibə vaxtı əsir düşüb faşistlərin 
tərəfinə keçmişdi, o birisi isə on beş yaşında bir qızı zorlamışdı. Səkinə xala oğlundan çox razı idi. 
Məmmədağa keçən il bacısı Solmazı şah qızı kimi köçürmüşdü. Solmazın indi yaxşı ev-eşiyi vardı, özü də 
yaxşı adama rast gəlmişdir”(7, s. 14). Bu nümunədə MSB-lər arasında sadalama əlaqəsi vardır. Çünki MSB-
lərin komponentlərinin, istərsə də makromətn kəsiyindəki MSB-lər arasındaki komponentlərin yerini 
dəyişsək, makromətnin bu parçadakı hipertema kəsiyinin mənasına xələl gəlməz. 
Ədəbiyyat 
1. Novruzova N. Mətn sintaksisi. Bakı: Təhsil , 2002, 184 s. 
2. Abdullayev K, Məmmədov A, Musayev M ,Üstünova K, Novruzova N, Hü seynov Ş, Rzayeva G, 
Hacıyeva K, Ziyadova L, Fətəliyeva S, Nağıyeva G, Məhərrəmova G, Zeynalova Ş, Səlimova F, 
Məhərrəmova V. Azərbaycan dilində mürəkkəb sintaktik bütövlər. Bakı: Mütərcim, 2012, 608 s. 
3. Anar. Seçilmiş əsərləri: 2 cilddə, I c. Bakı: Azərnəşr, 1988, 400s. 
4. Şıxlı İ. Seçilmiş əsərləri: 2 cilddə, I c. Bakı: Azərnəşr, 1986, 480 s. 
5. Anar. Seçilmiş əsərləri: 2 cilddə, II c. Bakı: Azərnəşr, 1988, 352 s. 
6. Viktor H. Səfillər. Bakı: Maarif, 1987, 566 s. 
7. Elçin. Seçilmiş əsərləri: 10 cilddə, II c. Bakı: Çinar-çap, 2005, 523 s. 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
227
ДЖАФАРОВ МИКАИЛ
Доктор филологических наук, профессор 
ГУСЕЙНОВА ФЛОРА 
Бакинский государственный университет 
ИЗУЧЕНИЕ СИНТАКСИЧЕСКИХ ТРАНСФОРМАЦИЙ НА ЗАНЯТИЯХ РКИ 
(на материале словосочетаний) 
Ключевые слова: 
трансформация, словосочетание, синонимические связи, вариантные 
конструкции
Study of syntactical transformation on the Russian as foreign language’s training 
(on the word-combination materials) 
Syntactical transformation is shown in several types of word-combination and sentence. Moreover its 
meaning on whole are not change and there is occurred synonymy between couples. In modern 
linguodidactics, a full-fledged communicative unit of language is considered to be a sentence. At the same 
time, it is recognized that the semantic content of the sentence is formed on the basis of the meanings of 
word combinations and word forms. 
Keywords:
transformation, word-combination, sintactical relationship, variable components
В современной лингводидактике полноценной коммуникативной единицей языка принято 
считать предложение. В то же время признаётся, что смысловое содержание предложения 
формируется на базе значений словосочетаний и словоформ. Такое тесное взаимодействие языковых 
единиц – слова, словосочетания и предложения на функциональном уровне – позволяет 
исследователям высказать мнение о том, что при обучении языку необходимо держать в центре 
внимания не отдельное, изолированное слово, а комплекс ассоциативно связанных слов, который 
обычно становится структурным ядром соответствующей модели предложения как коммуникативной 
единицы. 
Сложность изучения синтаксических единиц – словосочетаний и предложений – 
обусловливается тем, что они обладают обилием и разнообразием конструктивных моделей. Более 
того, некоторые типы синтаксических единиц способны подвергаться трансформации и образовать 
вариантные конструкции, усвоение которых вызывает дополнительные трудности.
В данной работе мы попытаемся выявить возможности трансформации различных типов 
словосочетаний в русском языке и определить рациональные приёмы привития студентам навыков 
восприятия и воспроизведения соотносительных пар трансформаций типа 
улицы города – городские 
улицы, путешествие по морю – морское путешествие, любить родину – любовь к родине
и т.п. 
При изучении трансформаций синтаксических конструкций важно определить, какая из них 
является исходной, опорной, а какая представляет собой продукт преобразования. Иными словами, 
следует установить, какая из конструкций является доминирующей в данной паре, а какая 
представляет собой зависимую конструкцию. На наш взгляд, в таких случаях следует учитывать 
устойчивость категориальных и грамматических признаков вербальных компонентов данной 
трансформационной пары. К примеру, в соотносительных конструкциях 
улицы города
и 
городские 
улицы
существительное 
город
сохраняет свою субстантивную сущность, тогда как во второй 
конструкции оно, в результате деривации приобретает облик производного прилагательного. Именно 
это обстоятельство позволяет считать данное словосочетание с адъективным зависимым 
компонентом вторичной, трансформированной конструкцией. 
Рассмотрим парные трансформации 
любить родину – любовь к родине
, где главные компоненты 
словосочетаний, будучи однокоренными словами, различаются тем, что глагол 
любить
– исходное 
слово, а 
любовь 
- производное от него существительное. Следовательно, первая из приведённых 
конструкций – опорная, а вторая – функционально зависимая.
В данном случае опорная, первичная, конструкция построена по модели глагол + 
существительное (Г+С) без предлога, а вторая, зависимая конструкция, построена по той же модели, 
но с предлогом
к
при имени. Таких глагольно-именных сочетаний в русском языке немало. Причём 
в их трансформации наблюдается большое разнообразие. Сравним с рассмотренным выше случаем 
конструкцию типа
приехал врач – приезд врача
, которые построены по модели глагол + 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
228
существительное (Г+С) и существительное + существительное (С+С). Содержательный анализ этих 
конструкций позволяет обнаружить в их составе такие смысловые элементы, как действие – субъект в 
конструкции 
приехал врач
и действие – объект в конструкции 
приезд врача
. Аналогичным образом 
можно проанализировать соотносительные пары конструкций типа 
любить родину – любовь к родине, 
ненавидеть врага – ненависть к врагу, перевозить груз – перевозка груза
. 
Изучаемая тема приобретает особую актуальность в лингвометодическом аспекте. Дело в том, 
что трансформация синтаксических конструкций осуществляется в определённых условиях. В то же 
время существует немало конструкций, которые в силу определённых причин вовсе не могут 
подвергаться трансформации. Эти причины прежде всего связаны с характером предметно-
логических отношений между явлениями в окружающей нас действительности. К примеру не 
трансформируются такие конструкции, как 
высота памятника, подпись начальника, ножка стола, 
крыша дома
и т.п. 
В процессе изучения подобных трансформаций в аудитории непроизвольно возникает вопрос о 
том, как соотносятся между собой опорная и вариантная конструкции, т.е. какое влияние оказывает 
формальное преобразование исходной конструкции на семантику вариантной конструкции. По этому 
поводу исследователи справедливо отмечают, что «наличие в синтаксических трансформациях одних 
и тех же лексем, синтаксических дериватов не гарантирует синонимичность этих трансформаций. 
Необходимым условием синонимичности синтаксических единиц является выполнение их 
компонентами тождественных синтаксических и семантических функций. Поэтому одни и те же 
лексемы, употреблённые в разных грамматических и синтаксических функциях, могут образовывать 
нетождественные по своей семантике и грамматическому значению синтаксические единицы» (2, 41). 
Следовательно, внешнее сходство трансформационных пар ещё не является показателем 
идентичности их семантики или функции. Каждый отдельный случай нуждается в 
дифференцированном подходе. Именно в результате такого подхода можно решить упомянутый 
выше вопрос о причастности рассматриваемых трансформационных пар к синонимии. 
Для аргументации данной мысли проанализируем трансформационную пару 
Приехал врач – 
Приезд врача
. Нетрудно заметить, что в этой паре первая конструкция – предложение (оно выражает 
суждение), а вторая конструкция – словосочетание (оно выражает «расчленённое понятие»). 
Следовательно, эти конструкции, входящие в данную трансформацию, не могут считаться 
синонимами, поскольку они не идентичны по своему грамматическому и функциональному статусу. 
Исходя из сказанного синтаксическими синонимами можно считать такие трансформационные пары, 
как 
улицы города – городские улицы, слушать внимательно – слушать со вниманием.
В связи с этим нельзя не согласиться с мыслью о том, что «основанием синонимии 
словосочетаний является тождество грамматических функций, выполняемых компонентами 
словосочетаний. Семантическое тождество компонентов позволяет словосочетаниям выражать одно 
и то же «расчленённое понятие». Номинативный характер словосочетаний обусловливает их 
принадлежность к тем или иным общим классам понятий, т.е. продуктивность синонимических 
словосочетаний и выражаемого ими вида грамматических отношений зависит от лексических 
значений входящих в словосочетания слов» (2, 44). Следовательно, к синонимическим 
словосочетаниям можно отнести также следующие: 
выступить успешно – выступить с успехом, 
кругосветное путешествие – путешествие вокруг света. 
На функциональном уровне эти пары корреляций обычно разграничиваются в смысловом и 
стилистическом отношении. Они обладают также большими возможностями размежевания за счёт 
реализации валентностных свойств своих однокоренных компонентов. Особое место в этом процессе 
занимает факультативная валентность существительного. Ср.: 
Слушать внимательно – слушать с 
пристальным, большим, заинтересованным, напряжённым … вниманием; городские улицы – улицы 
большого города
. 
Анализ таких синонимичных словосочетаний показывает, что их синонимия выступает как 
«момент тождества» в их парадигматических и синтагматических отношениях. Сохраняя общие 
признаки семантики, такие словосочетания в употреблении могут обогащаться семантическими 
добавками и уточнениями (2, 45). 
Сравнительный анализ этих парных конструкций показывает, что грамматические и 
семантические функции их компонентов совпадает, т.е. последние являются одним и тем же членом 
предложения и выполняют одну и ту же семантическую функцию. Например: 
ночной 
(какой?) 
полёт 
– полёт
(какой) 
ночью
. В этих словосочетаниях однокоренные переменные компоненты отвечают на 
один и тот же вопрос и выполняют роль определения. 
Изучение синтаксических трансформаций требует также анализа частеречной принадлежности 
переменных членов словосочетаний. Наблюдения показывают, что в этом отношении различаются 
глагольно-именные типы: 
приказ наступать – приказ о наступлении, привычка двигаться – 
привычка к движению; 
адъективно-именные:
московский гость – гость из Москвы; фарфоровая 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
229
чашка – чашка из фарфора; 
наречно-именные:
читать внимательно – читать со вниманием
и т.п. 
(см: 2, 44). 
И, наконец, для практического усвоения правил трансформационного механизма синтакси-
ческих конструкций (словосочетаний) студентам необходимо регулярно выполнять задания, направ-
ленные на распознавание и самостоятельное трансформирование различных типов словосочетаний. 
Приведём несколько типов таких заданий: 
1.
Трансформируйте данные словосочетания.
2.
Найдите, какое из парных словосочетаний является опорным. 
3.
Укажите, какие из данных словосочетаний не подвергаются трансформации. 
4.
Переведите данные коррелятивные пары на родной язык. 
5.
Определите, какими частями речи являются переменные компоненты словосочетаний в 
каждой паре. 
Надеемся, что выполнение подобных заданий, поможет студентам усвоить значение и механизм 
преобразования наиболее регулярных синтаксических трансформаций в русском языке. 
Таким образом, наблюдения за синтаксическими трансформациями в сфере словосочетаний 
свидетельствует о том, что в русском языке преобразованию поддаются разнообразные типы 
синтаксических конструкций, подавляющее большинство из которых находятся в синонимических 
отношениях. Наличие большого количества трансформаций в русском языке даёт основание судить о 
том, что он обладает богатым арсеналом выразительных средств, наглядно демонстрирующим 
гибкость языковой системы. Обучение студентов практическому применению трансформаций в 
различных стилистических условиях коммуникации поможет им усвоить нормы употребления 
языковых средств в соответствии с нормами литературной речи. 
Литература 
1.
Виноградов В.А. Лингвистика и обучение языку. М., 2003, 247 с. 
2.
Гречко В.А. Типология синонимических единиц современного русского литературного языка. 
Автореф.докт.дис-ции. Л., 1987, 57 с. 
3.
Золотова Г.А. Коммуникативные аспекты русского синтаксиса. М., 2001, 268 с. 
4.
Маковский М.М. Лингвистическая комбинаторика. Опыт типологической стратификации 
языковых структур. М.: Наука, 1988, 232 с. 
5.
Мустайоки А. Теория функционального синтаксиса: от семантических структур к языковым 
средствам. М., 2006. 
6.
Русская грамматика. Т. II. Синтаксис. М.: Наука, 1980, 710 с.
7.
Сухотин В.П. Синтаксическая синонимика в современном русском литературном языке. 
Глагольные словосочетания. М.: АН СССР, 1960. 
EYVAZLI GUNEL 
Azerbaijan University of Languages 
THE PARAMETERS İN TEXTS
Keywords: 
text, subject, predicate, theme, rheme
Mətnin paramertləri 
Məlumdur ki, dil sistemdir və bu sistemin sahələrindən biri supra sintaktik aktual səviyyədir. 
Aktuallaşma da həmçinin bu səviyyəyə aiddir. Bax buna görə də terminlər sistemi və aktuallaşma bir-
birlərinə çox yaxındırlar. Aktuallaşma dilin mənalarının əlaqələrini nizamlayır. Əgər biz dilçiliyin 
mənbələrini araşdırsaq biz potensial sintaksisin dilə aid, aktual sintaksisin isə nitqə aid olduğundan xəbərdar 
olarıq. Bu bölgü söz sırası ilə sıx əlaqədardır. Sözlərin yeri nitq prosesi ərzində dəyişir və sonra inversiya 
yaranır. İnversiya intonasiya ilə müşahidə olunur. 
Açar sözlər:
mətn, cümlə, aktual üzvlənmə,söz sırasi tema, rema
The grammatical members consist of grammatical subject and predicate; functional members consist 
of psychological subject and predicate. Functional and formal analysis of the sentence should be strictly 
distinguished from each other.In other words ,the theme and the rheme are not the same as the grammatical 
subject and the grammatical predicate.The grammatical subject is likely to have developed from a fixed 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
230
manner of expressing the theme ,wile the grammatical predicate has envolved from a fixed manner of 
expressing the rheme.( Vilem Matezius) 
We should like to stress that in the strong position of the functional analysis the formal parameters of 
the text are the theme and the rheme. In the Azerbaijani language as well as in the English language the 
formal parameters of the theme and the rheme are the following (1) word order – the subject comes the first, 
and the predicate follows it; (2) the indicators of the intonation such as the tone rises in the theme, and the 
logical stress appears in the rheme. These parameters of the text can be observed in the sentences that have 
both the subject and the predicate [ Abdullayev: 7].
It is known that each sentence contains the subject and the predicate. The subject is the carrier of the 
subjective idea, and the subject can be repeated by the help of the predicative and by the help of personal 
endings in the nominal predicate that is stated at the end of the sentence. The stated predicative closes the 
system. The process of the closing causes the formation of the sentence. Basing on this idea it means that a 
sentence is formed “when the personal ending directs the attention of the repetition to the first element-to the 
subjective idea of a lexical phrase” and as a result the boundaries of a sentence is formed [Musayev: 97].
The predicative can be explained according to the relation of two elements – definiteness and 
indefiniteness. According to this approach the predicative can be analyzed in three variants: 1) predicative – 
it is the relation of a subject and a predicate; 2) it is the relation of the theme and the rheme; 3) it is the 
relation of the subject and the predicate. 
The sentence is an elementary semiological reaction.The words order that form the sentence carry the 
theme and the rheme. M.A.K.Halliday states that the theme is the beginning point of a speaker based on the 
idea of being connection with the unmarked of the theme and the known [Halliday 1967: 120].
We can state that a sentence is the result of language facts, various changings etc. All of these are used 
for forming a sentence. The words that form the sentence are related with each other according to the 
meaning and grammar. The “nonsence words” can not form a sentence. All words that are used to form the 
sentence have semantic meanings. There are two kinds of relation in every sentence. 1) semantic inside 
relation; 2) grammatical relation. These two relations can act at the same time.
For discussing the problem of definiteness and indefiniteness in the theme we need to look through the 
connection between the definiteness and the discourse. First of all, we need to explain the thought of the 
meaning of the definiteness. There are a plenty of linguistic sources dealing with the mentioned problem 
including the typology of a language and discourse in linguistics, as well as in psycholinguistics.
The definiteness and the indefiniteness are considered to grammaticize the discourse status in some 
cases. In this case the definiteness is characterized by discourse-known, and the indefiniteness by discourse-
new. It should be noted that discourse must refer to any certain unit.
The investigation proves that the definite references are observed in the theme more than in the rheme, 
but it is not surprising that the definite and indefinite indicators can be used inside one text. The definite 
elements can also be observed in the same nominal elements unlike the Theme and the rheme. The definite 
elements are observed more than the indefinite ones. In the contexts of mentioned and unmentioned Themes,
the differences between the common indicators of definiteness attract special attention.
Literature 
1.
Abdullayev Ə.Aktual üzvlənmə, mətn və diskurs. Bakı: “Zərdabi LTD” MMC, 2011
2.
Vilem Matezius . A centenary of English studies at Charles university;” From Matezius to present-
day linguistics “. 
3. Musayev O.İ. İngilis dilinin qrammatikası. Bakı: Qismət, 2009
4. Halliday M.A.K. ‘Notes on transitivity and theme in English: Part 2 Journal of Linguistics 3: pp.199-244, 
Oxford University Press, 1967

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
231
ƏHMƏDOVA RAMİLƏ 
Azərbaycan Dillər Universiteti 
DEYKSİS, ONUN NÖVLƏRİ VƏ İFADƏ VASİTƏLƏRİ 
Açar sözlər: 
deyksis, deyktik mərkəz, məkan deyksisi, zaman deyksisi, şəxs deyksisi 
Deixis, its types and ways of expression
The article provides the general information concerning the notion of deixis and how its types are 
represeted in the language. The article pays careful attention to the most common categories of contextual 
information referred to by deixis which are those of person, place, and time which are treated as “major 
grammaticalized types” of deixis. Apart from the above mentioned traditional types, other types of deixis 
such as discourse and social deixis are also discussed in the article. Person deixis, time deixis and especially 
place deixis, also known as space deixis are clarified throughout the article by means of examples. Although 
this article draws examples primarily from English, deixis is believed to be a feature (to some degree) of all 
natural languages as well as Azerbaijani. 
Keywords: 
deixis, deictic centre, space deixis, time deixis, person deixis
Dilçilikdə deyksis cümlədə müəyyən sözlərin və frazaların başa düşülməsinin kontekstual informasiya 
tələb etməsi hadisəsinə aid edilir. Sabit semantik mənaya malik olan, lakin zamandan və məkandan asılı 
olaraq daim dəyişən denotasiya mənası olan sözlər deyktik sözlərdir. Deyksis anlayışı fikrin ifadə edildiyi 
məkan və zaman ilə əlaqəli olan dilin oriyentasiyalı əlamətlərini təsvir etmək üçün tətbiq olunur. Bu 
kontekstual informasiyanı tələb edən sözlərin və frazaların mənası, məsələn, ingilis dili əvəzlikləri deyktik 
hesab olunur. Deyksis indeksikallıq və anafora ilə sıx bağlıdır. Deyksisə aid konseptlər yalnız şifahi dildə 
deyil, yazılı dildə, jestlərdə və kommunikasiya mediasında da tətbiq oluna bilər. Deyksis yalnız ingilis dilinə 
deyil, müəyyən dərəcədə bütün dillərə aid olan xüsusiyyətdir. Deyksis izahı nitqdəki ekstralinqvistik 
kontekstə uyğun gələn ifadə vasitəsilə əmələ gələn istinaddır. Levinsona görə, deyksis dillərin 
kodlaşdırıldığı üsulları, nitqdəki kontekstlərin xüsusiyyətlərini və beləliklə söyləmlərin izahının nitq 
kontekstinin təhlilindən asılılığını öyrənir. Deyksis dil tədqiqində mühüm sahələrdən hesab olunur və o, 
ikinci bir dili öyrənmədə başlıca əhəmiyyətə malikdir. “Deyksis” termini Qədim yunan dilinə məxsusdur, 
“istinad, nümayiş, göstərmə, işarə” və s. deməkdir. (5, s. 55)
Deyksis daha çox “sözlə işarə”, yəni dil vasitəsilə işarə kimi başa düşülür. Deyktik ifadələrə bu cür 
leksemlər daxildir: şəxs və yiyəlik əvəzlikləri (I, you, mine, yours), işarə əvəzlikləri (this, that), zaman və 
məkan zərfləri (here, there, now, then) , so/do kimi sözlər, artikllar və s. Deyksis mətndənkənar dünyaya 
aiddir. (5, s. 56) 
Dilin deyktik elementləri nitq parçasını xüsusi zaman, yer, ötürücü və diskurs konteksti ilə 
əlaqələndirən linqvistik formalardır. Hazırki tədqiqatlarda fənnlər beş deyktik kateqoriyadan birindən təşkil 
olunan cümləni yadda saxlamağı qarşısına məqsəd qoyur (deyktik yer zərfləri, işarə bildirən sifətlər, artikllar, 
deyktik feillər, zaman zərfləri). Cümlələr real zaman,məkan, şəxs və diskurs kontekstindən ayrıldığı adi 
eksperimental mühitdə təqdim olunduqda deyktik sözlər qeyri-deyktik sözlərə nisbətən daha çətin yadda 
qalır. Münasib kontekstlərdə olan cümlələrdə deyktik sözlər qeyr-deyktik sözlərdən az fərqlənir. Bundan 
əlavə nəticə çıxarmaq olar ki, deyktik kontekst olmadan deyktik elementlər cümlədə məhdud mənaya malik 
olur və beləliklə onları yadda saxlamaq çətin olur. (6, s. 125) 
Nitqi əhatə edən kontekstə olan istinadlara ilkin deyksis, ekzoforik və ya sadəcə olaraq deyksis deyilir. 
İlkin deyksisdən mətndənkənar situasiyaya (situasiya deyksisi) və ya danışanın və ya dinləyənin söz biliyinə 
(bilik deyksisi) işarə etmək üçün istifadə olunur. Deyktik ifadələrin kontekstual işlənməsi isə ikinci dərəcəli 
deyksis, mətn deyksisi və ya endoforik deyksis adlanır. Bu cür ifadələr mətndə həm geriyə, həm də irəliyə 
istinad edə bilər. Anaforik deyksis geriyə işarədir və o ingilis dilli mətnlərdə bir norma kimi qəbul olunur. 
İşarə əvəzliklərini (
such, said, similar, (the) same
) bu deyksisə nümunə göstərmək olar. Kataforik deyksis isə 
irəliyə işarədir. Kataforik deyksisə “
the following, some, certain, some, this (məs, Let me say this), these, 
severa
l” kimi sözləri misal göstərmək olar. (6, s. 128) 
Deyksisə aid olan kontekstual informasiyanın kateqoriyaları şəxs, zaman və məkan kateqoriyalarıdır. 
Filmor bunları deyksisin “əsas qrammatikləşmiş tipləri” adlandırır. (3, s. 31) 
Şəxs
– Şəxs deyksisi danışığa cəlb olunan qrammatik şəxslərdən bəhs edir. İştirak edən həmin şəxslərə 
həm birbaşa, vasitəsiz şəkildə (məsələn, danışan və adresat) , həm vasitəli şəkildə (informasiyanın birbaşa 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
232
onlara ünvanlanmadığı təsadüfi dinləyənlər), həm də danışıqda adları qeyd olunanlar aiddir. İngilis dilində 
şəxs deyksisi ümumiyyətlə əvəzliklərlə göstərilir. Aşağıdakı nümunələr buna misal ola bilər. 
-
She is having breakfast. 
-
Would you go with me? 
Məkan
– Məkan və yer deyksisi danışıqla bağlı olan yer, məkan kimi anlayışları öyrənir. Şəxs 
deyksisində olduğu kimi , məkan da danışana və adresata və ya istinad olunan şəxslərə və ya obyektlərə aid 
ola bilər. İngilis dilində yer deyksisinə ən səciyyəvi nümunələr “here” və “there” zərfləri və “this”, “that” 
işarə əvəzlikləridir. Məsələn, 
-
She loves to visit this country. 
-
The students would like to go there with great pleasure. 
-
That idea refers to him. 
Qeyd etmək lazımdır ki, “here” və “there” danışana yaxın və uzaq məkanı bildirmək üçün işlədilir. 
Lakin əgər adresat danışanla eyni məkanda deyilsə bu zaman “there” adresatın mövcud olduğu məkana da 
aid ola bilər. 
Deyksis açıq şəkildə danışanın konteksti ilə bağlıdır. Dillər adətən deyktik sistemlərində ən azı 
ikitərəfli referensial fərq nümayiş etdirir. Bunlardan biri proksimal (yaxın) – danışana yaxın və ya çox yaxın, 
digəri isə distal (uzaq) – danışandan uzaq və ya adresata yaxın. İngilis dilində bu “this” və “that” , “here” və 
“there” misalları ilə izah olunur. Hər iki cütlükdə birinci tərəf yaxınlıq, ikinci tərəf isə uzaqlıq bildirir (3, s. 
56). 
Başqa dillərdə isə fərq üçtərəflidir: proksimal – danışana yaxın, orta – adresata yaxın və distal – hər 
ikisindən uzaq. Bunlara koreya, yapon, filippin və türk dillərində rast gəlmək olar. 
Zaman
– Zaman deyksisi danışıq zamanı müşahidə edilən müxtəlif zamanları öyrənir. Bunlara “now”, 
“then” , “soon” və s . zaman zərfləri və müxtəlif zamanlar daxildir. Ən yaxşı nümunə isə hər gündən sonrakı 
günü bildirən “tomorrow” sözüdür. Keçən ildəki “sabah” ilə gələn ildəki “sabah” bir-birindən fərqlənir. (7, s. 
639) 
Zamanlar mütləq (deyktik) və nisbi olmaqla iki yerə bölünür. Məsələn, sadə keçmiş zaman mütləq (He 
went there) , keçmiş zamanın bitmiş forması (He had gone) isə nisbi zamandır. 
Baxmayaraq ki, deyksisin ənənəvi kateqoriyaları daha çox nəzərə çarpır, digər kateqoriyalar da 
mühüm əhəmiyyətə malikdir. Deyksisin bu kateqoriyaları haqqında ilk dəfə Filmor və Layonz bəhs 
edilmişdir. 
Diskurs
– Diskurs və ya mətn deyksisi danışıq zamanı istifadə olunan ifadələrə istinad edir. Məsələn, 
-
This is a love story. 
-
That was an interesting movie. 
Birinci cümlədə “this” diskursun sonrakı hissəsinə aid edilir. İkinci cümlədə isə “that” diskursun 
əvvəlki hssəsinə aiddir. 
Diskurs deyksisi ilə anafora bir-birinə bənzəyirlər , lakin onlar arasında fərq qoyulmalıdır. Layonz 
qeyd edir ki, bir ifadə eyni zamanda həm deyktik, həm də anaforik ola bilər. Onun “I was born in London 
and I have lived here/there all my life” misalında “here” və ya “there” Londona istinadən anaforik, lakin 
danışanın cari zamanda Londonda olub-olmamasından asılı olaraq isə deyktik funksiya daşıyır (7, s. 640). 
Bu iki hadisəni fərqləndirmək üçün əsas qayda aşağıdakı kimidir: Əgər ifadə başqa bir linqvitik 
ifadəyə və ya diskurs parçasına aiddirsə o, diskurs deyksisi , eyni ifadə və ya diskurs parçasına aiddirsə bu 
zaman o , anaforadır. 
Sosial
– Sosial deyksis nisbi sosial status və tanışlıq (yaxınlıq) kimi ifadələrdə kodlaşdırılan sosial 
informasiyadan bəhs edir. “Please”, “professor”, “teacher”, “doctor” və s. sözləri sosial deyksisə misal 
göstərmək olar. Sosial deyksisin iki əsas forması müvcuddur: T-V adlanan fərqlər və fəxrilər. (7, s. 641) 
T-V latın dilində “you” nun rəsmi və qeyri-rəsmi formaları olan “tu” və “vos” sozlərinin baş 
hərflərindən əmələ gəlmişdir. T-V dilin iki müxtəlif ikinci şəxs əvəzliklərini bildirmək üçün işlədilir. Bu 
əvəzliklərdən fərqli istifadə rəsmilik, tanışlıq və ya qarşılıqlı təsirdə olanlar arasında həmrəylik haqqında 
fikir ifadə edir. Məsələn, T forması dostla və ya sosial cəhətdən bərabər olanla danışarkən, V forması isə yad 
və ya sosial cəhətdən üstünlüyə malik bir şəxslə ünsiyyətə girərkən işlədilir. 
Deyktik mərkəz
– deyktik ifadənin lövbər saldığı fikirlər toplusudur. Deyktik ifadələr daha çox 
eqosentrik olduğundan deyktik mərkəz danışandan, dsikursun yerindən və məsələyə aidiyyatı olan sosial 
faktorlardan ibarət olur. Deyktik ifadələrdən deyktik mərkəzin digər iştirakçılara, şəxslərə və ya məkanlara 
keçirildiyi hallarda da istifadə oluna bilər.Məsələn, “I am standing here now” cümləsində deyktik mərkəz 
danışıq zamanında və məkanında sadəcə olaraq bir şəxsdir (I) . Lakin bəzi hallarda , məsələn, uzaq məsafəli 
telefon danışığında – Londondan Nyu Yorka - aşağıdakı hal müşahidə olunur. 
Londonlu deyir: 
- We’re going to New York next week. Burada deyktik mərkəz Londondadır. Onlar bərabər şəkildə 
belə deyə bilərlər: 
- We’re coming to New York next week. Bu məqamda isə deyktik mərkəz Nyu Yorkdadır. 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
233
Kimsə haqqında hekayə danışarkən deyktik mərkəz həmin kimsə olur. 
Deyksisin iki işlənmə məqamını fərqləndirmək məqsədəuyğundur – jest və simvolik. Jest deyksisə 
başa düşülməsi müəyyən audio – vizual informasiya tələb edən deyktik ifadələr aiddir. Ən sadə nümunə kimi 
obyektə işarə olunmanı və “this” və “that” dən istifadə olunmanı göstərmək olar. Bu kateqoriyaya işarə 
etmədən başqa baxışın istiqaməti, səsin tonu kimi informasiya tiplərini də daxil etmək olar. Əksinə simvolik 
işlənmə ümumiyyətlə danışıq və nitq haqqında başlıca zaman-məkan biliyini də tələb edir. Məsələn, “I prefer 
this book” cümləsi hansı kitabın göstərildiyini görə bilməyi tələb edir. “She loves this village” cari yeri 
bilməyi tələb edir. “She saw this country one time” cümləsi “this” əvəzliyinin qeyri-deyktik işlənməsidir, 
çünki burada xüsusi bir şeyə istinad edilmir. Burada “this” əvəzəliyindən qeyri-müəyyən artikl kimi istifadə 
olunmuşdur. Bu o deməkdir ki, onun əvəzinə “a” artiklından istifadə oluna bilər. (1, s. 185) 
Deyksis və indeksikallıq
– çox zaman eyni mənada işlədilir və hər ikisi eyni ideya ilə bağlı olur. 
Lakin hər ikisinin bir-birilə bağlı müxtəlif tarixləri və ənənələri var. Keçmişdə deyksis xüsusilə məkan-
zaman istinadı ilə bağlı olduğu halda, indeksiakllıq daha geniş şəkildə işlədilib. Ən əsası, hər ikisi müxtəlif 
elm sahəsi ilə bağlıdır; deyksis linqvistika ilə, indeksikallıq isə fəlsəfə ilə əlaqədardır. (2, s. 220) 
Təbii dildə istənilən fikir konkret məkanda və konkret zamanda ifadə edilir. Yəni həmin fikir müəyyən 
məkan-zaman situasiyası ilə bağlıdır. Hər hansı bir fikir konkret şəxs tərəfindən (danışan) ifadə edilir və 
adətən başqa bir konkret şəxsə (dinləyənə) ünvanlanır. Hesab edək ki, danışan və dinləyən tipik halda bir-
birindən fərqlənir. (elə hallar olur ki, dinləyən birdən çox olur) və bundan əlavə tipik halda onlar eyni 
məkan-zaman situasiyasında olurlar. (Diqqət yetirək ki, bu nöqteyi nəzərə görə “qeyri-tipik” situasiya ilə 
əlaqəli olan fikirlərə tez-tez rast gəlmək olar: bir tərəfdən insan “öz-özü ilə” danışa bilir; digər tərəfdən insan 
telefonla danışanda dinləyənlə eyni məkan-zaman situasiyasında olmur). (2, s. 226) 
“Şəxs əvəzlikləri” (I-mən, you-sən, he- o və s. ) dilin ancaq bir qrup elementlərini təşkil edir. Onların 
mənası nitqin tipik situasiyasının deyktik koordinatlarına istinadən müəyyən edilməlidir. Deyksis 
komponentinə daxil olan elementlərə başqa nümunə kimi yer və zaman zərflərini də göstərə bilərik. Məsələn, 
“here” burada və “there” orada (danışanın yaxınlığında və ondan 
uzaqda), “now” indi və “then” onda (nitq zamanı və nitq zamanında olmayan). Bunlar ən çox işlənən 
nümunələrdir. 
Mürəkkəb sintaktik bütövlərin komponentləri arasında möhkəm leksik-qrammatik əlaqə vasitəsi kimi 
müşahidə olunan deyktik təzahürlər mətnin mövcud olduğu məkandakı situasiya ilə uyğunlaşır. Artıq məlum 
olduğu kimi, deyktik elementlərə ilk növbədə əvəzliklər – şəxs, işarə, yiyəlik, eləcə də bəzi zərflər, feilin 
zamanları və artikllar aid edilir. Adreast bu deyktik eleməntləri, onların mövcud olduqları stuasiyanın 
müvafiq təzahürləri ilə uyğunlaşdırılması vasitəsilə düzgün şəkildə interpretasiya etməsə, çox güman ki, 
mətni anlaya bilməz. Beləliklə, həmin elementlər, bir-birlərinə və kommunikasiya prosesinin digər üzvlərinə 
məxsus işarələr münasibətini yaradan işarə funksiyalarına malikdirlər. Bununla bağlı bizi deyktik 
elementlərin mətnyaradıcı imkanları, yəni onların mətn çərçivəsində də əvvəlki kontekstə (anafora) və 
perspektivə (katafora) işarə funksiyaları, eləcə də yeni-köhnə informasiya qarşıdurması yaradılmasındakı 
əlaqələndirici rolları maraqlandırır. (6, s.133) 
Nitqin tipik situasiyası eqosentrikdir : nitqdə danışanın rolu bir iştirakçıdan digər iştirakçıya keçdiyi 
kimi, deyktik sistemin “mərkəzi” də dəyişdirilə bilər. Məsələn, I- mən danışanın özünə işarə etməsi üçün 
işlədilir, you – sən, siz isə dinləyənə işarə etmək üçün işlədilir. (1, s. 185) Demək olar ki, danışan həmişə nitq 
situasiyasının mərkəzində olur. Həmçinin qeyd etmək lazımıdır ki, nitq situasiyasının iştirakçıları təkcə 
danışan və dinləyən rolunda çıxış etmirlər. 
Yuxarıda qeyd olunanları nəzərə alaraq bildirmək lazımdır ki, deyksis və onun növləri dildə öz əksini 
müxtəlif dil vahidləri ilə ifadəsində tapır. 
Ədəbiyyat
1.
Barry J. Blake, All About Language. Oxford University Press, 2008, p. 185 
2.
Fillmore, Charles J. Deictic categories in the semantics of ‘come’. Foundations of Language, 
2
, 1966, 
219–227 
3.
Fillmore, Charles J. Towards a descriptive framework for spatial deixis. In R. J. Jarvell & W. Klein 
(Eds.), Speech, place and action: Studies in deixis and related topics, London: Wiley, 1982, pp. 31–59
4.
J. Peter Denny, Semantics of the Inuktitut (Eskimo) Spatial Deictics 
5.
Levinson, Stephen C. Deixis in Pragmatics. pp. 54–96 
6.
Levinson, Stephen C. Deixis. In Laurence R. Horn, Gregory L. Ward (eds.) The Handbook of Pragmatics, 
Blackwell Publishing , 2006, pp. 120-138.
7.
Lyons, John "Deixis, space and time" in Semantics, Vol. 2, Cambridge University Press, 1977, p.636-645
8.
https://www.thoughtco.com 
9.
http://citeseerx.ist.psu.edu 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
234
ƏLİYEVA ASİFƏ 
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent 
Bakı Dövlət Universiteti 
ÜNSİYYƏT MƏDƏNİYYƏTİ: DANIŞIQ ETİKASI VƏ NİTQ ETİKETLƏRİ 
Açar sözlər
: 
ünsiyyət mədəniyyəti, nitq etikası, nitq etiketləri, müraciət formaları, mədəni ünsiyyət 
modeli
Cultural council: training ethics and qualified labels 
The article deals with communication, which is the key element of verbal speech. Here are 
information about the application forms and speech labels, which are important factors in communication in 
the community. It is noted that speech labels are one of the important conditions of communication ethics. 
Speech is related to the overall level of speaking, and is a sign of his speech culture. The article outlines the 
criteria for the application forms for different age and social levels. The study focuses on relevant literature 
on the subject, analyzes modern language facts. 
Keywords: 
communication culture, speech ethics, speech labels, reference forms, cultural 
communication model 
Ünsiyyət dedikdə, biz nitq və nitqdənkənar təsirin köməyi ilə həyata keçirilən qarşılıqlı münasibəti 
nəzərdə tuturuq. Ünsiyyət insanlar arasında təmasın yaranması və inkişafı prosesi kimi meydana çıxır. Heç 
bir insan birliyi oradakı adamlar arasında təmas yaradılmadan birgə fəaliyyəti həyata keçirə bilməz və 
qarşılıqlı anlaşma baş verməz. Ünsiyyət insanlar arasında birgə fəaliyyət tələbatından doğan təmasın 
çoxplanlı inkişaf prosesidir. Başqa sözlə, ünsiyyət iki və daha çox insanın münasibətləri aydınlaşdırmaq və 
ümumi nəticə əldə etmək məqsədilə öz səylərini əlaqələndirməyə və birləşdirməyə yönəlmiş qarşılıqlı təsirə 
deyilir. 
Ünsiyyət müxtəlif vasitələrlə həyata keçirilir. Onların içərisində nitq xüsusi yer tutur. Ünsiyyətin 
ekspressiv mimik vasitələri də mühümdür: təbəssüm, tərs baxış, mimika, əl və bədənin ifadəli hərəkətləri, 
vokal mimikası - bunlardan hər birinin ünsiyyət prosesində öz yeri vardır. 
Ünsiyyət prosesində insanlar nəinki mühit haqqında məlumat əldə edir, eyni zamanda müxtəlif adət və 
ənənələrə yiyələnir ki, bunlar da real varlığın dərk edilməsinə xüsusi istiqamət verir. Deməli ünsiyyət hər 
şeydən əvvəl obyektiv varlığın dərk edilməsini təmin edən əsas şərtdir. Həyati faktlar göstərir ki, ünsiyyət 
eyni zamanda psixi proseslərin təzahüründə özünəməxsus tərzdə iştirak edir. Ünsiyyət psixi proseslərin 
dinamikasına, təzahürünə təsir göstərir və onları daha da mütəhərrik edir. Ünsiyyət eyni zamanda şəxsiyyətin 
formalaşmasına da müəyyən tərzdə istiqamət verir. Şəxsiyyətin təşəkkülü ünsiyyət prosesinin məhsuludur. 
Belə ki, ünsiyyət sayəsində insan keyfiyyətcə dəyişir, onun hərtərəfli, ahəngdar inkişafı mümkün olur, o, 
müəyyən ictimai vəzifəni yerinə yetirir, sosial rolu ifa edir, zəruri rəftar və davranış normalarına, praktik 
fəaliyyət vərdişlərinə yiyələnir, ətraf aləmə fəal surətdə təsir göstərməyə can atır (1, s. 57).
Ünsiyyətin vasitəli və vasitəsiz növləri vardır. Vasitəsiz ünsiyyət həm verbal, həm də qeyri-verbal ola 
bilər. Vasitəsiz ünsiyyətdə nitq mühüm rol oynayır. Elmi-texniki tərəqqi nəticəsində meydana çıxmış 
mükəmməl texniki vasitələr insanlar arasında ünsiyyət tərzinin yaranmasına səbəb olmuşdur. Belə ünsiyyət 
“vasitəli ünsiyyət” adlanır. 
Kollektiv əmək fəaliyyətinin planlaşdırılması və tənzim edilməsini təmin etmək ünsiyyətin yerinə 
yetirdiyi ən başlıca sosial funksiyadır. Ünsiyyət eyni zamanda idarəetmə və ictimai nəzarətetmə funksiyasını 
yerinə yetirir. Yəni ünsiyyətin xüsusən də nitqin köməyilə cəmiyyət öz üzvlərinə bu və ya digər davranış və 
rəftar normalarını yayır, onun mənafeyinə zidd olanları isə pisləyir. Ünsiyyət vasitəsilə qruplararası qarşılıqlı 
təsir təmin edilir. 
Ünsiyyət informasiya mübadiləsi dedikdə informasiyanın iki tərəfi fərqləndirilir. Birinci, 
kommunikator - informasiyanı verən, ikincisi resipient -informasiyanı qəbul edən. 
İnsanlar ünsiyyət prosesində bir-birlərinin fikirləri, ideyaları, hissləri və s. ilə tanış olurlar. Onlar 
keçmişdə baş vermiş müxtəlif hadisələr haqqında bir-birinə məlumat verir, ayrı-ayrı məsələlər barəsində bir-
birlərinin rəyini və mülahizələrini öyrənirlər. Bu baxımdan kommunikasiya prosesi informasiya mübadiləsi 
kimi təhlil oluna bilər. Kommunikasiyanın iki tipini fərqləndirmək olar: verbal və qeyri-verbal 
kommunikasiya (7, s. 34). 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
235
Verbal kommunikasiya ünsiyyət prosesində nitq mühüm rol oynayır. İnsan istər onu əhatə edən mühit, 
istərsə də keçmiş və gələcək barədə hər cür məlumatı əsasən yazılı və şifahi nitq vasitəsilə alır. Nitqin əsas 
struktur vahidi olmaq etibarilə söz çox böyük qüvvəyə malikdir. İ.P.Pavlovun sözləri ilə desək, «Söz fırtına 
kimi insanın orqanizminin ən etibarlı hesab edilən psixofizioloji prosesləri belə dağıda bilər, tərsinə çevirər, 
hətta yox edər və ya dəyişə bilər». Söz yalnız pozan, dağıdan deyil, eyni zamanda müsbət təsirə malik ən 
qüvvətli qıcıqlandırıcıdır. Ən çətin şəraitdə deyilən bircə kəlmə söz belə insanda ruh yüksəkliyi yaradır, onda 
müsbət emosiyaların baş qaldırmasına, nəcib əxlaqi keyfiyyətlərin yaranmasına, təzahürünə, həmçinin 
formalaşmasına istiqamət verə bilər. Burada əsl məsələ hər sözdən yerində istifadə etmək, bununla da 
ünsiyyətə düzgün qiymət verməkdir. 
Ünsiyyətin keyfiyyəti həm də sözün işlənmə məqamı və məqsədi ilə bağlıdır. Bu cəhətdən dildə 
müraciət formalarının, nitq etiketlərinin işlənməsi xüsusi əhəmiyyət daşıyır. Nitq etiketləri, müraciət 
formaları dilin milli keyfiyyətini əks etdirən əsas əlamətlərdən biridir. Azərbaycan dilində bu vahidlər üslubi 
imkanlarına görə çoxşaxəli məzmun və funksiya daşıyır. Nitq etiketləri müxtəlif üslublarda fərqli şəkildə 
işlənir. Çünki hər sahənin özünəməxsus nitq üslubu vardır. Bu mənada, bədii üslubda işlənən nitq 
etiketlərinin araşdırılmasının ayrıca əhəmiyyəti vardır. Müraciət – rabitəli nitqin elementlərindən biridir və 
məntiqə uyğun olaraq o, bu və ya başqa halda nitq mühiti ilə əlaqədardır. Belə ki, danışıq zamanı başqasının 
heysiyyətinə toxunan, şəxsiyyətini təhqir edən, ədəb qaydalarına uyğun olmayan söz və ifadələrə: 
soxulmaq, 
meymun, keçəl, xosunlaşmaq, kəllən haqqı, böyük fısqırıq, burnunu soxmaq, əkilmək, məzələnmək, 
soxuşdurmaq, burcutmaq, aradan sürüşmək, sərsəm, boşboğaz, toqqanın altını bərkitmək, özü doğub 
göbəyini özü bağlamaq, ipli-mıxlı yoxa çıxmaq, eşşəyin quyruğuna bağlamaq 
və s. ifadələrə yol 
verilməməlidir. Belə leksik vahidlər və ifadələr hansı münasibətlə deyilməsindən asılı olmayaraq daim ciddi 
narazılıqla qarşılanır.
Xalqın milli təfəkkürünə, etnoqrafiyasına, ənənələrinə uyğun müəyyən nitq etiketi normaları, qaydaları 
vardır ki, hər bir mədəni və savadlı adamın onlara əməl etməsi nitq mədəniyyəti baxımından zəruri sayılır. 
Danışığın milli mentalitetimizə uyğunluğu ünsiyyətin müxtəlif məqamları, situasiyalarında söz, ifadə, nitq 
etiketlərindən düzgün istifadə edilməsində özünü göstərir. Ən münasib, xoşagələn etiketlərin (nəzakətli, 
ürəkaçan söz və ifadələrin) yerində işlədilməsi ünsiyyətə girənlər, dinləyicilər tərəfindən razılıqla qarşılanır. 
İnsanın arzusu, istəyi, hətta bəzən də taleyi çox zaman onun müvafiq nitq etiketlərini işlədə bilməsindən asılı 
olur. Bu tələblərin gözlənilməməsi insanların narazılığına, münasibətin, qarşılıqlı anlaşmanın pozulmasına 
gətirib çıxarır.
Universitet təcrübəsində tələbələrin öz müəllimlərini başqası ilə əvəz etmək barədə müraciətinin 
dəfələrlə şahidi olmuşuq. Müəllim və tələbə münasibətində belə xoşa gəlməyən hal əksərən danışıq 
etikasının pozulması, tələbəyə qarşı kobud söz və ifadənin işlənilməsi nəticəsində baş verir. İnsan bütün 
hallarda öz danışığına nəzarət etməyi, ifadələri ölçüb-biçməyi bacarmalı, heç bir vəziyyətdə etika qaydaları 
pozulmamalıdır. Xüsusi gərginlik keçirən adamlar çox vaxt əsəbi danışır. Belələrinə onu tanıyanlar “əsəbidir, 
bənd olmayın” deyə bəraət verirlər. Fikrimizcə, əslində heç də belə olmamalı və qeyri-normal danışığa görə 
şəxlərə iradlar bildirilməlidir. Həm ailədə, həm də ictimai yerlərdə nitqin etik normaları gözlənilməli, 
lüzumsuz, təhqiramiz sözlər işlədilməməlidir. 
Məlum olduğu kimi, nitqin müxtəlif funksiyaları var. Onlardan bəzilərini qeyd edək: 
•
Nitq insanın intellektual fəaliyyətinin əsas silahıdır; 
•
İctimai- tarixi şərait haqqında məlumatı nitq vasitəsilə alınır; 
•
Nitq ümumbəşəri təcrübənin mövcudluğunu təmin edir; 
•
Nitq milli mədəniyyətin inikas vasitəsidir; 
•
Nitq idrak alətidir.
Nitqin əsas funksiyası ilə yanaşı, köməkçi funksiyaları da mövcuddur: a) nitqin emotiv funksiyası 
(danışanın emosiyasını, hisslərini ifadə etməsi); b) nitqin poetik, yaxud da estetik funksiyası; j) nitqin 
nominativ funksiyası; ç) nitqin yardımçı funksiyası; d) nitqin fərqləndirmə (diakritik) funksiyası; ə) nitqin 
interdiktiv (qadağanedici) funksiyası və s. (4, s. 26).
Kütləvi informasiya prosesi 4 tərkib hissədən ibarətdir: kommunikator, resipient, verilən məlumat, 
informasiyanın verilməsini və qəbulunu təmin edən vasitələr. 
Kommunikator
. Adi kommunikasiya prosesində kommunikator konkret fərddir. Burada isə məlumatı 
verən müəyyən kollektiv və ya qrupdur. Daha doğrusu, verilən məlumat konkret fərdin adından yox, hər 
hansı kollektiv adından verilir. 
Resipient
. Kütləvi informasiya prosesində adətən müəyyən ixtisas sahibləri və ya hər hansı yaş 
qrupunu təmsil edən adamlar resipient rolunda çıxış edirlər. 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
236
Verilən məlumat
. Kütləvi informasiya prosesində veriləcək məlumatın düzgün seçilməsi vacib 
məsələlərdən biridir. Bu baxımdan, hansı tipli məlumatlar necə və kimlərin fəal iştirakı ilə çatdırılmalıdır, 
qeyri-verbal ünsiyyət vasitələrindən nə şəkildə istifadə edilməlidir və s. kimi məsələlərin düzgün həlli ciddi 
əhəmiyyət kəsb edir. İnformasiyanın verilməsini və qəbulunu təmin edən vasitələr. Bu vasitələrin düzgün 
müəyyənləşdirilməsi kütləvi informasiya prosesinin əsas şərtlərindən biridir. Bununla əlaqədar olaraq 
aşağıdakı məsələlərin aydınlaşdırılması zəruridir: hansı kanallar vasitəsilə verilən məlumatları kimlər daha 
asan, düzgün qavraya bilər, nə tipli məlumatlar hansı kanallar vasitəsilə verilsə, daha təsirli olar və s. 
Qeyri-verbal kommunikasiya kommunikasiya vasitələrinin müxtəlif tipləri var. Bu baxımdan 
aşağıdakılar xüsusi olaraq qeyd olunur: 
1. Mimika sifət əzələlərinin dinamik ifadəsi kimi özünü göstərir. Qaş, göz, yanaq, dodaqlar və s. sifətin 
bu və ya digər dərəcədə lokal mimika sahələridir. 
Son zamanlar vizual ünsiyyət- «gözlərin təması» problemi diqqəti daha çox cəlb edir. Anatomik 
baxımdan gözlər nə qədər müxtəlif olsa da, onların kodları, başqa sözlə, psixosemantikası baxışların, necə 
deyərlər, rəqsində açıqlanır. 
2. İntonasiya ünsiyyətin başlıca akustik vasitəsidir. Ünsiyyət prosesində kommunikatorun resipientə 
münasibəti bilavasitə onun intonasiyasında əks olunur. Onun ekspressiv- emosional funksiyası önəmlidir. 
İntonasiyanın bu funksiyası xüsusi məntiqi vurğu, pauza və s. kimi akustik vasitələrlə qaynaqlanır. 
3. Kinesika «bədən hərəkətlərinin dili» kimi meydana çıxır. İnformasiya mübadiləsində onun kodları 
jestlər vasitəsilə açıqlanır. (6, s. 67).
İfadə olunan bu və ya digər fikir nitq mədəniyyətinin tələbləri baxımından düzgün, aydın, məntiqi, 
yığcam, səlis, zəngin, canlı, ahəngdar, sadə, dəqiq və anlaşıqlı olmalıdır. Dilin ifadə imkanları o qədər zəngin 
və o qədər rəngarəngdir ki, söz və söz formaların hansı sintaktik birləşmədə, hansı mətndə necə işlənməsi 
haqqında konkret resept vermək mümkün deyil. Buna görə də eyni dildə danışan hər fərdin öz danışıq tərzi, 
öz ifadə üsulu var. Lakin dilin müqəddəsliyini qorumaq, onun ədəbi dil kimi daha da püxtələşməsi və 
səlisləşməsi naminə yazıda və nitq prosesində heç kəs ədəbi dilin müəyyən edilmiş normalarından kənara 
çıxmamalıdır və bu normalara əməl etmək hamının şərəfli vəzifəsidir.
İnsanlara müraciət məqsədilə işlədilən sözlər – xitablar dinləyənin diqqətini cəlb etmək, onu çağırmaq, 
nəyəsə sövq etmək, nədənsə çəkindirmək və s. məqsədi daşıyır. Qohumluq əlaqələrinə, yaşa, cinsə, ictimai 
mövqeyinə, vəzifəyə və sairəyə görə toplumun qəbul etdiyi sözlər - bunlara vokativ sözlər deyilir - müraciət 
olunanları razı salır, onları hərəkət etməyə, fəaliyyət göstərməyə sövq edir. İnsanlara edilən müraciət 
formaları müxtəlifdir, rəngarəngdir. Bunların bir qismi qohumluq münasibətini bildirən adlardır: 
anacan, 
atam balası, atacan, qardaş, dayıcan, dayıoğlu, dayıqızı, əmi, əmioğlu, əmiqızı, əmican 
və s. Bu cözlərlə 
həm qohumlara, həm də yadlara müraciət olunur. Müraciət bildirən baş sözlərə “ay” vokativ sözü də əlavə 
olunur. 
Müraciət bildirən sözlərin digər qismi şəxsin cəmiyyətdəki mövqeyi, vəzifəsi, peşəsi, milli və yaş 
mənsubiyyətini, insanların qarşılıqlı əlaqə və münasibətini ifadə edir. 
Müəllim, həkim, sürücü, satıcı, 
mühəndis, biznesmen, fermer, direktor, dekan, müdir, professor 
və s. belə sözlərdəndir. “Müəllim” sözü 
ünsiyyətdə geniş şəkildə işlənən müraciət formasıdır. Bu söz iki şəkildə işlədilir: həm ayrı, həm də xüsusi 
vokativ sözlə - adlarla. Təlim-tərbiyə ilə məşğul olan adama, həm də rəsmiyyət və hörmət əlaməti olaraq 
digər sənət sahiblərinə (müəssisənin direktoru, nazirliyin işçiləri, hökumət rəhbərləri və başqalarına) 
müraciət zamanı 
müəllim 
sözü şəxs adı ilə işlədilir.
Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, “müəllim” müraciət formasından bəzən uyğun olmayan məqamlarda, 
yersiz istifadə olunur, işindən, peşəsindən və s. asılı olmayaraq istənilən adama bu adla müraciət edilir. 
Məsələn, bu gün əksər hallarda cəmiyyətimizdə, demək olar ki, hamıya “müəllim” deyə müraciət olunur. 
Belə uyğunsuz müraciət həmin sözün ehtiva etdiyi mənaya, məzmuna, şübhəsiz ki, xələl gətirir.
Özündən yaşlı adamlara (bir qədər ağsaqqal sayılan adamlara) adı ilə müraciət etmək qəbahət sayılır. 
İctimai yerlərdə 
aşna, lələ, ay arvad, a gədə, qağa, canciyər 
və s. kimi müraciət formalarının işlənməsi 
başqalarına hörmətsizlik kimi qiymətləndirilməlidir. Məhəmməd peyğəmbərin demişdir: “Kim birisini öz adı 
ilə deyil, onun xoşlamadığı bir adla çağırırsa, mələklər ona lənət oxuyur”. Yazıçı, publisist Həsən Mehdiyev 
öz xatirələrində yazırdı ki, “... müsahibim mənə “qəqəni” deyə müraciət etdi. Bu sözün rayon yerində gədə-
güdəyə, əl altında qalana deyildiyini bilirdim. Söz məni yaman bərk tutdu. Bir mülahizəyə görə özümü 
saxladım. Müsahib bunu hiss etdi, məndən üzr istədi” Bu həyati misal müraciət formasının ünsiyyətdə, 
qarşılıqlı münasibətlərdə nə qədər əhəmiyyətli rol oynadığına əyani bir sübutdur. 
Müraciətlərdən, xitablardan televiziya, radio verilişlərində də istifadə olunur ki, tamaşaçının, 
dinləyicinin diqqətini cəmləşdirmək, verilən informasiyaya, göstərilən təsvirə, hadisəyə diqqətli olmaq 
məqsədini daşıyır. Ən əsası odur ki, bu xitablar xoş, lirik, ürəkaçan bir əhvali-ruhiyyə yaratmaq, 
səfərbəretmə, ruhlandırma, qürur və fəxr məzmunu bildirmək üçün ən zəruri nitq elementləridir. 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
237
Ədəbiyyat 
1.
Abdullayev N. Nitq mədəniyyətinin əsasları. Bakı, 2013
2.
Babayev A. Azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti. Bakı, 2012 
3.
Əfəndiyeva T. Azərbaycan ədəbi dilinin üslubiyyat problemləri. Bakı, 2001 
4.
Əliyev K. Nitq mədəniyyəti və üslubiyyatın əsasları. Bakı, 2001 
5.
Hacıyeva İ. Nitq mədəniyyəti. Bakı, 2011 
6.
Həsənov H. Nitq mədəniyyəti və üslubiyyatın əsasları. Bakı, 2003
7.
Rzai A. Nitq mədəniyyəti və üslubiyyat. Bakı, 2001 
ƏLİYEVA İLAHƏ 
Bakı Dövlət Universiteti 
FRAZEOLOGİZM TABELİ MÜRƏKKƏB CÜMLƏLƏR 
Açar sözlər: 
tabeli mürəkkəb cümlə, semantik-qrammatik əlaqə, frazeoloji vahid, məcazi məzmun , 
real məzmun, qarışıq tipli tabeli mürəkkəb cümlələr 
Frazeology membership is prohibited 
It is obvious that our thoughts may be expressed with structures with concrete and clear semantics, at 
the same time, may be given in an abstract form. Abstract expression of thouhgt arose in the following stage 
of thinking and may be given with various sentence structures. Regarding this, phraseological units with the 
structure of subordinate clause are of great concern. Such subordinate clauses are structured in two ways: 1) 
indepently used sentences 2) sentences as part of larger constructions. Indeoendently used sentences 
concretize their content within the certain text.
Keywords:
compound sentence, semantic-grammatical communication, frazeological unit, figurative 
content, real content, mixed-type composite sentences
Tabeli mürəkkəb cümlə komponentlərin vəhdətində və birinin digərini şərtləndirməsi halında vahid 
fikri ifadə edir; baş və budaq cümlələr daha sıx semantik-qrammatik əlaqədə müxtəlif informasiyaların 
birliyində bir məzmuna malik olur (1, s. 127).Bu baxımdan tabeli mürəkkəb cümlə komponentlərindən hər 
hansı birinin semantikasının əhəmiyyətini həmin konstruksiya üçün azaltmaq olmaz. Lakin onların 
konstruksiyada ifadə etdikləri informasiyanın gərəkliyi eyni deyil. Elə tabeli mürəkkəb cümlələr var ki, 
onlarda baş və ya budaq cümlələr informativlikdən daha çox cümlə quruculuğuna xidmət edir. Düzdür, 
bunlarda da komponentlərin hər birinin daşıdığı və bütöv konstruksiyaya ötürdüyü informasiya vardır, lakin 
bu informasiya həmin konstruksiyadakı ümumi məzmun üçün cox və ya az əhəmiyyətli ola bilər.
Digər tərəfdən, tabeli mürəkkəb cümlədə komponentlərin hər ikisi reallıqla birbaşa bağlı olduğu kimi, 
biri və ya hər ikisi mücərrəd və ya qeyri-real məzmuna malik ola bilər. Belə ki, danışan şəxs hər hansı bir 
informasiyanı verərkən onu birbaşa, gerçək formasında təqdim etdiyi kimi, ona emosional münasibətini 
aşılaya bilər. Emosional münasibət bu və ya digər şəkildə hər hansı dil vahidində özünü göstərə bilir (2, s. 
92). 
Fikrin bu şəkildə emosional ifadəsi müxtəlif cümlə strukturlarında—həm sadə, həm mürəkkəb 
cümlələrdə verilə bilir.Bəzən modal məzmuna və ya məcazi mənaya malik olan eyni bir ifadənin həm tabeli 
mürəkkəb cümlənin baş cümləsi kimi, həm də ara söz kimi izahı ilə də rastlaşırıq ( 3, s. 55). Qeyd edək ki, 
sadə cümlə şəklində olan həmin ifadələr, bir qayda olaraq, mətn içərisində, başqa cümlələrlə əlaqədə işlədilir 
və konkret məzmunu orada qazanır. Belə ki, frazeologizmlər məcazi anlama malik olduğundan onların real 
məzmununun açılması başqa bir sintaktik mühitdə mümkündür (4, s. 17). 
Mürəkkəb cümlələrdə obrazlı-emosional ifadələr ya komponentlər, yəni baş və ya budaq cümlə 
halında, ya da bütöv tabeli mürəkkəb cümlə halında olur.Özbək dilçisi Ə.Rəfiyev bu tip konstruksiyalardan 
danışarkən göstərir ki, frazeologizm mürəkkəb cümlə daxilində komponentlərdən biri kimi, yəni cümlə kimi 
çıxış edir (5, s. 16).Müasir Azərbaycan dilində budaq cümləsi frazeologizm olan tabeli mürəkkəb cümlələr 
daha çox diqqəti cəlb edir. Azərbaycan dilinin frazeologiya lüğətlərində həm sadə, həm də mürəkkəb 
qurululu frazeologizmlərə aid çoxlu sayda nümunələr vardır (6, s. 7; 8, s. 10 və s.) 
Frazeoloji vahid fikri açıq şəkildə yox, dolayı, daha çox məcazi məzmunla ifadə edir. Bu zaman isə 
onun real məzmuna malik digər cümlələrin əhatəsində onlarla məzmun münasibətində olması əsas şərtdir. 
Əks halda cümlənin ifadə etdiyi məzmun havadan asılı qalmış olar və işlədilmə məqsədi başa düşülməz. Ona 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
238
görə də hətta mürəkkəb cümlə şəklində olan frazeologizmlərin özləri də daha böyük mətnin bir parçası kimi 
çıxış edir (9, s. 8). 
Mürəkkəb quruluşlu frazeologizmlər həm tabesiz, həm də tabeli mürəkkəb cümlə strukturunda olur. 
Burada bir neçə faktın əlaqəli şəkildə verilməsi əsas olduğundan tabesiz mürəkkəb cümlə şəklində 
formalaşması üstünlüyə malikdir. Məsələn: 
Sən ağa, mən ağa, inəkləri kim sağa.
Üç komponentli konstruksiya qarşılaşdırma əlaqəli tabesiz mürəkkəb cümlədir; bunlardan ikisi birinci 
komponenti təşkil edir; onlar arasında zaman əlaqəsi vardır. Bu tabesiz mürəkkəb cümlənin özü də mətn 
içərisində başqa cümlələrlə əlaqədə real məzmununu üzə çıxarır:
Səhərdən axşama kimi ikisi də oturub evdə, 
əllərini ağdan qaraya vurmurlar. 
Sən ağa, mən ağa, inəkləri kim sağa
(“Ağıllı qız” nağılı). 
Frazeoloji ifadələrin bir qismi də tabeli mürəkkəb cümlə şəklindədir. Bu tip konstruksiyalarda 
komponentlər məzmunca bir-birini şərtləndirir, bir-biri ilə bağlı hadisə və ya faktlar tutuşdurulur, ya da 
gerçək əlaqəli faktlar kimi çıxış edir (10, s. 21). Bu frazeologizmlər məzmunca zəngin və rəngarəng olduğu 
kimi, struktur cəhətdən də müxtəlifdir. Lakin əvvəlcədən demək lazımdır ki, bunların içərisində şərt məzmun 
və əlaqəli konstruksiyalar üstünlük təşkil edir. 
Tabeli mürəkkəb cümlə strukturunda olan frazeologizmlərin ümumi məzmunu məcazi xarakterə 
malikdir, lakin buradakı komponentlərin məcazilik dərəcəsi, real fakta münasibəti eyni deyil. Bəzi 
frazeologizmlər var ki, onların komponentlərindən birinin reallığa uyğunluğu bu və ya digər dərəcədə özünü 
göstərir. Məsələn: 
Qonşu qonşu olsa, kor qız ərə gedər 
atalar sözündə birinci komponentin məzmununda 
reallıq daha çox özünü göstərir, yəni burada qonşudan söhbət getməsi bir reallıqdır. Düzdür, bu atalar sözü 
başqa münasibətlə də, yəni insanlar arasındakı münasibətin başqa məzmunlarında da işlədilə bilir, lakin 
qonşuluqla da istifadə edilə bilməsi onun real məzmunun hələ də müəyyən qədər saxlandığını göstərir. 
Qrammatik cəhətdən şərt budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlə kimi formalaşan bu konstruksiya artıq 
dəyişməz vahid kimi dilimizdə yer tutmuşdur. 
Qeyd etmək lazımdır ki, frazeologizm tabeli mürəkkəb cümlələrə, demək olar ki, bütün budaq cümlə 
növlərində rast gəlsək də, onların əksəriyyəti şərt budaq cümləsi strukturundadır. Bunların bir qısmində 
mətndən kənar da konkret fikir aydın olur; bunun səbəbi həmin tip konstruksiyaların dilimizdə üstün 
işləkliyə, habelə ümumişlək səciyyəyə malik olmasıdır. Bu tip konstruksiyalar, demək olar ki, bütün 
regionlarda və hamı tərəfindən iləkdir. Məsələn:
Başından bir tük əskik olsa, babalı mənim boynuma
(Əlabbas. “Qiyamət”).
Hər şeydən əvvəl deyək ki, buradakı komponentlərin hər ikisi—həm baş, həm də budaq cümlə ayrı-
ayrılıqda başqa cümlələrlə əlaqədə müxtəlif budaq cümlələrin yaranmasında iştirak edir: 1)
Başından bir tük 
əskik olsa, mən yaşamaram
. 2)
Oğlan vaxtında gəlib çıxmasa, babalı mənim boynuma.
Bu isə həmin 
komponentlərin hər ikisinin dildə tam anlaşıqlı ifadələr olduğunu göstərir. İkinci komponentin elliptik 
formada olması onun sabit formaya malik olduğunu bir daha göstərir. Yuxarıdakı cümlənin konkret 
məzmunu belədir: 
Əgər ona bir şey olsa, günah məndədir.
Bəzən şərt budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlə daha böyük konstruksiyanın, yəni qarışıq tipli 
mürəkkəb cümlənin komponenti olur. Çox halda bu konstruksiya ya təyin, ya da tərzi-hərəkət budaq cümləsi 
kimi çıxış edir. Məsələn: 
Elə əsəbiləşmişdi ki, 
çırtma vursan, qanı çıxardı
(Mir Cəlal); 
Bir sakitlik idi ki, 
qu 
desən, qulaq
tutulurdu
(V.Sultanlı). 
Bu konstruksiyaların hər biri üç cümlədən ibarətdir; onların birincisi tərzi hərəkət budaq cümləli tabeli 
mürəkkəb cümlənin baş cümləsidir, ikinci komponent isə özü də şərt budaq cümləli tabeli mürəkkəb 
cümlədir. Qeyd edək ki, ikinci komponentlər bəzən birinci komponentlər olmadan, müstəqil cümlə kimi də 
işlənir. Məsələn
: Şəhərdə qu desən, qulaq deşilərdi
(İ.Əfəndiyev). 
Elə frazeoloji tabeli mürəkkəb cümlələr də var ki, komponentlərin hər ikisi ünsiyyət prosesində real 
hadisə ilə əlaqəsini itirir; onlar daha çox məcazilaşmış konstruksiyalardır və bir qayda olaraq, onlarda 
dəyişiklik etmək olmur. Məsələn, 
Ayda, ildə bir namaz, onu da şeytan qoymaz
frazeoloji cümləsinin 
məzmununu açmaq heç bir çətinliklə qarşılaşmır. Təbii ki, bu cümlə müasir dilimizdə namaz qılmaq 
məqamında və ya onunla əlaqədar işlədilmir. Konstruksiyanın komponentləri bir-biri ilə şərtlənmiş əlaqəyə 
malikdir, lakin bütöv konstruksiyanın məzmunu içində olduğu daha böyük mətnin məzmunu ilə birbaşa 
deyil, məcaziu anlamda əlaqələnir. Deməli, hər iki halda ümumi fikir məcazi şəkildə ifadəsini tapır. 
Bu konstruksiyanın konkret budaq cümlə növünə gəldikdə demək lazımdır ki, ikinci komponent 
birinciyə əslində orada xatırladılan “
onu
” əvəzliyi vasitəsilə həyata keçirilir. Lakin əvəzlik-qəlibə bənzəyən 
bu söz qəlib funksiyasını yox, komponentləri əlaqələndirmə funksiyasını həyata keçirir. Bizə belə gəlir ki, 
həmin konstruksiyanı qoşulma budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlə kimi almaq daha doğru olardı, çünki 
burada ikinci komponentin həm məzmunca, həm də qrammatik cəhətdən birinci komponentə qoulması açıq 
şəkildə özünü göstərir. 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
239
Qeyd edək ki, frazeologizm səciyyəli tabeli mürəkkəb cümlələr nitqdə, o cümlədən bədii əsərlərin 
dilində iki formada işlənir: 1) daha mürəkkəb konstruksiyanın tərkib hissəsi kimi; 2)müstəqil bir vahid kimi.
Birinci forma əslində normativ qrammatik-semantik tələb və qaydalara uyğundur. Çünki atalar sözü və ya 
digər frazeoloji birləşmə olan və mücərrəd məzmuna malik olan tabeli mürəkkəb cümlənin dərindəki 
mənasını, yəni onun nə məqsədlə işlədildiyini, nitqdəki semantik yükünü bilmək üçün bilavasitə müvafiq 
cümlə ilə əlaqələnməlidir. Həmin cümlə frazeoloji tabeli mürəkkəb cümlənin situativ mənasının açılmasına 
kömək edir. Çünki frazeoloji tabeli mürəkkəb cümlə özündən əvvəlki və ya sonrakı cümlələrin məzmunu 
əhatəsində öz informasiyasını reallaşdırır, əks halda frazeoloji tabeli mürəkkəb cümlənin nə məqsədlə 
işlədildiyi və hansı informasiya yükünü daşıdığı məlum olmazdı.Məsələn: 
Qızım, sən artıq bu evin bir 
üzvüsən,
su ki girdi qaba, oldu içməli 
(İ.Şıxlı). 
Su ki girdi qaba, oldu içməli
frazeoloji cümləsinin atalar sözü kimi daşıdığı məna, informasiya 
məlumdur; yəni uzaq olan insanlar bir-biri ilə yaxınlaşanda doğmalaşırlar. Lakin bu məna daha çox mücərrəd 
olub, çoxlu sayda müxtəlif məzmunlu mətn komponenti ola bilər. Lakin verdiyimiz nümunədə frazeologizmə 
daxil olmayan birinci komponentlə, yəni 
Sən artıq bu evin qızısan
cümləsi ilə əlaqələnəndə bu məzmun 
konkretləşir. Buradakı məzmunu belə başa düşmək olar: 
Qızım, sən bizim evimizdəsənsə, artıq bizə doğma 
adamsan. 
Bu forma bəzən qarışıq tipli mürəkkəb cümlə kimi meydana çıxır, yəni iki komponent arasında 
tabesizlik, digər iki komponent arasında arasında tabelilik əlaqəsi olur. Yuxarıda verdiyimiz nümunə 
bütünlükdə tabesiz mürəkkəb cümlədir ki, onun ikinci komponenti şərt budaq cümləli tabeli mürəkkəb 
cümlədir. Lakin b tipdən olan elə konstruksiyalar var ki, əksinə, bütövlükdə konstruksiya tabeli mürəkkəb 
cümlə, ikinci komponenti isə tabesizlik münasibətində olur. Məsələn: 
Başıma haranın daşını salım ki, yuxarı 
tüpürürəm, bığdır, aşağı tüpürürəm, saqqaldır. 
Burada əslində beş komponent vardır; onlardan birincisi (
başıma haranın daşını salım ki
) baş cümlə 
olaraq özlüyündə frazeologizm səciyyəlidir. Qalanları isə birlikdə səbəb budaq cümləsini təşkil edir. Budaq 
cümlə özü (yuxarı tüpürürəm bığdır, aşağı tüpürürəm saqqaldır) ayrılıqda atalar sözüdür və qarşılaçdırma 
əlaqəli tabesiz mürəkkəb cümlədir. 
Bəzi qarışıq tipli tabeli mürəkkəb cümlələrdə ikinci komponenti birincisiz içlətmək olmur, yəni ikinci 
komponent müstəqil işləkliyə malik olmur. Məsələn: 
Başına elə turp əkim ki, dəymişin qalsın, kalın tökülsün
(“Koroğlu” dastanı). Bu konstruksiya nəticə budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlədir, onun ikinci 
komponenti, yəni budaq cümləsi qarşılaşdırma əlaqəli tabesiz mürəkkəb cümlə olsa da, onu ayrıca—müstəqil 
şəkildə işlətmək mümkün deyil. Bu isə onu göstərir ki, bu tipli tabesizlik münasibəti məhz daha böyük 
konstruksiyanın tərkibində meydana çıxır. Deməli, burada da o fikir ifadəsini tapır ki, frazeologizm 
xarakterli konstruksiyaların meydana çıxması əsas etibarilə daha böyük sintaktik konstruksiyaların tırkibində 
reallaşır. 
Qarışıq tipli mürəkkəb cümlələrin bir qismi isə bütünlükdə tabesiz mürəkkəb cümlə olsa da, onun 
komponentləri ayrı-ayrılıqda tabeli mürəkkəb cümlədən ibarət olur: 
Bağa baxarsan, bağ olar, baxmazsan, 
dağ olar.
Dörd komponentli konstruksiya qarşılaşdırma əlaqəli tabesiz mürəkkəb cümlədir ki, onun hər iki 
komponenti şərt budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlədir. Əslində bu ifadəni başqa cür, yəni yarımçıq 
şəkildə dərk etmək mümkün deyil, lakin bəzi hallarda məqsəddən asılı olaraq, yalnız birinci komponenti də 
işlətmək olur: 
Bağa baxarsan, bağ olar. 
Bu tip konstruksiyaların bir qismi də tabesiz mürəkkəb cümlənin komponentləri olaraq təyin budaq 
cümləsi kimi çıxış edir. Məsələn: 
Quş var, ətini yeyərlər, quş var, ət yedirərlər. 
Bu konstruksiya da qarışıq 
tipli tabesiz mürəkkəb cümlədir; lakin paralel səciyyəli konstruksiyada komponentlər təyin budaq 
cümlələridir. Burada hər hansı baş və ya budaq cümləni ayrılıqda ixtisar etmək və ya başqa cümlə ilə əvəz 
etmək mümkün deyildir. 
İkinci halda həmin konstruksiyalar müstəqil tabeli mürəkkəb cümlə kimi çıxış edir. Bu zaman onların 
ifadə etdiyi ümumi məzmun aydın olsa da, konkret məzmunu məhz mətn içərisində reallaşır. Məsələn: 
Sirkə 
nə qədər tünd olsa , öz qabını sındırar.
Bu cümləni, ümumi məzmunda, yəni 
“bir insan nə qədər tərs olarsa, 
özünə ziyan edər
” məzmunu istənilən fikir kontekstində işlədilə bilər. 
Qeyd edək ki, müstəqil şəkildə işlənən frazeoloji tabeli mürəkkəb cümlələr dilimizdə birincilərə 
nisbətən daha üstünlük təşkil edir. Bu tip tabeli mürəkkəb cümlələrin özlərini də müstəqil informativ vahid 
hesab etmək olmaz, çünki onların da ifadə etdiyi məzmun məcazi-mücərrəd xarakterlidir. Lakin birincilərdən 
fərqli olaraq, onlar qrammatik formalaşmada müstəqildir. Verdiyimiz birinci cümlə qarışıq tipli tabesiz 
mürəkkəb cümlə idi, bu halda isə həmin qarışıq konstruksiyadan danışmaq olmaz. Məsələn: 
İş saqqala qalsa, 
keçiyə də axund deyərlər.
İstər mətndə olsun, istərsə də adi danışıq faktı olsun, bu frazeoloji birləşmə şərt budaq cümləli tabeli 
mürəkkəb cümlədir. Birinci komponent budaq, ikinci komponent isə baş cümlədir. Atalar sözü olan bu 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
240
frazeologizmin daşıdığı məna-məzmun mücərrəd səciyyəli olub, görünüşün mahiyyəti həll etməməsi fikrini 
özündə əks etdirir. Lakin mücərrəd mahiyyətə malik olan bu fikri hər yerdə və hər şeyə şamil etmək olar, 
mətndə isə bu, konkretləşir. Həmin konstruksiyaya mətn içərisində nəzər salaq:
--Sarvan vəzifə adamı olsa 
da, bu işlərdə naşıdır. İstəməsinə baxmayaraq, bu işin açılmasını ona tapşıra bilmərik. –Axı Sarvan bu sahə 
üzrə yeganə ixtisas diplomuna malikdir. –Nə olsun?! Diplomunun olması hələ onun bu sahəni yaxşı bilməsi 
demək deyil.
İş saqqala qalsa, keçiyə də axund deyərlər
(V.Babanlı).
Bütünlükdə frazeologizm xarakterli olan tabeli mürəkkəb cümlələrin budaq cümləyə görə təsnifi o 
qədər də mürəkkəb deyildir; onların içərisində şərt budaq cümləsinə daha çox rast gəlmək olur. Buna baxma-
yaraq, bəzən digər budaq cümlə növləri də diqqəti cəlb edir. Bu tip konstruksiyalardan bir tipi də səbəb 
budaq cümləlidir. Bu tipə dilimizdə az rast gəlinir və bir çox halda müasir dilimizin qrammatik quruluşuna 
uyğun gəlmir. Məsələn: 
Çünki oldun dəyirmançı, çağır gəlsin dən, Koroğlu 
(“Koroğlu” dastanı). Dastandan 
alınan və müasir dövrümüzdə artıq atalar sözünə çevrilən bu ifadə “çünki” sözü, aydın olduğu kimi, səbəb 
başlayıcısı funksiyasına malik deyil. Həmin cümlədə “çünki” sözünü “bir halda ki” şərt bağlayıcısı ilə əvəz 
etmək olar: Bir halda ki dəyirmançı oldun, onda dən çağır gəlsin. Belə görünə bilər ki, şərt budaq cümləli 
tabeli mürəkkəb cümlədir. Əslində isə, komponentlərin istər qrammatik, istərsə də məna əlaqələnməsi bu 
konstruksiyanın səbəb budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlə olduğunu göstərir. Həmin konstruksiyanın sadə 
cümləyə çevrilməsi də fikrimizi sübut edir: Dəyirmançı olduğun üçün dən çağır gəlsin. Burada bir məsələyə 
də toxunmaq lazımdır. Şərt məzmunu gələcək zamanla bağlı anlayışdır və həm baş, həm budaq cümlədəki 
işlər müəyyən ardıcıllıq əsasında gələcəyə yönəldilmiş və müəyyən şərtlə gözlənilmiş iş olur. Burada isə 
artıq olmuş işdən söhbət gedir. Ona görə də, fikrimizcə, şərt deyil, səbəb budaq cümləlidir. 
Ədəbiyyat 
1.Abdullayev K.M. Azərbaycan dili sintaksisinin nəzəri problemləri. “Maarif”, Bakı, 1998, s. 121 
2.Ağayeva F.M. Danışıq dilində leksik və sintaktik vahidlər. ADU nəşriyyatı, bakı, 1987, s.92 
3. Seyidov Y.M. Qrammatik cəhətdən cümlə üzvləri ilə əlaqədar olmayan sözlər. ADU nəşri, Bakı, 1958, 74 
s., s. 55 
4. Şirinova G.N. “Koroğlu” dastanının frazeologiyası. F.Ü.F.D-nun avtoreferatı, Bakı, 2016 
5. Рафиев А.Р. Структурно-функциональные свойства фразеологических единиц узбекского языка. 
Автокеф. КН, Ташкент, 1982, 18 с. 
6. Hüseynov F.H., Əhmədov B.B. Məktəblinin frazeoloji lüğəti. “Elm və təhsil”, Bakı, 2011, 296 s. 
7. Seyidəliyev N. Frazeologiya lüğəti. “Çıraq”, Bakı, 2004. 
8. Atalar sözü-ağlın gözü. “Azərnəşr”, Bakı, 1976. 
9.Əhmədova K.Çoxkomponentli mürəkkəb cümlələrin təsnifi. “Elm və təhsil”, Bakı, 2013, 148 s. 
10.Abdullayeva N.C. Şərt vasitəli budaq cümlələrin semantikasına dair.—“Azərbaycan dili və ədəbiyyat 
tədrisi” yurnalı, Bakı, 1984, №3, s. 21 
ƏSƏDLİ SAMİRƏ 
Bakı Slavyan Universiteti 
ŞİFAHİ NİTQ VƏRDİŞLƏRİNİN İNKİŞAFINDA BƏDİİ OXUNUN ROLU 
Açar sözlər: 
şifahi, bədii ədəbiyyat, yazı, inkişaf prosesi, təhsil alanlar, müəllim 
The role of the fiction in development of speech 
Language development is a process starting early in human life. People vary in their development of 
speech and language skills. Speech is an integral part of social life of people, a necessary condition of 
existence of human society. Nearly 70% of time when one is awake, he devotes to speaking, hearing, 
reading, writing– to four main types of speech activity. In the education system training in the native 
language, development of speech takes the leading place.
Keywords: 
writing, speaking, fiction, process of development , students, teacher
Mütaliə insan nitqinin inkişafında böyük rol oynayır. Bu, onlarda təhliletmə, müşahidə, insanı bir fərd 
kimi öyrənmək bacarığını aşılayır.
İnsan nitqinin əsası əvvəl ailədə qoyulur, sonra isə məktəbdə davam etdirilir: oxu kitablarından, 
ədəbiyyat dərsliklərindən, əlavə bədii ədəbiyyat nümunələrinin və müəllimlərin verdiyi bilikdən, dil 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
241
nümunələri ilə formalaşır. Məhz bunların sayəsində tələbənin söz ehtiyatı artır, düzgün danışmaq vərdişləri, 
mədəni danışıq adəti formalaşır. Şəxsi ünsiyyət, tələbənin təfəkkür tərzi, dünyagörüşü, bunların sayəsində 
yaranan elmi təsəvvürlər də fərdin nitq inkişafında əvəzsiz rol oynayır. Orfoqrafik və orfoepik normalara 
yiyələnməklə sinifdə müəllim və yoldaşları qarşısında ifadəli oxu, müxtəlif fənn mövzularını səliqəli və 
rəvan şəkildə çatdırmaq tələbələrin mədəni nitqini inkişaf etdirir. Müəllim və nümunəvi tələbə kollektivinin 
mədəni, səlis, məntiqli danışığından yararlanmaq fərdin düzgün tələffüz vərdişlərini, mədəni danışıq tərzini 
yüksək səviyyəyə çatdırır.
Bu vaxt dil müəlliminin nitqi, pedaqoji ustalığı, rəvan oxu və deklamasiya qabiliyyəti, gözəl danışığı, 
nəcib hərəkətləri, hətta geyimi, mimika və jestləri tələbələrin nitqinin müsbətə doğru inkişafına səbəb olur, 
canlı nümunə kimi onların bədii və estetik zövqünün formalaşmasına təkan verir. Deməli, valideynlərin, 
müəllimlərin, televiziya aparıcılarının nitqi, tərəf-müqabili ilə ünsiyyət qabiliyyəti, hadisəni şərh etmək 
bacarığı tələbəni gözəl danışmağa ruhlandırır, fikrin dəqiq ifadəsi üçün sözləri düzgün seçməyə, hər sözün, 
ifadənin məna tutumunu bilməyə, onları öz yerində işlətməyə sövq edir.
Mövzuya, mətnə uyğun sözləri seçib işlətmək, fonetik normaları gözləməklə nitqin təbiiliyinə, 
axıcılığına, gözəlliyinə xələl gətirən quru, rəsmi tələffüzdən qaçmaq, cümlələri qrammatik və üslubi 
cəhətdən düzgün qurmaq, hər sözün, ifadənin ahənginə, vurğusuna diqqət yetirmək mədəni nitqin əsas 
şərtlərindəndir. 
Şifahi nitq ünsiyyət prosesinin özüdür. Nitq bu və ya digər informasiyanın ifadə tələbinə uyğun 
olmaqla, dilin daxili imkanları əsasında reallaşır. Dil əsas, nitq isə ondan törəmə məfhumdur. Dil tarixən az, 
nitq isə ona nisbətdə daha çox dəyişkəndir. Məsələn: Dilimizin keçən əsrə aid quruluşu müasir dövrümüzə 
xas olan quruluşundan o qədər də fərqlənməməsinə, həmin yüzillikdə yaşayan şəxslərin də Azərbaycan 
dilində danışmasına baxmayaraq, onların diksiya və fikirlərini ifadə quruluşu indikindən çox fərqli olub.
Nitq fəaliyyəti nitqin reallaşmasını zəruriləşdirən ictimai, psixoloji və fizioloji proseslər toplusudur.
Ünsiyyət vasitəsi olan dilin ünsiyyət prosesi olan nitqə çevrilməsi çox mürəkkəb bir hadisədir: onun 
ictimai, sosial, psixoloji və fizioloji tərəfləri vardır. Nitq bunların qarşılıqlı əlaqəsi əsasında fəaliyyət 
göstərir, dinləyib anlama, danışma, oxu və yazı formalarında təzahür edir. 
Şifahi nitq insanların sosial yaşamının ayrılmaz hissəsi və insan cəmiyyətinin mövcudluğunun vacib 
şərtidir. İnsan aktiv vaxtın təxminən 70% - ni dörd əsas nitq fəaliyyətə - danışığa, dinləməyə, oxumağa və 
yazmağa həsr edir. İstənilən tədris sistemində nitqin, xüsusilə də şifahi nitqin inkişaf etdirilməsi aparıcı yer 
tutur.
Düzgün inkişaf etmiş nitqin əsasını hər zaman kitab təşkil edir. Mütaliə məntiqi və söz ehtiyatını 
artırır, həmçinin tələbəni düşünməyə, məna axtarmağa məcbur edir, obrazları canlandırır, xəyal etmək üçün 
imkan yaradır, şəxsiyyəti çoxşaxəli və həmahəng inkişaf etdirir. Buna görə də müəllimlər və valideynlər 
yeniyetmələrdə bədii ədəbiyyata marağı artırmalıdırlar. 
Müasir gənclər böyüklərlə çox vaxt keçirmirlər, onların dilindən hekayələr və ya nağıllar eşitmirlər. 
Buna görə də şifahi nnitqin inkişaf etdirilməsi məsələsi ortaya qoyulduqda müəllimlər və valideynlər bir sıra 
problemlərlə üzləşirlər. Yeniyetmələrlə erkən yaşlardan sistematik şəkildə nitqin inkişafı ilə əlaqədar iş 
aparılarsa, bu problemin qarşısı alına bilər. 
Müəllim bədii ədəbiyyatla müxtəlif iş formalarından istifadə edərək tələbənin şifahi nitqinin inkişafı 
prosesində aktiv iştirakçıya çevrilir. 
Azərbaycan Respublikasının Təhsil Qanunu müəllimlərə özlərinin uyğun bildikləri şəkildə tələbələrin 
bədii ədəbiyyatla tanış olması üsulları və formalarından istifadə etməyə imkan verir. 
Yeniyetmələr yaş xüsusiyyətlərinə görə bədii əsərləri daha dərindən qavraya, bədii formanın 
məzmununu ifadə edən xüsusiyyətləri dərk edə bilirlər. Onlar bədii əsərlərin janrlarını, hər janrın 
özünəməxsus xüsusiyyətlərini ayıra bilirlər. Ümumiyyətlə, əsərin təhlili elə aparılmalıdır ki, tələbələr onun 
dərin ideya məzmununu və bədii üstünlüklərini anlasınlar və hiss edə bilsinlər. 
Müəllim aşağıdakıları yadda saxlamalıdır: oxunmuş material üzrə həddən artıq öyüd vermək bəzən 
böyük, düzəlməyən zərər yetirir; ən kiçik suallara xırdalanmış əsər tələbələrin gözündə mənasını itirir; ona 
olan maraq azalır. Bədii mətnin tərbiyəvi əhəmiyyətinə tamamilə güvənmək lazımdır. 
Qrup daxilində müəllimin qarşısında tələbələrdə kitaba, bədii ədəbiyyata nitqin intonasiya ifadəliliyinə 
məhəbbət doğurmaq, bədii ədəbiyyatın dilini hiss etmək və anlamaq qabiliyyətini tərbiyə etmək durur. Bədii 
əsərlərin oxunması tələbələrin qarşısında azərbaycan dilinin bütün tükənməz sərvətini açır, adi ünsiyyətdə və 
sərbəst yaradıcılıqda ondan istifadə etməyə imkan yaradır. 
Bədii ədəbiyyatın öyrənilməsi prosesində müxtəlif üsul və fəndlərdən istifadə etmək olar: 
Didaktik oyun (əyani materialla və şifahi yolla)
– biliklərin və bacarıqların möhkənilməsinin 
universal üsulu. Bu, nitq inkişafına yönəlmiş bütün tapşırıqların yerinə yetirilməsi üçündür. 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
242
Tanış bədii mətnlə işi oyun şəklində - səhnələşdirmə yolu ilə və ya stolüstü formada aparmaq olar. Bu 
üsullardan nitqin məşq olunması üçün də istifadə etmək olar. 
Nitq nümunəsi 
– müəllimin əvvəlcədən hazırladığı və düzgün olan nitq fəaliyyəti. Nümunə təkrar 
oluna bilən və sadə olmalıdır. Nitq nümunəsi tələbələrə aydın, bərkdən, tələsmədən çatdırılmalıdır.
Təkrar edilmə
– eyni bir nitq elementinin (səs, söz, ifadə) yadda saxlanılması məqsədi ilə bir neçə 
dəfə təkrar olunması. Təcrübədə materialı müəllimin, tələbənin və qrupun birgə təkrar etməsindən istifadə 
olunur. 
İzahat
– müəllim tərəfindən hər hansı bir məvhumun və ya elementin açıqlanması. Bu üsul daha çox 
lüğətlə iş zamanı istifadə olunur. 
Göstəriş
– tələbələrə istənilən nəticənin alınması üçün nə etmək lazım olduğunu izah etmək.
Sözlərin məşq olunması
– tələbələrin nitq bacarılarının və vərdişlərinin yaradılması və inkişaf 
etdirilməsi üçün çoxsaylı nitq tapşırıqlarının yerinə yetirilməsi. 
Nitqin qiymətləndirilməsi
– tələbənin nitq fəaliyyətinin keyfiyyəti barədə ruhlandırıcı fikir 
bildirilməsi. Qiymətləndirmə tələbələrin danışığı zamanı ona istinad etmələri üçün verilir. Qiymətləndirmə 
tələbələrə böyük emosional təsir göstərir. 
Nitqin qiymətləndirilməsi zamanı fərdi yaş keyfiyyətləri nəzərə alınmalıdır. Nitq fəaliyyətinə bir qədər 
artıq qiymət verilməlidir ki, tələbə onun üzərində öz fəaliyyətini qura bilsin. 
Sual
– cavab tələb edən şifahi müraciət forması. Suallar əsas və köməkçi olurlar, əsas suallar 
müəyyənedici – “kim? hansı? harada? necə?” və axtarış məqsədli, səbəb – nəticə əlaqəsi quran ola bilərlər – 
“niyə? nə üçün? nə cür?”. Köməkçi suallar istiqamətləndirici və aydınlaşdırıcı formada olur. Sual verdikdə 
məntiqi vurğunun yerinə diqqət etmək lazımdır, çünki tələbənin cavabını əsas fikir daşıyan söz yönəldir. 
Əyani üsullar
– şəkillərin, slaydların və ya hərəkətlərin nümayiş etdirilməsi. 
Ədəbiyyat 
1.
Веракса Н.Е., Комарова Т.С., Васильева М.А. "Примерная общеобразовательная программа."
MOZAİKA SİNTEZ nəşriyyat evi, Moskva, 2014. 
2.
Максаков А.И.
Развитиe правильной речи ребенка в семье MOZAİKA SİNTEZ nəşriyyat evi, 
Moskva, 2006
.
3.
Гербовa B.B. Занятия по развитию речи MOZAİKA SİNTEZ nəşriyyat evi, Moskva, 2008. 
4.
Alekseeva M. M. Technique of development of the speech and training in the native language of 
preschool children. Publishing center "Akademiya", 2000.
ƏSƏDOVA MƏLEYKƏ, BƏDƏLOVA İRADƏ 
Azərbaycan Texniki Universiteti 
AZƏRBAYCAN VƏ İNGİLİS DİLLƏRİNDƏ SABİT SÖZ BİRLƏŞMƏLƏRİNİN 
MÜXTƏLİF NÖVLƏRİ, FƏRQLİ VƏ OXŞAR XÜSUSİYYƏTLƏRİ 
Açar sözlər: 
İngilis dili, Azərbaycan dili, sabit söz birləşmələri, frazeologiya
Constant word-combination of phraseological units.Investigaton of phraseological units in 
English and Azerbaijan 
The present articleis dedicated to the stable word-combination lexico-semantic investigation 
phraseological units. Constant word-combination of phraseological units.Investigaton of phraseological 
units in English, German,Russian and Azeri is also observed in this article. Observation show that there 
constant word-combination phraseological components play an important role in English teaching,in 
lexicology,in translating from English to Azerbaijan or from Azerbaijan to English, in forming English –
Azerbaijani dictionnaries. 
Keywords: 
English, Azerbaijani, stable word combination, phraseology
Dil faktı olmaq etibarilə frazeologizm sabitdir, nitqdə isə onlardan bu və ya digər dərəcədə üslubi 
məqsədlərlə dəyişikliklər baş verə bilər (idiomlar istisna olmaqla). 
Frazeologizmlərin sabitliyi barədə danışan V.P.Jukov göstərir ki, sabitlik dilin xüsusi, keyfiyyətcə 
müəyyənləşmiş vahidi olmaq etibarilə frazeologizmlərin sərbəst söz birləşmələrinə qarşı, ilk növbədə isə öz 
ekvivalentlərinə və tərkibindəki sözlərin sərbəst işlənmə variantına qarşı müqaviməti kimi başa düşülə bilər. 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
243
Burada əsas odur ki, sabitlik semantik səviyyədə, sememlərinn birləşməsi səviyyəsində Frazeoloji vahidlərin 
sabitliyi haqqında söhbət açarkən şərtiliyi nəzərə almaq lazım həmişə qorunur (8, s. 6-7). 
Tərkibində feillərin iştirak etdiyi frazeoloji vahidlərin isə nitqdə aktuallaşarkən mütəhərrikliyi ismi 
frazeoloji vahidlərdən qat-qat güclü olur. Çünki burada bir tərəfdən, vahidin başqa nitq hissələrindən ibarət 
komponentlərinin dəyişmələri ilə yanaşı feil komponentlərinin şəkil və formaca, zamana, şəxsə, kəmiyyətə, 
bitkinlik, qeyri-bitkinlik və s. Morfoloji növlərə görə işlədilməsi (8, s. 210-226) də bütövlükdə 
frazeologizmlərin aktuallaşmasıda əsas rollardan birini oynayır. 
Dilçilik terminiləri lüğətlərində nitq feilləri haqqında müəyyən qısa məlumat verilsə də (məsələn, 
onların <> adlandırılması da məlumdur), <> bəzi yerlərdə yalnız adl 
çəkilir İ.B.Şatunovski <> kimi təfəkkür feillərini 
<> adlandırır (14, s. 18-22). 
Azərbaycan dilində feillərin aşağıdakı lüğəvi məna qruplarına rast gəlinir: 1) hərəkət feilləri; 2) iş 
feilləri; 3) hal-vəziyyət feilləri; 4) nitq feilləri; 5) təfəkkür, görmə eşitmə prosesi ilə bağlı feillər. 
H.Quliyev <> adl; monoqrafiyas;nda feilin məna 
qrupunu ayırır: 1) iş feilləri; 2) hərəkət feilləri; 3) vəziyyət feilləri; 4) təbiət hadisələrini bildirən feillər; 5) 
psixi fəaliyyət bildirən feillər (buraya müəllif nitq, hissi-qavrayış, təfəkkür, idrak feillərini aid edilir); 6) arzu 
bildirən feillər; 7) duyğu (hiss) feilləri; 8) emosional vəziyyət (əhval-ruhiyyə bildirən feillər); 9) emosional 
təəssürat feilləri; 10) emosional münasibət bildirən feillər; 11) səslənmə bildirən feillər (3, s. 24-25). 
Nitq və təfəkkür arasındakı sıx bağlılıq ilk baxışda belə güman etməyə imkan verir ki, onları məcmu 
halında götürüb, dil-təfəkkür kompleksindən çıxış etmək, <>ni bir leksik-semantik 
qrup da birləşdirmək mümkündür. <> anlayışının tərifidə buna imkan verir: 
<> eyni nitq hissəsinə aid sözlərin eyni leksik məna komponenti səviyyəsində 
semantik əlamət inteqrasiyası əsasında bir yerə toplanmasından ibarət leksik-semantik dil sistemi 
(mikrosistem) parçasıdır (1, s. 301). 
Filin P.P <> adlı kitabında 1982-ci ildə qeyd edir ki: <sözlərin leksik-semantik qruplarının axtarışı mütləq lazımdır. Çünki bu üsuldan istifadə etmədən dilin lüğət 
tərkibinin sistemli təsviri mümkün deyildir (13, s. 76). Bu məqsədlə leksik material tematik və leksik-
semantik qruplara bölünür. Əvvəla, bu, müəyyən metodik əhəmiyyətə malikdir, ikinci isə, metodoloji 
cəhətdən düzgün və qanuna uyğundur. Müxtəlif qrup predmetləri, təbiət və cəmiyyət hadisələrini bildirən 
sözlərin, onların inkişafının tədqiqi özlüyündə vacibdir. Bununla da xüsusi hesabata ehtiyacı yoxdur. Ona 
görə də leksikoloji tədqiqatlar təcrübəsində adi bir şeydir>> (9, s. 131-132). 
Leksikologiyada leksik mənalarına görə birləşən, semasiologiyada isə sözlərin mənaları arasında 
əlaqələrə görə birləşən söz qrupları <> termini ilə adlandırılır. Sözlərin leksik-
semantik qrupları semasiologiyanın obyekti olmaqla bərabər həm də leksikologiyaya daxildir. Çünki 
semasiolohiya və leksikologiya bir-birinə yaxın şöbələrdir. Hır iki şöbənin obyekti leksik vahidlərdir. 
A.M.Qurbanovun üeyd etdiyi kimi, leksikologiya dilin leksik sitemini, semasiologiya isə dildə söz və 
ifadənin mənası, mənanın dəyişməsi məsələlərini tədqiq edir ( 4, s. 200, 209-210). Bu və ya digər leksik-
semantik qrupa daxil olan sözün məna strukturunda tam eniyyət yoxdur. Leksik-semantik qrupa daxil olan 
sözlər sadəcə olaraq mənaya görə qohum sözlərdir. Beləliklə, sözlərin leksik-semantik qrupu leksikologiyada 
əşyaların, proses və hasiələrin əlaqələrinə, semasiologiyada isə sözlərin məna əlaqələrinə söykənir. Birinci 
hada leksik-semantik qrup çoxlu miqdarda sözü, ikinci halda isə tərkibcə məhdud sözlər qrupunu əhatə edir. 
Feillərin semantik təsnifatı əslində dil əlamətlərinə əsaslanır. Feillərin semantik təsnifatı konkret 
isimlərin təsnifatından onunla fərqlənir ki, bu və ya digər qrupa daxil olan feillər dil əlaqələrinə malik 
olur.Onlarda ümumi sintaktik göstəricilər daha çoxdur, özü də məhz dil göstəriciləridir.Buna görə də 
linqivistik tədqiqatlarda onlar leksik-semantik qruplar adlandırılır (9, s. 16). 
Nitq və təfəkkür feillərinin ayrı-ayrılıqda götürülüb öyrənilməsi, lüğətlərdə onlardan yalnız birinin şərh 
edilməsi də bu feillərə bir leksik-semantik qrup kimi yanaşılmasına şərait yaradır. Lakin bu, ilk baxışda 
belədir. Nitq və təfəkkür münasibətləri bir vəhdət təşkil etsə də, əslində burada iki fəlsəfi-linqivistik 
kateqoriyadan söhbət gedir. Onların birləşdirilməsi və ya ayrı götürülməsi sonrakı məsələdir. Əgər biz bu 
feilləri bir yerdə götürmüş olsaq, bu, sonrakı vəhdəti əks etdirəcəkdir, vəhdət isə hansısa komponentlərin 
məcmusudur. Deməli, bu vəhdəti də <>, özvləndirmək mümkün olacaqdır. Bunu 
nəzərə alıb nitq-təfəkkür vəhdətini atributlarını ayrılıqda öyrənməyi münasib sayırıq. Çünki onlardan hər 
birində özünəməxsus spesifilik leksik-semantik incəliklər ola bilər. Məslən, nitq, təfəkkür, hərəkət, iş 
feillərinin özünün ayrıca kateqorial leksik seması məlumdur. 
<>, <>dir. Burada
<> feili özünün əsas mənasında bütövlükdə nitq feilləri leksik-semantik qrupunun baza 
identifikatorudur>> (10, s. 74). Bu əlamətdən çıxış etdikdə deyə bilərik ki, <> feili təfəkkür 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
244
feilləri leksik-semantik qrupunun baza identifikatordur və bu qrupun kateqorial leksik seması <şmək>> - <>dir. Ümumiyyətlə, bu leksik semantik qrupa aid feillerin iki 
mənası vardır. <və aktiv məna-mümkün olan faktla əlaqədar məqsədyönlü təfəkkür prosesini göstərir>>. Məlum olur ki, 
<> kimi ümumi manifestiyalı feillərlə yanaşı, 
təfəkkür-düşüncə aktı mənasında işlənən və öz nüvbəsində <>, << zənn etmək >>, <etmək>>, <>, <>, <>, <>, <> nüvə 
mənalarına malik feil qruplarına bölünən başqa feillər də aid edilir>>. 
Bu xüsusiyyəylərinə görə, təfəkkür feillərinin semantik əhatə dairəsi nitq feillərinin əhatə dairəsindən 
daha genişdir. Bunun nəzərə alan tədqiqatçılar bizə məlum olan elmi araştırmalarda nitq və tfəkkür feillərinin 
bir-birindən fərqləndirmiş, onların hərəsini ayrıca leksik-semantik qurup kimi müəyyənləşdirmişlər. 
Lakin bu o demək deyildir ki, iş-hərəkət, hal-vəziyyət, nitq və təfəkkür feilləri yalnız sadalanan 
semalarla məhdudlaşır. Hər iki leksik-semantik qurup tədricən eksplisitliyə meyil edir, çünki insanın iş-
hərəkət, hal-vəziyyət; dil-təfəkkür münasibətləri daim inkişafda olduğundan onun işi, hərəkəti, dili, nitqi və 
təfəkkürü sema baxımından da müntəzəm sürətdə zənginləşir: insan fikirləşmə prosesi ilə bağlı yeni-yeni 
imkanlar əldə edir, özünün fikirləşmə fəaliyyətinin nəticələrini nitqdə əks etdirir dil və təfəkkür 
komponentləri öz reallaşma imkanlarını genişləndirir. <ikitərəfli hadisədir: insan nitqi daxili (ideal, məzmunla bağlı) və xarici (maddi cəhətdən ifadə olunan, formal) 
cəhətlərə malikdir>> və bu fakt nitq feillərinin semasının genişlənməsinə təsir göstərir. Məsələn, 
T.V.Matveyeva rus dilinin dialektində danışıq feillərinin on bir məna-sema növünün olduğunu qeyd edir ki, 
bu da sonralar ədəbi dildə də bu leksik-semantik qrupun məna genişlənməsi canlı dil faktları ilə təchiz edir: 
1) verilən informasiyanın dəyərliyi; 2) verilən informasiyanın mötəbərliyi; 3) fəaliyyətin sonrakı məqsədi; 4) 
fəaliyyətin intensivliyi, gərginliyi; 5) nitqin adresat üçün aydınlıq dərəcəsi; 6) tələffüz üsulu; 7) səsin küyü; 
8) temp; 9) sürətlilik; 10) çoxsözlülük və ya lakonizm; 11) nitq parçalarının təkrarlanması (10, s. 75-76) 
Bütün nitq və təfəkkür feilləri dilin frazeoloji vahidlərinin formalaşmasında iştirak edir və bu zaman 
ikili dil hadisəsi baş verir.Bir tərəfdən, danışıq və təfəkkür feillərinin onların ekvivalenti olan feili 
frazeologizmlərin yaranmasına kömək edir. 
Digər tərəfdən, nitq və ya təfəkkür semasına aid olmayan başqa feillər frazeoloji vahidin tərkibində 
işlənməklə nitq və təfəkkür qrupunu zənginləşdirən yeni feili frazeologizmlərin formalaşmasında iştirak edir. 
Deməli, nitq və təfəkkür feillərinin cəmləşdiyi leksik-semantik qruplar üç istiqamətdə zənginləşir: a) başqa 
qruplara mənsub feillər leksik-semantik modifikasiya olunur və bu qruplardanbirinə daxil olur; b) nitq və 
təfəkkür feilləri frazeoloji sistem vasitəsi ilə öz leksik semantik qruplarını zənginləşdirir; c) başqa qruplara 
mənsub olan frazeologiya vasitəsilə nitq və təfəkkür feillərinin ekvivalentlərinin yaranmasına və bu iki 
leksik-semantik qrupun zənginləşməsinə kömək edir. 
ƏSGƏROVA BÖYÜKXANIM
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu 
ONOMASTİKA PROBLEMLƏRİNƏ DAİR 
Açar sözlər:
onomastika, antroponimika, tarix, mədəniyyət, mifologiya, insan, ruh.
On the problems of onomastics 
The paper deals with the problems of onomastics. The thoughts of Azerbaijani scholars on 
onomastics are looked through. The condition of anthroponymy formed as a special branch of onomastics 
in various historical periods is given. It is proven that a name plays a big part in the life of a person. 
Mythological and religious notions are reflected in names. 
Keywords: 
onomastics, anthroponics, history, culture, mythology, human, spirit. 
Son dövrlərdə onomastika Azərbaycan dilçiliyinin ən aktual sahələrindən birinə çevrilmişdir. 
Onomastika xalqın, millətin tarixi məqamlarını, dini baxışlarını, adət və ənənələrini əks etdirən və onları 
özündə qoruyub saxlayan onomastik vahidlərdən – adlardan bəhs edən sahədir. 
Hər bir dilin lüğət tərkibinin müəyyən bir hissəsini onomastik leksika təşkil edir. Azərbaycan dilinin 
yarandığı və formalaşdığı dövrdən etibarən onun lüğət tərkibində onomastik vahidlər xüsusi lay təşkil 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
245
etmişdir. Onomastik leksika sistem xarakteri daşıyır. Yəni hər hansı bir dilin onomastikası müəyyən 
növlərdən, qruplardan, metodlardan ibarətdir və bunlar tədqiqata sistem halında cəlb edilməlidir.
Dildəki hər bir onomastik vahid müəyyən linqvistik xüsusiyyətə malikdir. Buna görə də onların 
mənaları, qrammatik quruluşu, transliterasiyası, orfoqrafiyası və s. cəhətləri linqvistik araşdırmalar 
nəticəsində öyrənilir.
Onomastik leksikanı öyrənən Onomalogiya artıq dilçiliyin xüsusi bir şöbəsi kimi formalaşmışdır. 
Onun bir sıra qrup və ya növləri də əmələ gəlmişdir. Buraya antroponimika, etnonimika, toponimika, 
hidronimika, zoonimika, kosmonimika, ktematonimika daxildir. Antroponimika dildəki şəxs adlarını, 
ləqəb, təxəllüs və soyadları, toponimika yaşayış məntəqələrinin adlarını və torpaq səthində olan başqa yer 
adlarını, etnonimika tayfa və qəbilə adlarını, hidronimika su obyektlərinin adlarını, zoonimika heyvanlara 
verilmiş adları, kosmonimika səma cisimlərinin adlarını, ktematonimika maddi mədəniyyət əşyalarının 
adlarını öyrənir.
Hələ XI əsrdə Mahmud Kaşğarinin “Divani-lüğət-it-türk” əsərində bir neçə onomastik vahidlər 
etimoloji təhlilə cəlb edilmiş, müxtəlif fikirlər irəli sürülmüşdür. Sonrakı dövrlərdə XIX əsrin görkəmli 
şəxsiyyətlərindən olan Hacı Zeynalabdin Şirvaninin, Abbasqulu ağa Bakıxanovun əsərlərində də xüsusi 
adların izahına müəyyən qədər yer verilmişdir. XX əsrin 20-ci illərində M.H.Vəliyev özünün 
“Azerbaydjan” (Bakı-1921) və “ Nasilenie Azerbaydjana” (Bakı-1925) kitablarında xeyli sayda onomastik 
vahidlərin adlarını qeyd etmiş və bir çoxlarının etimoloji açıqlamasını vermişdir. 30-cu illərdə onomastik 
leksikaya aid qiymətli fikirlər söyləmiş Əhməd Zəki Balidinin tədqiqatları da diqqətəlayiqdir.
A.Qurbanov, S.Mollazadə, T.Əhmədov, H.Əliyev, M.Çobanov, Q.Məşədiyev, R.İsrafilova, 
A.Hacıyev, Ə.Tanrıverdiyev, N.Əsgərov, K.Bəşirov, V.İsrafilov və başqalarının kitab, məqalə və 
dissertasiyalarında Azərbaycan onomastikası ən müasir dil sahəsi şəklində formalaşmış, Azərbaycan 
onomastika məktəbinin əsası qoyulmuşdur.
Azərbayca onomastikasında professor A.Qurbanovun böyük rolu olmuşdur. Onun 1988-ci ildə nəşr 
olunmuş “Azərbaycan dilinin onomalogiyası” kitabı onomoloji dilçiliyin təməl daşı hesab edilə bilər. 
80-ci illərin sonlarında prof. A.Qurbanovun təşkilatçılığı və rəhbərliyi ilə N.Tusi adına ADPU-da 
Onomastik elmi mərkəz fəaliyyətə başlamış, onomastik tədqiqatın arsenalına çevrilmişdir. Həmin elm 
müəssisəsində yenə A.Qurbanovun təşəbbüs və rəhbərliyi ilə iki ildən bir keçirilən onomastik konfranslar 
və bu konfransların materiallarının cəmləşdiyi məcmuələr Azərbaycan onomastikasının inkişafında, 
onomastik tədqiqatların genişlənməsində çox mühüm rol oynayır. Onun göstərişlərinə əsasən Azərbaycan 
onomastikası aşağıdakı elmi istiqamətlər üzrə tədqiq olunur: 
1)
Antroponimika üzrə; 
2)
Etnonimika üzrə; 
3)
Toponimika üzrə; 
4)
Hidronimika üzrə; 
5)
Kosmonimika üzrə; 
6)
Zoonimika üzrə; 
7)
Ktematonimika üzrə (1, 21). 
O, həmçinin, ilk dəfə olaraq Azərbaycan dilçiliyində onomalogiya sahəsində elmi təhlil metodlarını 
dəqiqləşdirmiş, onomalogiyanın təsviri, tarixi, müqayisəli, üslubi, statistik, areal metodlarını 
fərqləndirmişdir. 
A.Qurbanovun fikrinə görə dildəki xüsusi adların məcmusunun onomastika, ondan bəhs edən dilçilik 
sahəsinin isə onomalogiya adlandırılması daha məqsədəuyğundur (2, 129). 
Ə.Mikayılovanın fikrinə görə isə,
onomastika 
sözünün iki mənası vardır:
1) Dildə mövcud olan xüsusi adların hamısı;
2) Dilçiliyin xüsusi adları öyrənən bəhsi.
T.Hacıyev və K.Vəliyev “Azərbaycan ədəbi dilinin tariхi” monoqrafiyasında onomastikanın xalqın 
tarixini əks etdirən faktorlardan biri olduğunu əsaslandıraraq yazmışlar: “İnsan adlarının yaratdığı təbəqələr 
xalqın tarixi inkişafının mərhələlərinə uyğundur” (3, 3).
Onomastika bütövlükdə xüsusi adların toplusudur. Xüsusi adlar isə öz vəzifə, funksiya və mənalarına 
görə ümumi adlardan fərqlənir. Onomastikanın əsas və ən geniş yayılmış sahəsini 
antroponimika
təşkil 
edir. Bu termin dilçilikdə “insan adları haqqında elm” mənasında işlənir. Antroponimika insan adlarının 
əmələ gəlməsini, inkişafını, təkmilləşməsini – bir sözlə, adların keçmişini və müasir vəziyyətini öyrənir. 
Mühitin təzahüründə bütün əşyalar kimi insanları da adlandırmaq, fərqləndirmək, çağırmaq еhtiyacı 
yaranmışdır ki, buradan da zəngin хüsusi adlar sistеminə daхil olan adlar, ləqəblər, müхtəlif cür 
adlandırmalar əmələ gəlmişdir (3, 9). 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
246
A.Paşayev “Azərbaycan antroponimikası” adlı monoqrafiyasının birinci fəslinin “Ad sistemi və 
antroponimik modellər” adlanan yarımbölmədə antroponimik modellər və müxtəlif ad sistemləri haqqında 
ümumi məlumat vermişdir (4, 116). 
Azərbaycan dilçiliyində şəxs adlarının yeri, demək olar ki, sabitdir. Müasir antroponimik sistemimiz 
soyad + şəxs adı + ata adı quruluşludur. Dilimizdə olan şəxs adlarının heç də hamısı türk mənşəli deyildir. 
Tarixi mənbələrdən bildiyimiz kimi, ərəblərin Azərbaycana yürüşündən və işğalından sonra xalqımız islam 
dinini qəbul etmişdir. İslam dininin təsiri ilə Azərbaycan dilinə Qurani – Kərimdən bir çox ərəb adları 
keçmişdir ki, bu adların əksəriyyətini peyğəmbərlərin, onların övladlarının və həyat yoldaşlarının adları 
təşkil edir. Qurani-Kərim Azərbaycan mədəniyyəti tarixində, ədəbi dilin inkişafında son dərəcə böyük rol 
oynamışdır. 
İslamı qəbul edən türk hökmdarları da xilafətdən dini adlar və müxtəlif dini fəxri adlar alardılar. 
Qədim türklərdə olduğu kimi, xilafətdə də şəxsin vəzifəsi böyüdükcə onun adı da, dini fəxri adları da 
dəyişərdi. Məsələn, İlxanilər dövründə bu cür hadisələr daha çox baş verirdi. Tekeder xan hökmdar olandan 
və islamı qəbul etdikdən sonra Sultan Əhməd adını qəbul etdi (5, 35). 
Dünya xalqları tarixində şəxs adları ilə bağlı müxtəlif ənənələr meydana gəlmişdir. Türk, ərəb, 
yəhudi, çin, rus, gürcü və başqa xalqları buraya aid etmək olar. Hər bir xalqın ad anlayışı ilə bağlı 
mülahizələri də müxtəlif olmuşdur.
Bir sıra xalqlar şəxs adlarına böyük əhəmiyyət verərək onu insanın ruhu adlandırmışlar. Adı gec 
verilən körpələrə ruhu olmayan varlıq kimi baxılmış və adın vaxtında verilməsi çox vacib vəzifə hesab 
edilmişdir. Hər bir insan bir-biri ilə vəhdət təşkil edən üç komponentdən ibarətdir: bədən, ruh, ad (6, 198). 
Beləliklə, deyə bilərik ki, ad insanın taleyində, onun həyatında böyük rol oynayır. Şəxs adlarında 
mifoloji və dini təsəvvürlər əks olunur. Həmçinin ad mənsub olduğu xalqın tarixi, adət-ənənəsi və 
dünyagörüşü ilə də sıx bağlıdır. Hər bir ad mənşə etibarı ilə hansı dilə məxsusdursa, həmin dilin 
xüsusiyyətlərini də qoruyub saxlayır. 
Ədəbiyyat 
1. Afat Qurbanov və onun onomastika məktəbi. Bakı, 1999 
2. QurbanovA. Azərbaycan onomalogiyasının əsasları. 2 cilddə. Bakı, 2004 
3. Mikayılova Ə. Onomastik vahidlərin üslubi imkanları. Bakı, 2008 
4. Paşayev A. Azərbaycan antroponimikası. Bakı: “Elm və təhsil”, 2015
5. Paşayev A. Türk mənşəli beynəlxalq onomastik vahidlər. Bakı, 2017 
6. Qurbanov A. Azərbaycan dilçiliyi problemləri. I cild. Bakı, 2010 
7. Azərbaycan dilinin böyük izahlı onomastik lüğəti. I kitab. Antroponimlər. Bakı, 2007
HACIYEVA ELLADA 
Azərbaycan Texniki Universiteti 
İNGİLİS DİLİNİN MÜASİR DÜNYADA VƏ ÖLKƏMİZDƏ ƏHƏMİYYƏTİ VƏ DİLİN ÖYRƏNMƏ 
YOLLARI 
Açar sözlər:
dil, ünsiyyət, karyera inkişafı, beynəlxalq nüfuz, qloballaşma, dil vərdişləri 
English is one of the most dominating language of the world which is having its impact
on every field of work 
English is one of the most dominating language of the world which is having its impact on every field 
of work. Apart from your mother tongue you need to have a common language to communicate with others. 
English is common language between all countries. In order to obtain a good career you have to be literate 
and well educated. Any language can be master by constant usage, the more you practice the more you can 
learn the language. Learning English will make you to be accepted by everyone in the world and you will 
have better opportunities in many locations in the world as well as in our country Azerbaijan.
Keywords:
language, communication, career development, international authority, globalization, 
language skills 
Dil ümimxalq məhsuldur və cəmiyyət tərəfindən yaranmışdır. Ünsiyyət vasitəsi olan dil xalqın 
varlığını bildirən əsas xüsusiyyətlərdəndir. Tarixə baxdığımızda, dil qədim zamanlarda insanların birbirinə 
söz demək ehtiyacından, birbiri ilə ünsiyyət saxlamaq zərurətindən yaranmışdır. Dildən ünsiyyət prosesində 
ünsiyyət vasitəsi kimi istifadə olunur. 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
247
Dil ancaq insanlara aid olan, özündə məzmun və eyni tip səslənmə (yazılış) qaydaları daşıyan şərti 
sistem olmaqla, eyni zamanda dünya haqqında təsəvvür yaradır. Hazırda Yer üzündə 7000-ə yaxın dil 
mövcuddur. Dünyanın 7 dili (ingilis, ispan, ərəb, rus, fransız, alman, portuqal) dünya dilləri hesab olunur. 
Dilin saxlanması üçün həmin dildə ən azı 100 min insan danışmalıdır. Yer üzündə əhalinin 80%-i 7000 
dildən yalnız 80 dili bilir. Qalan dillərdə əhalinin 20%-i danışır. 
Günümüz hər bir insanın ən azı bir xarici dil bilməsini şərtləndirir. Bəziləri karyerada inkişaf, bəziləri 
səyahətlər üçün, bəziləri daha çox mədəniyyətlərlə tanış olmaq üçün, bəziləri də dünya ədəbiyyatını orijinal 
dildən oxumaq üçün, yeni yoldaşlıqlar qurmaq, intellektual mənada özümüzü inkişaf etdirmək kimi 
səbəblərdən və s. xarici dilləri öyrənirlər. 
Azərbaycan dünya birliyi ölkələri ilə ictimai həyatın bütün sahələrində əməkdaşlıq edən bir ölkədir. 
Qloballaşma və inteqrasiya meyllərinin getdikcə vüsət aldığı dövrdə kommunikativ bacarığın yüksək 
səviyyədə inkişafı tələb olunur. 
Ölkəmizdə baş verən dinamik sosial-iqtisadi inkişaf xarici dilin xüsusən ingilis dilinin öyrənilməsinin 
zəruriliyini artırır. Ölkəmizdə mövcud iqtisadi sərbəstlik, özəl bölmənin inkişafı üçün yaradılmış münbit 
şərait, ən başlıcası isə respublikamızın yerləşdiyi əlverişli coğrafi şərait nəticəsində xarici ticarət əlaqələrinin
həcmi və miqyası getdikcə artır. Qeyd etdiyimiz kimi, ölkəmizin iqtisadi qüdrətinin və beynəlxalq nüfuzunun 
getdikcə artması isə öz növbəsində xarici ticarət əlaqələrinin genişlənməsinə təkan verir. Elə Azərbaycanın 
xarici dövlətlərlə ticarət əlaqələrinin 1995-ci ilin səviyyəsini dəfələrlə ötməsi də bunu təsdiqləyir.
Azərbaycan dili ilə yanaşı, tədris olunan digər (xarici) dillərin ən mühüm xüsusiyyəti insanlar arasında 
ünsiyyətin təmin edilməsinə xidmət etməkdir. Ana dilimizdən başqa, bizim dünyanın digər hissəsi ilə 
ünsiyyət qurmağa imkan verən ümumi bir dilimizə ehtiyacımız var.
Azərbaycanın müstəqillik illərində uğurla inkişafı, dünya dövlətləri və beynəlxalq münasibətlərin 
qurulması ingilis dilinə marağın artmasını zəruri edir. Buna görə də digər fəaliyyətlərlə yanaşı, bir neçə 
xarici dildə ünsiyyət qurmağı bacaran şəxsiyyətin formalaşdırılması müasir zamanın inkaredilməz tələbidir. 
İkinci dil fənninin əhəmiyyəti ilk növbədə öyrənəndə dil bacarıqlarına yiyələnmək, kommunikativ vərdişləri 
inkişaf etdirmək, sosial tələbatını ödəmək, şəxsi və intellektual inkişafa nail olmaq, ömür boyu öyrənmək, 
mədəniyyətlərarası və qloballaşma prosesinə qoşulmaqdır. 
Əvvəllər hansısa xarici dil öyrənmək yaşından asılı olmayaraq maraq çərçivəsində idisə, bu gün artıq 
bu, maraqdan tamamilə uzaqdır. Artıq dil öyrənmək intellektual insanların qarşısında məcburiyyət kimi 
qoyulmuş şərtlərdən biridir. Yaxşı iş sahibi olmaq, həmyaşıdlarından seçilmək üçün dil biliyinin olması 
vacibdir. Bu gün ingilis dili demək olar ki, dünyanın ortaq dili kimi qəbul edilir. 
Müasir dövrümüzdə ingilis dili siyasi danışıqlar və biznes dilinə çevrilib. Əsas elmi və tibbi 
araşdırmarlar da ingilis dilində aparılır. Beynəlxalq razılaşmalara əsasən, təyyarələrdə işləyən bələdçilər 
ingilis dilini bilməlidir. Cənubi Amerika və Avropa məktəblərində ən çox tədris olunan dil ingilis dilidir. 
Filippində və Yaponiyada uşaqlar ingilis dilini ən kiçik yaşlarından öyrənməyə başlayırlar.
Dil vasitəsi ilə ünsiyyətin düzgün formalaşdırılması təlim məqsədləri ilə əlaqədar bir çox vacib 
vəzifələr həyata keçirilməlidir. Bura daxildir: linqvistik (fonetik, orfoqrafik, leksik və s.) biliklərə 
yiyələnmək, dili öyrənilən ölkələrin mədəniyyət və ənənələri ilə tanış olmaq, mədəniyyətlərarası mühitdə 
Azərbaycanı və onun mədəniyyətini təmsil etmək bacarıqlarını formalaşdırılmaq, dil duyumunun, yaddaşın 
bütün növlərinin, məntiqi, tənqidi və yaradıcı təfəkkürün (müqayisə, ümumiləşdirmə, nəticə çıxarma və s.) 
inkişaf etdirilməsi və vətəndaşlıq keyfiyyətlərinin tərbiyə olunması. İngilis dilində istifadə edilən sözlər sadə 
və asanlıqla hər kəs tərəfindən başa düşülən olmalıdır. 
İngilis dili dünya əhalisi arasında məşhur olan dildir. Bu gün ölkəmizdə də İngilis dili ilk növbədə 
uşaqlara beynəlxalq dil olaraq ibtidai təhsildən ali təhsilə kimi öyrədilir.
Aparılmış son tədqiqatlara görə İngilis dili öyrənənlərin əksəriyyəti öz psixalogiyaları sayəsində bu 
mübarizədə qalib gəlir və yaxud da məğlub olur nəyinki müəllimlər və onların metodları sayəsində. 
Əldə etdiyin uğurun 60 % psixologiya təşkil edir, geri qalan hissəsin isə müəllimlər, məktəb, istifadə 
edilən kitablar və istifadə edilən metodlardır. Psixologiyanın 60% ni öyrənmə (dərs) zamanı motivasiya, 
hisslər və vaxtı necə idarə etmənlə əlaqədardır.Psixoloji nəzəriyyənin başqa bir əhəmiyyəti onun öyrənmədə 
qarşıya qoyulmuş strategiyanın müdafiəsidir. Müşahidə etsək bu nəticəyə gələrik ki, dil fənni tədris olunan 
dərslərdə həvəsli, enerjili və fəal tələbələr yeni dili öyrənməyin öhdəsindən daha asanlıqla gəlir və bu onları 
uğura səsləyir. Lakin elə tələbələrə də rast gəlirki, onlar İngilis-dilinin daha çətin dil olduğun və bunu heç 
vaxt bacarmayacaqlarını düşünür psixoloji cəhəddən özlərini ruhdan salaraq daha da məqsədlərindən 
uzaqlaşırlar. 
Dil öyrənmək sadəcə öyrəndiyin çərçivədə qalmamalı daima istifadə olunmalı və ondan nəticə 
alınmalıdır. Əldə edilmiş hər bir uğur psixologiya və qarşıya qoyulmuş məqsəd, böyük əzm sayəsində 
reallaşır. 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
248
Dil dərsləri elədir ki, onu praktik cəhətdən istifadə etmədikdə yaddan çıxır. Bu baxımdan öyrəndiyini 
praktik cəhətdən tətbiq etmək lazımdır. Öyrəndiyini praktik cəhətdən tətbiq edən tələbə tez bir zamanda 
istəyinə çatır və arzuladığı nəticəni alır. Bu işdə müəllim də tələbəyə köməklik etməlidir. 
Xarici dilin öyrənərkən ortaya çıxan çətinliklərdən biri yaddaşla bağlıdır. İlk baxışdan, minlərlə söz və 
onlarla qrammatik qaydaları öyrənmək və ən əsası onları yadda saxlamaq çətin görünə bilər. Əslində 
yaddaşınızı yoxlasanız görəcəksiniz ki, tələffüz edə bilmədiyiniz sözləri yadda saxlamaq xeyli çətindir. 
Xarici dilin öyrədilməsi məhz buna görə də tələffüzlə başlayır.
Xarici dil öyrənməyin çətinliklərindən biri odur ki, tələffüz edilməsi çətin olan sözlərlə doludur. Bu 
çətinliyi önləmək üçün dinləmə qabiliyyətinizi lap əvvəldən məşq elətdirməlisiniz. Bəs bunu necə etmək 
lazımdır? Bu mərhələ, qulaqlarınızı xarici dildəki səsləri eşitməyə öyrəşdirməklə başlayır. Daha sonra isə 
tələffüzlə bağlı vəsaitlərlə öz tələffüzünüzü məşq elətdirməlisiniz. Deməli, ilk öncə siz qulaqlarınızı xarici 
dildəki yeni səslərə öyrəşdirməlisiniz, daha sonra isə ağzınızı məşq elətdirərək onları tələffüz etməyə 
çalışmalısınız. Bunun digər faydaları da olacaq, beləki, dinləmə qabiliyyətiniz yüksələcək, nitqiniz 
yaxşılaşacaq, sözləri daha sürətlə öyrənəcəksiniz. Bunun üçün xarici dildəki səsləri yaxşı qavramalı, onların 
öz dilinizdəki səslərdən necə fərqləndiyini başa düşməli, bütün tələffüz qaydalarını yaxşı bilməlisiniz. 
Müasir linqvistik tədqiqatlar göstərir ki, hər hansı xarici dildə ən çox işlənən 1000 sözü öyrənsəniz, bu 
sizə rast gəldiyiniz hər mətnin 70%-ni anlamağa imkan verəcək. Növbəti 1000 sözü öyrəndikdə, bu göstərici 
10%, daha 1000 söz öyrəndikdə isə 4% artacaq. Bundan səmərəli şəkildə istifadə edin. Məsələn, əgər səyahət 
etmək üçün öyrənirsinizsə, sizə elmi terminlər lazımdırmı? Yaxud əgər elmi məqalələr oxumaq 
istəyirsinizsə, işgüzar dilə ehtiyac varmı? Dili öz ehtiyaclarınıza uyğun öyrənmək sizin öyrənmə prosesinizin 
vaxt baxımından səmərəliliyini xeyli artırır. 
İngilis diliin filmləri seyr edərək, kitabları oxumaqla, oyun oynayaraq və yeni sözlər istifadə etməyə 
çalışılaraq, daimi istifadə ilə öyrədilməsi məqsədə uyğundur İngilis dili praktiki olaraq təkmilləşdirilə bilər. 
Bildiyimiz kimi, praktika insanı yaxşı tələffüz və qrammatikadan düzgün istifadəyə alışdırır. Günümüzdə bir 
sıra iş yerləri, müəssisələr vardır ki, ingilis dili ünsiyyətinə əsaslanmışdır. 
İngilis dilinin öyrənilməsinin fərdi və ümumi əhəmiyyəti zərurət kəsb edir: 
İngilis dili “beynəlxalq ortaq dil” statusunu qazanmış ilk dildir, yəni başqa dillərdə danışan insanlar 
arasında ortaq ünsiyyət vasitəsidir. İngilis dili müasir dünyada ən çox danışılan dillərdən biridir. Yer 
kürəsinin ən güclü dövləti ABŞ başda olmaqla, Avstraliya, Böyük Britaniya, CAR, Yeni Zelandiya, İrlandiya 
və Sinqapur kimi inkişaf etmiş ölkələrin dövlət dilidir. İngiliscə 400 milyon insanın ana dili, bir milyard 400 
milyon insanın isə ikinci dilidir. 53 ölkənin və BMT də daxil olmaqla əksər beynəlxalq təşkilatların əsas 
rəsmi dillərindən biri, İngilis Millətlər Birliyinin rəsmi dilidir. Bu dil Okeaniyadan Avropaya, Afrikadan 
Amerikaya qədər dünyanın hər tərəfində əsas ünsiyyət vasitəsidir. 
İngilis dili hal-hazırda dünyada diplomatiya, kommersiya, dənizçilik, elmi-texniki və kütləvi 
informasiya dili rolunu oynayır. 
İki, üç və daha çox dil bilmək dünyagörüşünün formalaşmasına müsbət mənada təsir edir, hadisələrə 
daha geniş prizmadan baxmağa kömək edir. Volterin sözü ilə desək, çox dil bilmək bir qalanın bir neçə 
qapısının açarına sahib olmaqdır. Bir fərd nə qədər savadlı olsa da, əcnəbi dil bilmədən biliyini dar 
çərçivədən çıxarıb daha da təkmilləşdirməsi, dünya təcrübəsindən faydalanması, elmi mübadilə aparması 
mümkün deyildir. 
İngilis dilini bilmək iş tapmaqda başlıca rol oynayır. Belə ki, bu gün yerli və xarici şirkətlər ingilis 
dilini səlis bilən mütəxəssislərə üstünlük verir. 
İngilis dilini bilmək vaxta və xərclərə qənaət etmək deməkdir. Tərcüməçiyə müraciət etmədən 
informasiyanı alır, analiz edir, ötürür, bir sözlə, öz işimizi özümüz görürük. 
Bu gün nəşr olunan və son iki əsrdə nəşr olunmuş ədəbiyyatın və kütləvi mətbuatın böyük qismi, 
internet resurslarının 80%-i ingilis dilindədir. Yəni istər elmi biliklərin öyrənilməsində, istər diplomatik 
münasibətlərin, istər ticari, iqtisadi əlaqələrin qurulmasında, istər xarici ölkələrə səfərlərdə dünyanın hansı 
ucqar nöqtəsi olur-olsun, ingilis dili əvəzedilməz funksiya ifa edir. 
Bütün bu səbəblərdən İngilis dilini bilmək Qarabağ kimi ciddi problemi olan və bunu beynəlxalq 
normalar çərçivəsində sülh yolu ilə həll etməyə çalışan bir ölkənin vətəndaşları olaraq bizim üçün də vacib 
əhəmiyyət kəsb edir. Güclü bir dövlətlə möhkəm siyasi və iqtisadi əlaqələr qurmaq üçün onun dilini, dilinə 
hopmuş təfəkkürünü, düşüncəsini, meyarlarını, eyni zamanda zəif nöqtələrini bilmək zəruridir. Beynəlxalq 
təşkilatlarda Azərbaycanın h
əqiqətlərini − Qaraba
ğ problemini, Xocalı soyqırımını səsləndirmək, xarici 
ölkələrdə diasporların fəaliyyətini daha da gücləndirmək, siyasi dairələrə güclü təsir etmək, diplomatik gedi-
şatda rəqibi məğlub eləmək, dövlət maraqlarını daha güclü şəkildə diktə etmək ingilis dilini, eləcə də digər 
dünya dillərini necə deyərlər “nöqtəsinə, vergülünə” qədər mənimsəmiş savadlı və vətənpərvər vətəndaşlar 
yetişdirməkdən asılıdır. Beləki, hər bir şəxs öz iradəsi ilə müstəqil şəkildə xarici dil öyrənməyə qadirdir.

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
249
HACIYEVA XAVƏR 
Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti, UNEC 
XARİCİ DİL ÜZRƏ TERMİNOLOJİ LEKSİKASININ ÖYRƏDİLMƏSİNİN ƏSAS PRİNSİPLƏRİ 
Açar sözlər
: 
ingilis dili, terminoloji leksika, Azərbaycan dili, dilçilik 
The bazic principles training terminology vocabulary foreign language 
The article examines the a few, the basic principle teaching students foreign language especially 
English institutions of higher education it is noted training terminology vocabulary national audience 
strongly differs from the other principles of training. The article examines also the main tasks of the oak for 
success ful learning Foreing language institution of higher education:-translation tasks, semantics of the 
tasks,comparable tasks,sinoymes tasks, encrypted tasks. All tasks training
Keywords
: 
English, Azerbaijan, linguistics, terminology lexicon,
Dilçilik ədəbiyyatında sübut edilmişdir ki, yeni yaranan sözlərin və termi- noloci lüğətin 80%-i sahə 
terminologiyasına aiddir. Şübhəsiz ki, milli auditoriya- larin ilk kurslarında təlim prosesinin düzgün və 
səmərəli aparılması üçün tələ- bələrin seçmiş olduqları ixtisas üzrə yeni yaranmış söz və terminləri bilməli, 
onların məna açımına yiyələnməli və yeri gəldikcə ümumidilçilik baxımından onları cümlədə işlətməyi 
bacarmalıdırlar. Terminoloci xarakter daşıyan yeni sözlərin (hər hansı bir sahəyə mənsııb olmasından asılı 
olmayaraq) tələbələrə çatdınlması və öyrədilməsi üçün tapşırıqların üstün cəhətlərini qeyd etməmək olmaz. 
Indi isə aşağıda terminoloci leksikasının öyrədilməsi üçün tapşırıqlarm növləri və onların metodiki 
əhəmiyyəti haqqında bəzi fıkirlərimizi qeyd edək: 
1. Əyani öyrədici tapşırıqlar. Bu növ tapşınqların əhəmiyyəti və rolu ondan ibarətdir ki, yeni yaranma 
aparatı və ya hər hansı bir terminologiyanı tələbələrə əyani olaraq nümayiş etdirərək və ona verilən məfhumu 
tələbələrə çatdırılır. 
Məfhum mənşə dildə necə səslənirsə, eləcə də tələffüz olunur və ana dilində onun qarşılığı axtarılır. 
Məsələn: «dedektor»-u tələbələrə nümayiş etdirməklə yanaşı, ona aid yeni yaranmış məfhum və söz 
birləşmələrini fıkirləşib axtarmalı olurlar. 
Dedektor və onujı törəmələri: noist dedektor - qaldırıcı dedector diod dedektor — led dedektor katod 
dedektor- catodes dedector kuproks dedektor- kuproks dedector xətti dedektor - linear dedector güclü 
dedektor - poewerful dedector nisbət dedektor - nis dedector zirvə dedektor -the peak dedector yarımkeçirici 
dedektor — semiconductor dedector sinxron dedektor — simultaneous dedector dedektor lampali — 
dedector lamp dedektor pilləsi - level dedector 2. Terminlərin düzgün quruluşu üzrə tapşırıqlar. Bu növ 
tapşırıqlarm məqsədi hər hansı bir model və ya aparatı tələbələrə göstərməklə yanaşı ona, yəni modelə aid 
terminlərin siyahısı verilir. Tələbə isə fıkirləşməli və terminləri elə düzməlidir ki, onun quruluşu məfhumun 
məzmununu düzgün ifadə edə bilsin. Bu növ tapşırlar adətən çoxsözlü terminlərə aid edilməlidir. Məsələn: 
«qurğu, məlumat, işləmə» sözləri tələbələrə çatdırılır. Tələbə fikirləşərək məfhumun düzgün almması üçün:-
məlumatların işlənmə qurğusu çoxsözlü terminini söyləyir və yaxud: yer, şüalanma, effektiv sözlər tələbələrə 
çatdırılır; 
-yerin effektiv şüalanması termini yaradılır;-aeroşəkillərin xəritə ilə əlaqələndirilməsi; 
-analoq kod dəyişdiricisi;-aralıq infra-qırmızı diapazon terminlər yaradılır. 
Təcrübə göstərir ki, əyani xarakter daşıyan tapşırıqlar yaradıcı xarakter daşıyır, tələbələrin 
dünyagörüşünü artırmaqla yanaşı, onlann öz ixtisaslarını hərtərəfli və dərindən öyrənməyə imkan verir. 
3. Tərcümə üzrə tapşırıqlar. Bu növ tapşırıqlar adətən qrammatik xarakter daşıyır, belə ki, 
çoxkomponentli terminlərin siyahısı verilməklə yanaşı, müəllim tələbələrə hansı şəkilçilərin işlənmə ehti-
malını da onlara şifahi və ya yazılı şəkildə çatdırır. Belə növ tapşırıqlarda tələbələr həm xarici dildən, həm də 
ana dilindən terminlərin morfoloci quruluşunu tənzim etməklə yanaşı, belə növ çoxkomponentli texniki 
terminlərdə məna çalarlığınm incəliklərinə yiyələnirlər.Müəllim mötərizə açmaqla orada həmin elektron 
lampaların adlarını xarici dildə yazmağı tələbələrə tapşırır. Öz ixtisasına dərindən yiyələnmiş tələbə yəqin ki, 
mötərizələrdə aşağıdakı terminləri yazacaqdır.Sonra müəllim texniki biliklərin əsasında tapşırığın həcmini 
daha da geniş- ləndirərək, həmin elektron lampaların hansı məna daşımalarını xarici dildə yazmaqla yanaşı, 
sxemdə göstərmələrini tapşırır. Tələbələr ani fıkirləşdikdən sonra belə bir sxem çəkirlər:Katod və anodu olan 
elektron 1am pa. İdarəedici setka, anod və katodu olan elektron lampa Ekran, idarəedici setkaları, anod və 
katodu olan elektron lampa. Müdafıə, ekran, idarəedici, anod və katodu olan elektron lampa. 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
250
5. Müqayisə tapşırıqları. Müqayisə xarakteri daşıyan bu növ tapşırıqların məq- sədi ayrı-ayrı 
terminlərin müxtəlif məna çalarlığına malik olmanın aydınlaşdırıl- masıdır. Məsələn: elə növ terminlər də 
vardır ki, bunlar müxtəlif sahələrdə eyni məna yox, о sahənin özünə görə məna daşıyırlar. Belə növ 
terminləri tələbələrə yazdırmaqla, onların müxtəlif məna çalarlığına malik olmalarını və göstərməyi onlara 
tapşırır. 
6. Sinonimik tapşırıqlar. Bu növ tapşırıqlarda müəllim çalışmalıdır ki, tələbə eyni məna daşıyan, 
ancaq müxtəlif şəkillərdə işlənən terminlərin tapılmasını fıkirləşsin. Düzdür, söz ehtiyatı zəif olan tələbə bu 
tapşırığı yerinə yetirməkdə çətinlik çəkəcək, onun həll edilməsinə uzun müddət vaxt sərf edəcəkdir. Belə 
məqamda müəllim tələbələrə fərdi yanaşmalı və onları lazımi ədəbiyyatla təmin etməlidir ki, tələbələr 
ədəbiyyat üzərində işləmək iqtidarında olsunlar. 
7. Şifrlənmiş terminlərin açılması üzrə tapşırıqlar. Bu növ tapşırıqları verməkdə məqsəd tələbələrdə öz 
ixtisaslarına aid bilikləri inkişaf etdirmək və həmin terminləri mənşə dildə necə işlənməsi və dilimizə hansı 
yolla gəlməsini aydınlaşdırmaqdır. 
Məsələn: «LAZER» terminini bir çox tələbələr alim, yəni həmin şüanın yaradanın adı kimi başa 
düşürlər. Müəllim həmin terminin baş hərflərini lövhədə yazır.İngilis dilində həmin terminin açılışı 
belədir:Light amplification by stimulated emission of radiation.Azərbaycan dilində tərcüməsi:Kənar təsirli 
şüaların köməyi ilə işığın gücləndirilməsi.Sonra müəllim tələbələrə belə bir tapşırıq verir: Azərbaycan və 
ingilis dillərində hansı sözlər bir-birini tamamlayır. Çox da çətin olmayan bu tapşırğı tələbələr belə izah 
edirlər: Didaktikanın sadədən mürəkkəbə prinsipinə əsasən, asan modellərdən başlayıb çətinə gəlmək 
lazımdır. Qrammatik çalışmalar maqnitafon lentinə belə sxem üzrə yazılır. Əvvəlcə lentə çalışırmanın şərti, 
ona aid bir nümunə və bundan sonra fasilələr qoyulur. Fasilələr çalışmanın xarakterindən asılı olaraq uzun və 
qısa ola bilər. icra olunmuş çalışmanı yoxlamaq üçün maqnitafon lentinə diktor mətni yazılır. Qrammatik 
qaydalar texniki vasitələri ilə tədris edildikdə və təkrarlanıb möhkəmləndirildikdə tələbələr həmin materialı 
gec unudurlar. Dilin öyrədilməsi prosesini intensivləşdirmək tələbələrin şifahi nitqini inkişaf etdirməkdən 
ötrü valqaldırandan, maqnitafondan, diafiom və kino-fılmlərdən istifadə etmək təxirəsalınmaz bir vəzifədir. 
Adı çəkilən bu vasitələr dərsdə dil mühiti yaradır, tələbələrdə dilin öyrənilməsinə maraq oyadır və müəllimin 
işini bir növ yüngülləşdirir. 
1. Valqaldıran. Təlimin texniki vasitələri ilə işləmək üçün tələbələrdən ötrü ən asan valqaldırandır. 
Şifahi nitqi inkişaf etdirmək məqsədilə valqaldırandan tədrisin aşağı mərhələsində daşa çox istifadə etmək 
lazımdır.vallarda şifahi nitqi inkişaf etdirmək məqsədilə rəngarəng dialoqlar və şifahi nitq mətnləri lazımdır. 
Bu dialoqları müəllim bir neçə dəfə səsləşdirdikdən sonra, orada tələbələrə məlum olmaayn yeni sözləri 
lövhədə yazır və onların da yazmasmı tələb edir. Şifahi nitqin inkişafınm təməlini müəllim əwəl valqaldıran 
la, sonra başqa texniki təlim vasitələri ilə möhkəmləndirir. 
2. Maqnitafon. Xarici dilin təlimində maqnitafondan istifalə üsulundan danışarkən qeyd etmək 
lazımdır ki, həmin aparatdan təlim işində düzgün istifadə edilmədikdə dərsə verilən vaxtın çoxu hədər gedir 
və maqnitafon nəinki xeyir verir, əksinə təlim işini pozur. Məllim maqnitafondan düzgün və yerində istifadə 
etdikdə isə həmin apparat tələbələrin şifahi nitqini inkişaf etdirməklə bərabər müəllimin öz ustalığını da 
artırır.Maqnitafondan xarici dilin tədrisində aşağıdakı məqsədlər üçün istifadə etmək yaxşı nəticə verir. 
Maqnitafon lentinə yazılan materialın məzmunu elə olmalıdır ki, tələbələr onu eşitdikdədə materiala həvəslə 
qulaq assınlar. 
Eşitmək bacarıq və vərdişlərinin yaradılması pisxoloq və metodistlərin diqqətini cəlb etmişdir. 
Psixoloqlar eksperimental laboratoriya işlərilə sübut etmişlər ki, xarici dildə eşitmə danışma üçün zəmin 
yaradır. Tədrisin ilk mərhələsində verilən çalışmalar tələbələrdə eşidib anlama vərdişini inkişaf etdirməyə 
xidmət etməlidir. Azərbaycan məktəbləri üçün yazılmış dərslikdərdə maqnitafonla çalışma işi aparmaq daha 
faydalıdır. Bu çalışmalardan bəzi müəllimlər vaxtlı-vaxtında istifadə etmirlər. Ona görə də məktəbi qurtaran 
kənclərin nitqi, eşidib anlama vərdişləri lazımi dərəcədə inkişaf etmir və bunun təsiri ali məktəbdə də özünü 
göstərir. Xarici dili eşidib anlama, kinofilm, kompyüter texnikası nümayiş etdirilən zaman da aşılana bilər. 
Xarici dilin tədrisində yazı, dilin başqa aspektləri ilə şifahi nitqi inkişaf etdirmək üçn üzvi surətdə 
bağlıdır. Psixoloqlar sübut etmişlər ki, yazı şifahi nitqin təməlini qoyur. Ona görə də yazılı çalışmalara 
tədrisdə çox yer vermək məsləhətdir. Yazı təlimini maqnitafonun köməyi ilə aşağıdakı çalışmalarla aparmaq 
olar:-yeni öyrənilmiş söz və söz birləşmələrini situasiyada vermək; 
-boş buraxılmış yerə lazımi sözlərin yazılması. Diktor cümləni axıra qədər oxumur, yarımçıq qalan 
hissəsini tələbələr tamamlayırlar. Sonra tamamlanmış cümlə oxunur; 
ev tapşırığı üçün veriləcək söz və söz birləşməsinin maqnitafon lentinə yazılması; 
-müəyyən mövzu ətrafında söhbət aparmaq. Yazılan suallar oxunun və onlara cavab verilir; 
-«açar» sözlərlə cümlə düzəltmək və bu nümunələri lentə yazdırıb sonra oxutdurmaq. 
Şifahi nitq laboratoriyasına daxil olan linqafon aparatı tələbələrin şifahi nitqinin inkişafında xüsusi 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
251
əhəmiyyət kəsb edir. Bu apparat tələbələrin monoloji və dialoji nitqinin inkişafmda daha çox istifadə edilir. 
Linqafon aparatı ilə iki proqramda iş aparılır. Bunun birincisində tələbələr müəllim və ya yoldaşlarını 
eşidirlər. Burada tələbələr kartoçkadan geniş istifadə edirlər. 
Ikinci proqram əsasında tələbələr mətnin məzmununa aid çalışmalarla işləyirlər. Linqafonla aparılan 
işrə içərisində xarici dildə şifahi danışmaq məsələsi эп məhsuldar iş hesab edilir. Çünki, tələbələr bu apartla 
işlərkən bir növ dil mühitində olurlar. Linqafon yalnız tələbələrin şifahi danışması bacarıq və vərdişlərini 
deyil, həm də onların eşidib anlama bacarıq vərdişdlərini ig etdirmkədə xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. 
Xarici dillərin tədrisi zamanı kompyüterlərin də rolu böyükdür. Kompyuterdə verilən material həddən 
artıq çox olmamalıdır. Kompyüter texnikası nümayiş etdirilərkən aşağıdakılara fıkir verilməlidir: 
-təsvirlər hər cəhətdən düzgün olmalıdır; 
-onlar tələbələrin diqqətini özünə cəlb etməlidir; 
-təsvirlər tələbələrin söz ehtiyatım artırmalıdır; 
-təsvirlər mümkün qədər dil proqramına uyğun seçilməlidir; 
-təsvirlərin dili aydın və anlaşıqlı olmalıdır. 
Hər bir təsvir tələbələrə xarici dildən bu və ya digər qaydanı öyrətmək, yaxud təkrarlamaq məqsədi 
daşımalıdır. 
Xarıci dilin tədrisində belə mühüm əhəmiyyəthər bir xarici dil müəllimi istifadə etməlidir. 
HACIYEVA NİGAR, MİRZƏYEVA AYTƏKİN 
Bakı Dövlət Universiteti 
“KİTABİ-DƏDƏ QORQUD” DASTANLARININ DİLİNDƏ MÜRACİƏT FORMALARI 
Açar sözlər:
Azərbaycan dili, ədəbi dilin inkişaf tarixi, “Kitabi-Dədə Qorqud”, nitq etiketləri, 
müraciət formaları
The form of address in the language of dastan "Kitabi Dede Korqut" 
In article has been spoken about speech etiquette used in the dastan "Kitabi Dede Korqut". Here
have geven seperately features of the use of forms of the address. Speech etiquette of language of this 
invaluable monument which has played an important role in the history of development of Azerbaijan 
literary language is represented as the major factor characterizing the national side of our language. 
Comparison of speech etiquette of language of a dastan " Kitabi Dede Korqut" with present time carried out 
here too.
Keywords
: 
Azerbaijan language, history of development literary language, "Kitabi-Dede Korkut", 
speech etiquette, address
forms 
Dastanşünaslıqda belə bir fikir var ki, qəhrəmanlıq dastanı xalqın tarixinin şifahi dərsliyidir. “Kitabi-
Dədə Qorqud” qəhrəmanlıq dastanıdır. Ancaq o, Şumer dastanları kimi, bizə tarixin dərinliyindən yazılı 
şəkildə, kitab halında gəlib çatmışdır. Onu Drezden kitabxanasında qeydə alan müdrik kitabxanaçı da məhz 
kitab kimi siyahıya salmışdır: “Kitabi-Dədəm Qorqud əla lisani-taifeyi oğuzan”. Doğrudan da, əlimizdə olan 
“Dədə Qorqud” kitabdır. Və Azərbaycanın uzaq və ilk orta əsrlər keçmişi tarixi-xronoloji və mənəvi-etnik 
bütövlüyü ilə bu kitabda əks olunur. Burada Azərbaycanın sənədlərlə təsdiq olunan tarixi coğrafiyası var (hələ 
bir çox hallarda dastandakı hadisələr yazılı sənədləri daha da etibarlı edir), Azərbaycanın milli-etnik mənşəyi 
– oğuz-qıpçaq kökü göstərilir, əski xaqan və şah idarə üsulundan ibarət qədim türk dövlət quruculuğu əks 
etdirilir, ordu quruluşu və hərbi-döyüş sistemi, sərhəd qoruculuq institutu haqqında bilik verilir, ailə-əxlaq-
tərbiyə mənzərəsi canlandırılır, ölkənin demoqrafik vəziyyəti ilə bağlı dövlət qayğısından danışılır, dövlətin 
insan şəxsiyyətini qiymətləndirməsindən söz açılır, dilimizin bugünkü əsas lüğət fondu və qrammatik 
quruluşu ilə tarixin çox dərinliyinə getdiyi təsdiqlənir və s., və s. Heç bir xalqın qəhrəmanlıq dastanında onun 
tarixi Azərbaycanın müəyyən dövr tarixinin “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanında verildiyi qədər canlı, mötəbər 
və dəqiq əks olunmur. Beləliklə, bu tarix nəsildən-nəsilə yazılı şəkildə ötürüldüyü, bizə kitab kimi gəldiyi 
üçün haqqımız var, deyək ki, Dədə Qorqud qəhrəmanlıq dastanı tariximizin yazılı dərsliyidir, ilk dərsliyidir. 
Danışıq etiketi nümunələri həm şifahi, həm də yazılı ədəbiyyatımızın dilində, o cümlədən “Kitabi-
Dədə Qorqud”da müşahidə olunur. Türk xalqlarının həyatı, məişəti, qəhrəmanlıq tarixi, dünyagörüşü, 
inamları, Oğuz ellərinin yaşadıqları ərazilər və s. haqqında zəngin tarixi materiallar verən bu tarixi 
abidəmizin dilində rast gəlinən nitq etiketləri dilçiliyimizdə kommunikativ situasiyalar və ifadə etdiyi hiss və

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
252
emosiyalar baxımından aşağıdakı şəkildə qruplaşdırılır: 1) müraciət bildirənlər; 2) sağollaşma, vida 
bildirənlər; 3) təbrik bildirənlər; 4) münasibət, tərif bildirənlər; 5) xahiş, yalvarış bildirənlər; 6) məsləhət, 
məsihət bildirənlər; 7) xeyir-dua, alqış bildirənlər; 8) təhqir bildirənlər (təhqiredici sözlərlə ifadə olunmuş 
müraciətlər); 9) hədə bildirənlər; 10) bəd dua, qarğış bildirənlər. 
Konnotasiyalar ifadə etdikləri mənaya görə iki yerə bölünür: 1) peyorativ konnotasiyalar; 2) meliorativ 
konnotasiyalar. 
Peyorativ 
dedikdə, leksik mənanın tərkibində mənfi, kiçildici, alçaldıcı mənaya malik olan 
konnotasiyanın komponenti nəzərdə tutulur (5, 301). 
Meliorativ 
dedikdə isə leksik mənanın tərkibində 
müsbət mənaya malik olan konnotasiya başa düşülür (5, 201). Dastanın dilində müşahidə olunan nitq etiketi 
vahidlərini bu baxımdan aşağıdakı şəkildə qruplaşdırmaq mümkündür: 
I. 
Meliorativ konnotasiyalı nitq etiketi vahidləri
: 1) müraciət bildirənlər; 2) sağollaşma, vida 
bildirənlər; 3) təbrik bildirənlər; 4) münasibət, tərif bildirənlər; 5) xahiş, yalvarış bildirənlər; 6) məsləhət, 
məsihət bildirənlər; 7) xeyir-dua, alqış bildirənlər. 
II. Peyorativ konnotasiyalı nitq etiketi vahidləri
: 1) təhqir bildirənlər (təhqiredici sözlərlə ifadə 
olunmuş müraciətlər); 2) hədə bildirənlər; 3) bəd dua, qarğış bildirənlər. 
1. Meliorativ konnotasiyalı nitq etiketi vahidləri. 
Bu qrupa daxil olan nitq etiketi vahidləri ünsiyyətdə 
olan şəxslər arasındakı mehriban, xoş münasibəti əks etrdiən söz və ya ifadələrdən ibarətdir. 
Müraciət bildirənlər
. 
Dastanın dilində müxtəlif müraciət formalarına rast gəlinir. Bunlar adresantın 
adresata həm müsbət, həm də mənfi münasibətini, əks etdirir. Mənfi münasibət bildirən müraciət formaları 
peyorativ konnotasiyalı nitq etiketi vahidlərinə aid edilmişdir. Aşağıdakı nümunələrə nəzər salaq: 
Ayıtdılar: “
Xanım, 
bu gün Bayındır xandan buyruq şöylədir kim, oğlı-qızı olmayanı Tanrı Taala 
qarğayıbdır, biz dəxi qarğarız, demişdir” – dedilər. Dirsə xan yerindən uru durdı, aydır: “Qalqubanı 
yigitlərim
, yerünizdən uru durun, bu qərayib bana ya bəndəndir, ya xatundandır”, – dedi (2, s. 25); 
"Kitabı-Dədə Qorqud" dastanında öz qəhrəmanlığı ilə xüsusi fərqlənən və az qala bütün boylarda adı 
çəkilən surətlərdən biri də bəylər bəyi Ulaş oğlu Salur Qazandır. Dastanda ona müxtəlif şəkildə müraciət 
olunur: 
Qıyan Selcük oğlu Dəlü Dondar aydır: “Bəli, 
xan Qazan,
məsləhətdir”. Qaragünə oğlı Qarabudaq 
aydır: “
Ağam Qazan
, məsləhətdir” (2, s.37); … aydır: “
Salur Qazan, bəg Qazan
! Ölümisin, dirimisin, bu 
işlərdən xəbərin yoqmıdır?” – dedi (2, s.40); Dəli Qarçar aydır: “
Hay Dədə Sultan
, Tanrı bunun simüzin də 
alsun, aruğın da alsun! Haman bəni qapudan tışarı eylə, mədəd!” – dedi (2, s.60). 
Dastanda islam dini mifologiyası ilə bağlı “Əzrayıl” və “Cəbrayıl” adlarına da müraciət edilmişdir: 
Əzrayilə buyuruq eylədi kim, 
ya Əzrayil,
var, ol dəxi dəli qavatın gözinə görüngil, bənzini sarartğıl, – 
dedi; canını xırlatğıl, alğıl, – dedi (2, s.95); Haq Taala Cəbrayilə buyurdı kim: “
Ya Cəbrayil,
var, şol quluma 
qırq ərcə qüvvət verdim”, – dedi (2, s.143). 
Sağollaşma, vida bildirənlər
. 
İnsanlar ünsiyyət bitdiyi zaman, yaxud uzaq məsafəyə gedərkən 
sağollaşma anında müəyyən söz və ya ifadələrdən istifadə edirlər. Dastanın dilində bunun səciyyəvi 
nümunələrinə rast gəlirik: 
Qanturalı aydır: “Baba, bu sözi sən mana diməmək gərək idin. Çünki dedin, əlbətdə varsam gərək. 
Başıma qaxınc, yüzümə toxınc olmasun. Qadun ana, bəg baba,
əsən qalun!
” – dedi (2, s.105); Babasının-
anasının əlin öpdi, halallaşdı, “
xoş qalun!
” – dedi (2, s.129); İçərü – söhbətə girdi. Dəstur dilədi. “Bəglər
, xoş 
qalun!
” – dedi (2, s. 146); 
Münasibət, tərif bildirənlər
. 
Dastanda belə nitq etiketi vahidləri həyat yoldaşına, oğla, qardaşa 
ünvanlanmışdır: 
Dirsə xan evinə gəldi. Çağırıb soylar, görəlim, xanım, nə soylar? 
Aydır: 
Bəri gəlgil, 
başım baxtı, evüm taxtı, 
Evdən çıqub yüriyəndə səlvi boylum! 
Topuğunda sarmaşanda qara saçlum, 
Qurulu yaya bənzər
çatma qaşlum! 
Qoşa badam sığmayan dar ağızlum, 
Güz almasına bənzər
al yanaqlum, 
Qavunum, verəgim, döləgim, 
Görürmisin, nələr oldu?! (2, s.25); 
Dastanın dilində müraciət obyektinə münasibəti ifadə edən belə nitq etiketi vahidləri arasında 
Tanrıya ünvanlanan təriflərə də rast gəlinir:
Dəli Domrul burada soylamış, görəlim, xanım, nə soylamış-aydır: 
Yucalardan yucasan, 
Kimsə bilməz necəsən. 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
253
Görklü Tanrı, 
Neçə cahillər səni gögdə arar, 
yerdə istər. 
Sən xud möminlər könlindəsən. 
Daim duran cabbar Tanrı, 
Baqi qalan səttar Tanrı, 
Mənim canımı alur olsan, 
sən alğıl! 
Əzrayilə almağa qomağıl!
– dedi (2, s. 98) və s. 
Dastanda yalvarış mənasında işlədilən nitq etiketi vahidləri Tanrıya müraciətlə də işlədilmişdir: 
Əzrayil xatunın canın almağa gəldi. Adəmilər əvrəni yoldaşına qıyamadı. Allah Taalaya burada 
yalvarmış, görəlim, necə yalvarmış. Aydır: 
Yucalardan yucasan, 
Kimsə bilməz necəsən! 
Görklü Tanrı, 
Çoq cahillər səni 
gögdə arar, yerdə istər. 
Sən xud möminlərin könlündəsən. 
Daim duran cabbar Tanrı 
Ulu yollar üzərinə 
İmarətlər yapayım sənin içün. 
Ac görsəm, doyurayım səninçün, 
Yalıncaq görsəm, donadayım sənin içün! 
Alursan, ikimüzün canın bilə alğıl! 
Qorsan, ikimüzün canın bilə qoğıl! 
Kərəmi çoq Qadir Tanrı!
– dedi (2, s.102). 
Məsləhət, nəsihət bildirənlər. 
Dədəm Qorqud gəldi. Aydır: “
Oğlanım
, 
sən insansan. Heyvanla müsahib olmağıl!
...” (2, s.125). 
Xeyir-dua, alqış bildirənlər. 
Bu tip nitq etiketi formulları da müsbət konnotasiyalıdır. Onlar dialoq 
tərəfdaşı haqqında müsbət məlumat daşıyır və ona yaxşılıq arzulayır. Səciyyəvi nümunələrə nəzər salaq: 
Gördilər ki, namus içün yenilməz, ayıtdılar: “
Oğul, uğurun açıq olsun! Sağ-əsən varub gələsən!
” – 
dedilər (2, s.107); Beyrək aydır: “
Mərə, yüzünüz ağ olsun! Ağanuzun ətməgi sizə halal olsun!
” – dedi. (2, 
s.66);
Üç gündür, yoldan gəldim, doyurun məni 
Üç günə varmasun, Allah sevindirsün sizi!
– dedi (2, s.69);
Qaçan kim Budağ atsa, Beyrək “
Əlün var olsun!
” dedi. Uruz atsa, “
Əlün var olsun!
” derdi. Yegnək 
atsa, “
Əlün var olsun!
” derdi. Şir Şəmsəddin atsa, “
Əlün var olsun!
” derdi. Beyrəgin atası-anası aydır: 
Dəpəgözin pəri anası gəlüb oğlının parmağına bir yüzük keçürdi. “
Oğul, sana ox batmasun, tənüni qılıc 
kəsməsün!
” – dedi (2, 126); Atası-anası: “
Yort, oğul! Uğurun açuq olsun, sağ-əsən varub gələsən, gələcəgin 
varsa!
” – dedilər (2, s.149).
2. Peyorativ konnotasiyalı nitq etiketi vahidləri
. 
Bu qrupa daxil olan nitq etiketi vahidləri adresantın 
adresata mənfi münasibətini əks etrdiən söz və ya ifadələrdən ibarətdir. Bunlar güclü narazılıqdan doğan 
qəzəb, kin, intiqam kimi hissləri bildirir və insanın danışıq reaksiyasını göstərir. 
Təhqir bildirənlər (təhqiredici sözlərlə ifadə olunmuş müraciətlər). 
Kafirin biri aydır: “Qazan bəgdə bir hayfımız qaldı”. Şöklü Məlik aydır: “
Mərə aznavur
, nə hayfımız 
qaldı?” (2, s.38); 
Bərə çoban,
irağından-yaqınından bərü gəlgil! 
Baş endirüb bağır basğıl! 
Biz kafirə salam vergil! (2, s. 39); 
Oğlan aydır: “
Ya asi məlun,
sən pütlərünə yalvarırsan, mən aləmləri yoqdan var edən Allahıma 
sığındım”, – dedi (2, s. 143); Təkür aydır: “
Tu yüzünüzə, altmış kişi!
Bir oğlanı tutamadınuz!” – dedi (2, s. 
150) və s. 
“Kitabi-Dədə Qorqud”un poetikası üçün səciyyəvi hesab olunan əlamətlərdən biri də bədii xitabların 
işlənməsidir. Bədii xitablarsız dastanı təsəvvür etmək mümkün deyil. “Kitabi-Dədə Qorqud”un təsir gücünü 
obrazlılığını, emosionallığını artıran xitablara, demək olar ki, hər abzasda rast gəlmək olar. Hətta dastana 
daxil olan on iki boydan yeddisinin adında xitab (xanım hey!) işlənmişdir. Şübhəsiz ki, “Kitabi-Dədə 
Qorqud”un dilində xitab kimi işlənən leksik vahidləri çıxartsaq o, öz təsir qüvvəsini itirər. “Kitabi-Dədə 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
254
Qorqud”da elə məqamlar var ki, obrazın - qəhrəmanın münasibəti müəyyən şəxsli və təktərkibli cümlələrlə 
deyil, müraciət bildirən söz və ifadələrlə verilmişdir. Məsələn, “Salur Qazanın evi yağmalandığı boyu bəyan 
edər” adlı boyda yurdu - yuvası yağı tərəfindən talanmış Qazan xan su ilə belə xəbərləşir: Çağnam - çağnam 
qayalardan çıqan su, Ağac gəmiləri oynadan su, Həsənlə Hüseynin həsrəti su, Bağ və bostanın ziynəti su, 
Ayişə ilə Fatimənin nigahı su, Şahbaz atlar gəlüb içdigi su, Qızıl dəvələr gəlüb keçdigi su, Ağ qoyunlar 
gəlüb çevrəsində yatdığı su, Ordumuñ xəbərin bilürmisin, degil maña! Qara başım qurban olsun, suyum, 
saña! — dedi (2, s.41) Nümunədə axırıncı iki misranı çıxmaq şərtilə ("suyum" sözü istisnalıq təşkil edir) 
bütün misralar bədii xitablardan ibarətdir. K.Vəliyev bu münsibətlə yazır: “Dastanda ayrıca ritm və 
intonasiya ilə müşayiət olunan, uzun söyləmə şəklində olan xitablar mühüm yer tutur. Xüsusilə genişlənıniş 
bədii xitablar ekspressiv məna çalarlıqlarına malik olmaları, mətnə ayrıca bəzək vermələri ilə fərqlənirlər. 
Genişlənmiş bədii xitablar əksər boylarda eyni şəkildə işlənirlər” (19, s. 35). Demək olar ki, boyların 
əksəriyyətində qadın eyni sözlərlə ərinə müraciət edərək onun xarakterik xüsusiyyətlərini sayır. “Dirsə xan 
oglu Buğac xan boyını bəyan edər, xanım, hey!” boyunda Dirsə xanın xatını ona belə müraciət edir: 
Bəri gəlgil başım baxtı, evim taxtı. 
Xan babamıñ göygisi, 
Qadın anamın sevgisi. 
Atam - anam verdigi. 
Göz açıban gördügüm. Könül verib sevdigim A Dirsə xan
...(2, s. 8
) 
Araşdırmamız göstərdi ki, “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanınnın dilində işlədilən nitq etiketi formulları 
situasiyadan asılı olaraq ünsiyyətdə olanların bir-birinə qarşı emosional münasibətini ifadə edir. Dastanda 
müsbət konnotasiyalı nitq etiketi vahidləri mənfi konnotasiyalara nisbətən üstünlük təşkil edir. Fikrimizcə, 
bu onunla əlaqədardır ki, türklərin gündəlik həyatında tez-tez elə situasiyalar yaranır ki, etiket qaydalarına, 
yaxud daxili istəyə görə, insan eşitdiyi yaxşı xəbərə ( övladın dünyaya gəlməsi, evlənmək, oğlun 
müharibədən qayıtması və s.) cavab olaraq sevincini bildirir, göstərilən xidmətə görə (yeməyə, suya, işə, xoş 
rəftara görə) təşəkkür edir, yaxın adamın itirilməsi ilə, bədbəxtliklə (xəstəlik, qəza, iflas, uğursuzluqla) bağlı 
olaraq başsağlığı bildirir. Qəzəb, acıq hissi isə, adətən, bəd dua, lənət və qarğışlarda özünü göstərir ki, 
bunları da dini əsaslara görə, öz nitqində istifadə etmək məsləhət deyil.
Dastan üzərində aparılan tədqiqat göstərir ki, emosionallığı, obrazlığı artırmaq məqsədilə bir çox 
hallarda həmcins bədii xitabların sonuncusunda təyin olunan saxlanılmaqla əvvəlkilər ixtisar oluna bilir. 
"Kitabi - Dədə Qorqud"da müxtəlif cansız varlıqlara, heyvanlara edilən müraciət bildirən sözlər qədim 
insanların, əcdadlarımızın müxtəlif totemlərə inamı ilə əlaqədardır. Həmçinin müraciət və təsvir obyekti kimi 
götürülən obrazların, əşyaların xarici görkəmi, xarakteri, əlamət və keyfıyyəti poetik bir dillə mübaliğəli 
şəkildə vəsf olunur.Və şübhəsiz ki, bu xalqın öz qəhrəmanını necə görmək istəməsindən irəli gəlir. 
Nəticə olaraq qeyd edək ki, dilimizdə işlənən nitq etiketlərinin konnotativ semantikasının təhlili ona 
görə aktualdır ki, bu yalnız müəyyən dilçilik məsələlərinin həllinə imkan yaratmır, eyni zamanda, xalqın 
mədəniyyət və psixologiyasını daha dərindən anlamağa yardım edir, insanların daxili aləmini, 
kommunikantların davranış formalarını müəyyən edir. 
Ədəbiyyat 
1.
Aksan D. Türkçenin Söz Varlığı. Ankara: Engin Yayınevi, 1996
2.
Kitabi-Dədə Qorqud. Əsil və sadələşdirilmiş mətnlər. Bakı: “Öndər nəşriyyat”, 2004 
3.
Əfəndiyeva T. Azərbaycan ədəbi dilinin üslubiyyat problemləri. Bakı, 2001 
4.
Əliyev K. Nitq mədəniyyəti və üslubiyyatın əsasları. Bakı, 2001 
5.
Hacıyev T. Dədə Qorqud: dilimiz, düşüncəmiz. Bakı: Elm, 1999 
6.
Hacıyev T. Yazıçı dili və ideya-bədii təhlil. Bakı: Maarif, 1976 
7.
Hacıyev T. Azərbaycan ədəbi dili tarixi. 1 c. Bakı, 2013 
8.
Həsənov H. Nitq mədəniyyəti və üslubiyyatın əsasları. Bakı, 2003
9.
Kazımov Q. Seçilmiş əsərləri. VI cild. Bakı: Təhsil, 2003
10.
Məhərrəmova R. “Kitabi-Dədə Qorqud”un söz xəzinəsi. Bakı: Elm və təhsil, 2009
11.
Məmmədova A. “Dədə Qoqud Kitabı”nın leksikası. Bakı: Nurlan, 2009
12.
Tanrıverdi Ə. “Kitabi-Dədə Qorqud”un obrazlı dili. Bakı, Nurlan, 2006 
13.
Tanrıverdi Ə. “Kitabi-Dədə Qorqud”un söz dünyası. Bakı, Nurlan, 2007 
14.
Türkoloji araşdımalar – 1 (monoqrafik tədqiqtlar toplusu). Bakı: Elm və təhsil, 2015 
15.
Vəliyev K. Azərbaycan dilinin poetik sintaksisi. Bakı, 1981 
16.
Костомаров В. Г. Русский речевой этикет // «Русский язык за рубежом», 1967, № 1. 
17.
Матвеева Т.В. Полный словарь лингвистических терминов. Ростов-на-Дону: Феникс, 2010 
18.
Стернин И.А. Русский речевой этикет. Воронеж, 1966 
19.
Формановская Н.И. Речевой этикет и культура общения. М.: Высшая школа, 1989 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
255
HAQVERDİYEVA AYSEL 
Bakı Dövlət Universiteti 
MÜASİR AZƏRBAYCAN DİLİNDƏKİ QOŞA SÖZLƏR ARASINDA
TABESİZLİK ƏLAQƏSİNƏ DAİR 
Açar sözlər:
söz, əlaqə, qoşa , tabesizlik, sintaktik
Coordinating connection between pair words in the modern Azerbaijani language 
The article deals with the analysis of the pair words in the synchronous aspect in the modern Azerbaijani 
language. The special attention is given to the syntacticconnection between the components of the pair 
words. It is emphasized that there is exactly a coordinating connection between the components of the pair 
words. The scientific – theoretical literature on the studied subject in the Russian, Azerbaijani and other 
Turkish languages are creative used in the article. The theoretical theses of the article are based on the 
concrete examples from the Azerbaijani writers works. 
Keywords: 
words, connection, pair, coordinating, syntactic. 
Müasir Azərbaycan dilində mürəkkəb sözlərin bir növü kimi qoşa sözlər göstərilir. Digər türk 
dillərində olduğu kimi müasir Azərbaycan dilinin də leksik fondunun müəyyən bir qismini qoşa sözlər təşkil 
edir. Əslində türk dillərində qoşa sözlərin yaranma tarixi çox qədimdir. Ə. Rəcəbli qədim Göytürk dilində 
mürəkkəb sözlərdən danışarkən mürəkkəb sözlərin bir növü kimi qoşa sözləri də göstərir və abidələrdən 
nümunələr təqdim edir. Alim göstərir ki, bu tip konstruksiyaların tərəfləri sinonim sözlərdən ibarət olur. 
Məsələn,. 
söz-sab “söz-sov”, kız-kuduz “qız-gəlin”, it-yarat “öımək-yetmək”, tünli-künli “gecəli-gündüzlü”, 
yok-çığay “yox-yoxsul”, inili-eçili “kiçikli-böyüklü”
və s. (1, 385-386). 
İ. Yeqerovun fikrincə, “Qoşa sözlər türk dillərində erkən dövrlərdə meydana gəlmişdir” (2, 15). Yazılı 
abidələrimizə müraciət etdikdə orada qoşa sözlərdən çox istifadə edildiyinin şahidi oluruq. İstər Orxon-
Yenisey abidələrinin dilində, istər Mahmud Kaşğarinin lüğətində, istərsə də “Kitabi-Dədə Qorqud”da qoşa 
sözlərə rast gəlirik. M. Adilov “Divani-lüğəti türk”də 42 qoşa sözün işləndiyini qeyd edir. Dil tarixçisi Ə. 
Tanrıverdi dilimizin müəyyən tarixi dövrlərində işlənmiş qoşa isimlərə və ya mürəkkəb sözlərə bu 
nümunələri göstərir : 
Yedi gün, yedi gece yeme-içme oldı. Dünya-aləm gözünə qaranqu oldı. Sizi yamrı-
yumru tadım-dayəm sandım
(“Kitab”);
Yemək-içmək yaxşılıq günin görən 
(Q.Bürhanəddin). Əlavə edək ki, 
araşdırmalarda 
əcəl-məcəl, bədəl-mədəl 
kimi sintetik üsulla yaranan mürəkkəb isimlərin XIX əsrə qədər 
işlənmədiyi göstərilir” (3, 229). Göytürk dönəmindən bəri türk dillərində görünən qoşa sözlər bu gün də 
aktiv halda işlənməkdədir. 
Ümumiyyətlə, qoşa sözlər mürəkkəb dil vahidlərindən sayılır. Onların mürəkkəbliyi onunla 
səciyyələnir ki, onların morfoloji, leksik-semantik və sintaktik xüsusiyyətləri birləşib bir tam vəhdət əmələ 
gətirir. “...bu kateqoriya özündə həm mürəkkəb sözlərin, həm frazeoloji birləşmələrin, həm sərbəst söz 
birləşmələrinin, həm də digər struktur söz qruplarının (xüsusiləşməyən əlavələr, təkrarlar və s.) əlamətini 
birləşdirir” (4, 15). 
Türkoloq F. Zeynalov yazır: “...müəyyən qisim sinonim sözlər birləşərək, daha doğrusu yanaşaraq 
çoxluq məfhumu bildirən qoşa sözlər yaradır” (5, 96). F. Zeynalov həmçinin bildirir ki, türk dillərində bu tip 
sözlərin tərəfləri sinonim, antonim və yaxın mənalı sözlərdən ibarət olur. Məsələn,
oğul-uşaq, baş-ayaq, ər-
arvad, bacı-qardaş 
və s. Müasir Azərbaycan dilində tərəfləri sinonim və antonim sözlərdən ibarət olan qoşa 
sözlər çoxluq təşkil edir. Məsələn, 
Biz tamam 
sel-su
içində gəlib alaçığa çıxdıq.(İ. Əfəndiyev “Ceyran ovu”)
; 
Qohum-əqrəba, tanış-biliş
arxasınca deməsə də arxasınca onu məzəmmətləyəcəkdirlər (A. Rəhimov “Nişan 
üzüyü” s. 8); Yox, Bakının istisinə, 
toz-torpağına
mən dözə bilmərəm (İ. Əfəndiyev.”Mahnı dağlarda qal-
dı”s. 358); 
Gecə-gündüz
arpa yeməkdən kökəlib, tükünü töküb daha da gözəlləşmişdir.(İ. Hüseynov. “Saz”); 
Mən onun xəyallarını, arzularını 
alt-üst
eləmək istəmədim.(İ.Əfəndiyev “Məhv olmuş gündəliklər”s. 318).
Dildə işlənən qoşa sözlər müxtəlif tədqiqatçılar tərəfindən tədqiq olunmuşdur. M. Adilov türk 
dillərində işlənən qoşa sözlər haqqındakı ilk tədqiqatların K. Foya aid olduğunu qeyd edir (6,147). Rus 
dilçilərindən İ. Q. Yeqerov (2), A.V. Federov (7), A.N. Kononov (8), E. İ. Ubryatova (9), N.A. Baskakov 
(10) və digərləri tədqiqatlarında qoşa sözlər mövzusuna az və ya çox dərəcədə toxunmuşlar. Türk dilçisi M. 
Önər (11), tatar dilçisi F. Qəniyev (12), Azərbaycan dilçiləri M. Adilov (13), Y. Seyidov (14), Q. Kazımov 
(15), B. Xəlilov (16), Ə. Rəcəbli (1), M. Əlizadə (4), Ə. Tanrıverdi (3) və digərləri qoşa sözləri diaxronik və 
sinxronik planda araşdırmışlar. Lakin Azərbaycan dilçiliyində qoşa sözlərdən və onların tədqiqindən söz 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
256
düşdükdə ilk növbədə M. Adilovun xidmətləri xatırlanır. Alimin dilimizdəki qoşa sözlərlə bağlı araşdırma-
ları öz aktuallığını bu gün də qoruyub saxlamaqdadır.
Qoşa sözlərin tərəflərinin ifadə vasitələrinə gəldikdə bu haqda dilçilər arasında demək olar ki, yekdil 
bir fikir hökm sürür. Türk dillərindəki qoşa sözlərin tərəfləri sinonim, antonim, sinonim və antonim 
sözlərdən ibarət olur. Məsələn,
Bu sehirli şüşədən görürəm ki, sağ-salamatsan, maşallah.(Anar. “Yaxşı 
padşahın nağılı” s. 541)
; 
Kişi, mən artıq-əskik söz deyib səni bihörmət eləmirəm (İ. Əfəndiyev “Mahmı 
dağlarda qaldı” s. 370)
; 
Əlindəki stəkan yerə düşüb çilik-milik olmuşdur(E. Zeynallı “İkinici addım” s. 21
). 
Müasir Azərbaycan dilində qoşa sözlər arasında defis işarəsi qoyulur. Lakin müasir türk dillərindəki qoşa 
sözlər arasında defis işarəsi qoyulmur. Əslində qoşa sözlərin defislə yazılması məcburi və ya daimi deyildir. 
Dilin inkişafı prosesində qoşa sözlərin komponentlərindən birisi öz vurğusunu tamamilə itirə bilər. Bu kimi 
hallarda isə belə sözləri defislə yazmağa ehtiyac da qalmır.
Qoşa sözlər digər türk dillərində də hərtərəfli şəkildə tədqiq olunub. Tatar dilçisi F.Qəniyev türk 
dillərində təkrar söz qruplarının meydana gəlməsinin səbəblərini göstərmişdir. Alim qoşa sözlərin türk 
tayfaları arasında təmasın sıx olduğu dövrdə meydana çıxdığını söyləyir. Müxtəlif şivələrdə danışan tayfalar 
başqa şivədə danışan qəbilə və tayfaya hər hansı bir əşyanın, hərəkətin və ya əlamətin adını izah edərkən 
qoşa sözlərdən istifadə etmişlər (12,103). F. Qəniyev tatar dilindən bu nümunələri göstərir: 
savıt-saba “kap-
kacak”, bala-çağa “çölük-çoçuk”, mal-tuvar “mal-mülk”, ukuv-ukıtuv “təlim-təhsil”, yalğış-yolğış “yalan 
yanlış”, aldav-yoldav “yalansız-yolansız, alış-bireş “alış-veriş”, cil-tavıl “yel-fırtına” 
və s. Alimin fikrincə, 
bu sözlərin ikinci qismi tatar ədəbi dilində işlənmir. Lakin qazax, uyğur, qırğız, türk dillərində görünür. 
Müxtəlif şivələrdə bir mənalı iki sözlü leksik vahidlər digər şivələrə asanlıqla izah olunsun deyə qoşa 
işlənmişlər. Bəzən bir türk dilində hər iki tərəfi leksik məna kəsb etməyən qoşa sözün bir komponentinin 
mənası digər türk dilində və yaxud dialektində işlənməkdədir. Məsələn, tatar dilində 
ıbır-çıbır
“kiçik şeylər” 
anlamında qoşa söz var. Bu söz Azərbaycan dilinin Bakı dialektində(Novxanı kəndi)
ıbır-çubur
şəklində 
işlənir. Bu qoşa sözün birinci tərəfi 
“ıbır”
qırğız dilində 
“kiçik, kiçik olmaq”
mənalarında işlənir. Beləcə bir 
tərəfi asemantik görünən qoşa sözlərin əslində ikinci tərəfi hər hansı bir türk dilində və dialektində yaşayır. 
Lakin türk dillərində qoşa sözlərinin əksəriyyətinin hər iki tərəfi canlı danışıq dilində yaşamaqdadır.
Bəzi dilçilər qoşa sözləri mürəkkəb söz, bəziləri sabit birləşmə, bəziləri söz birləşməsi kimi qəbul edir. 
Bir çox alimlər qoşa sözləri söz birləşmələrinə bənzədirlər. Q. Kazımovun fikrincə, “...qoşa sözlər söz 
birləşmələrinin ibtidai və ilkin strukturuna yaxındır” (15, 38). Y. Seyidov da qoşa sözlərlə söz birləşmələ-
rinin oxşar xüsusiyyətlərini göstərmişdir. Alimin fikrincə, söz birləşmələrinin olduğu kimi, qoşa sözlərin də 
tərəfləri ayrı ayrılıqda ifadə olunur və ayrıca yazılır. Komponentlərin hərəsinin öz vurğusu olur (14, 57).
“...qoşa sözlər söz birləşmələri ilə mürəkkəb sözlər arasında keçid vəziyyətində olan xüsusi tipli söz 
qrupudur. Komponentlərinin mütləq semantik birlik əldə etməsi və birikməsi yolu ilə bu vahidlər mürəkkəb 
sözlərə doğru tədrici inkişaf prosesindədirlər” ( 4, 24). Təbii ki, qoşa sözlərin böyük əksəriyyəti sonucda 
mürəkkəb sözə çevrilir. 
“Söz birləşmələrindən bəhs edərkən türk dillərində çox yayılan və qoşa sözlər adı ilə məşhur olan 
“əl-
ayaq, qol-budaq, səs-küy, dərə-təpə, çay-may, kitab-mitab”
kimi ifadələr xüsusi olaraq diqqət cəlb edir. Bu 
cür sözlər Avropa dillərində, eləcə də rus dilində ancaq şifahi nitqlə bağlı olaraq işlənirsə türk dillərində 
məhsuldar sözyaratma üsullarından biri olub, həm ümumxalq danışıq dilində, həm də yazılı ədəbi dildə 
geniş dairədə işlənməkdədir və çox rəngarəng, zəngin xüsusiyyətlərə malikdir” (18, 11). 
AMEA-nın nəşri olan Müasir Azərbaycan dili kitabının II cildində qoşa sözlər haqqında oxuyuruq: 
“Sintaktik yolla düzələn isimlərin bu tipi iki sözün birləşməsindən əmələ gələrək tərəfləri təşkil edən sözlərin 
leksik mənasına uyğun olaraq topluluq, ümumilik, ekspressivlik ifadə edir” (19,90). Əsərdə qoşa isimlər iki 
yerə bölünür:1. Hər iki tərəfi müstəqil leksik mənaya malik sözdən təşkil olunur; 2.tərəflərdən biri 
(birincisi)lüğəti məna daşıyır, ikincisi isə leksik mənadan məhrum olub, birinci sözün təhrif olunmuş 
səslənməsindən ibarət olur. İkinci tip, yəni, tərəflərindən biri leksik məna daşımayan qoşa isimlər haqqında 
yazılır: “...Belə sözləri şərti olaraq qoşa isimlər hesab etmək olar. Çünki ikinci tərəf müstəqil mənaya malik 
olmasa da, birləşmə daxilində xüsusi forma kimi qrammatik leksik məna daşıyır. Birləşməyə topluluq və 
ümumilik çaları verir. Belə qoşa sözlər də müxtəlif yolla əmələ gəlir”(19,91). Bu tip sözlər müasir 
Azərbaycan dilində aktiv halda işlənməkdədir. Məsələn, 
Papiros çəkə-çəkə yorğun-arğın nə barədəsə söhbət 
edirdilər(İ. Hüseynov “Saz” s. 143); Onlar kol-koslardan, ağaclardan, daşlardan tuta-tuta dağın zirvəsinə 
qalxdılar(İ. Məmmədli “Kök” s. 216); Az-maz yadıma gəlir ki, uşaqlıqda nənəm bu hekayədən danışardı 
(Anar “Əlaqə” s. 539). 
“Qoşa isimlər bir qayda olaraq defislə yazılır və tərəflər bağlayıcısız birləşir. Qoşa isimlərin 
sıralanmasında da müəyyən qanunauyğunluq var: 
a)əvvəl azhecalı, sonra çoxhecalı söz gəlir; b)sözlərdə hecaların sayı eyni olduqda saitlə başlayan söz 
əvvəl gəlir” (19, 91).

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
257
Azərbaycan dilinin morfologiyası üzərində aparılmış son tədqiqat işlərindən olan B. Xəlilovun 
əsərində də qoşa sözlər öyrənilmişdir. B. Xəlilov da özündən əvvəlki alimlər kimi bu tip sözləri iki qrupa 
bölmüşdür. Tərəfləri müstəqil leksik mənaya malik olanlar, tərəflərindən biri müstəqil leksik mənaya malik 
olmayanlar.
“Bəzən qoşa sözlər, o cümlədən qoşa isimlər söz birləşmələri ilə qarışdırılır. Qoşa sözlər müəyyən 
cəhətdən söz birləşmələrinə oxşasalar da ondan fərqlənir. Ona görə də qoşa sözlər mürəkkəb sözlərə daxil 
olan xüsusi bir söz qrupu kimi öyrənilir” (16, 71). 
B. Xəlilov qoşa sözlərin yaranmasında fonem qoşalaşmasının böyük rolu olduğunu göstərir. Alimin 
fikrincə, qoşalaşmış fonemlər mənanın ifadəsində güclü faktor kimi çıxış edir (4, 42). M. Əlizadə qoşa 
sözlərin yaranmasında iki istiqaməti göstərir: dildaxili prosesi və dilxarici amilləri (16, 70). Azərbaycan 
dilində qoşa sözlər müəyyən qanunauyğunluğa malikdir. Azhecalı söz çoxhecalı sözdən əvvəl gəlməli, 
tərəflərin hər ikisində hecaların sayı eyni olmalı, saitlə başlanan söz birinci, samitlə başlanan söz isə ikinci 
gəlməlidir. 
Azərbaycan dilçiliyində qoşa sözlər haqqında müəyyən tədqiqatlar aparılsa da qoşa sözlərin tərkib 
hissələri arasındakı əlaqələr hələ də tam öyrənilməmiş qalır. M. Önər qazax, qırğız, tatar dillərində bu tip 
sözləri təkrar qruplar adı altında tədqiq etmişdir və onlar arasındakı sintaktik əlaqə barəsində bəhs 
etməmişdir. Məsələn, tatar: karıy karıy “baka-baka”; qırğız: entige-entige “nəfəs-nəfəsə”, oltura-oltura “otura 
otura” və s.; qazax: ayta ayta, söyley söyley və s. (11, 228) Maraqlıdır ki, M.Önər yalnız mürəkkəb feillər 
içərisində təkrar qruplarından bəhs etmişdir.
Qoşa sözlərin tərkib hissələri arasında hansı sintaktik əlaqənin olması da birmənalı deyil. “...mürəkkəb 
sözlərin tabesiz və tabeli olmaq üzrə aparılan bölgüsü şərtidir”(13, 77). M. Adilov qoşa sözləri tabesizlik 
əlaqəsi ilə düzəlmiş sözlər kimi göstərir. Mürəkkəb sözlər içərisində yalnız qoşa sözlər tabesizlik əlaqəsi ilə 
düzəlir. Bəzi alimlər tabesizlik əlaqəsi ilə düzəldiyi üçün qoşa sözlərə leksik konstruksiya, tabelilik əlaqəsi 
ilə düzələn sözlərə isə sintaktik konstruksiya deyilir (20, 104-105). A.N. Kononov qoşa sözlərin yeni məna 
yaratmasını qəbul etmir. Onun fikrincə, bu sözlər topluluq, ümumilik bildirir. N. Baskakov isə məhz qoşa 
sözləri mürəkkəb söz hesab edir, tabelilik əlaqəsi ilə düzələn sözləri isə tərkibi sözlər adlandırır (10, 78).
Qoşa sözlər arasındakı tabesizlik əlaqəsi onların cümlənin həmcins üzvlü olmasından irəli gəlir. “Belə 
sözlərin komponentləri bir vahiddə birləşdikdə öz mənasını itirmir və bəzən cümlənin həmcins üzvlərinə 
bənzəyir” (13, 99). 
Azərbaycan dilçiliyində qoşa sözlər haqqında tədqiqat aparmış M. Əlizadə qoşa sözlərin 
komponentləri arasında tabesizlik əlaqəsinin olduğunu söyləyir. “Cümlənin həmcins üzvlərinin birləşməsi ilə 
düzələn mürəkkəb sözlərin səciyyəvi xüsusiyyəti ümumi mənanın əmələ gəlməsi üçün komponentlərin öz 
aralarında tabesizlik prinsipi üzrə, yəni bərabər hüquqla birləşməsidir. Komponentlər bir-birilə tabesizlik 
əlaqəsi ilə bağlansalar da, onların birləşməsinə şərait yaradan daxili rabitə mövcuddur. Mürəkkəb sözün 
komponentlərinin nisbi müstəqilliyinə baxmayaraq mürəkkəb sözün zəruri əlamətlərindən biri olan ümumi 
məna vəhdəti bu kimi sözlərin əmələ gəlməsində mühüm rol oynayır” (6, 147). 
Əslində qoşa sözlərin tərkibindəki leksik vahidlər arasında daxili rabitə əlaqəsi mövcuddur. Qoşa 
sözün tərəfləri nisbi müstəqilliyə malik olsalar da, ümumi məna vəhdətinə malik olurlar.
C. Muradovun fikrincə, qoşa sözlər dildə artıq sabitləşmiş və lüğət tərkibinə daxil olmuşdur. Bu 
onunla təsdiqlənir ki, onların müəyyən sayı vardır. Lakin onların sabitliyi heç də o demək deyildir ki, bunlar 
frazeoloji birləşmələrdir. Tabesiz söz birləşmələri isə sərbəst və produktiv birləşmələr hesab olunur (21, 47). 
Bildiyimiz kimi, tabesizlik əlaqəsi qrammatik cəhətdən bərabərhüquqlu komponentlər arasında 
reallaşır. Qoşa sözlərin tərəfləri bir-birinə tabe olmadığına görə onların komponentləri arasında da tabesizlik 
əlaqəsi olur. Tabesizlik əlaqəsi qoşa sözlərin əmələ gəlməsi üçün imkan yaradır.
Qoşa sözlər haqqında çox yazılsa da, qoşa sözlərin komponentləri haqqındakı sintaktik əlaqə o qədər 
geniş şəklidə tədqiqata cəlb olunmamışdır. Azərbaycan dilçilərindən ilk M. Adilov mürəkkəb sözlərin tərkib 
hissələri arasındakı sintaktik əlaqələrdən bəhs edərkən qoşa sözlər arasındakı tabesizlik əlaqəsindən bəhs 
etmişdir. Alim öz fikirlərini əsaslandırmaq üçün rus dilçilərinin fikirlərinə müraciət etmişdir. Lakin rus 
dilçiliyində də mürəkkəb sözlərin komponentləri arasındakı əlaqələrdə mübahisəli məqamlar çoxdur. E. 
Ubryatova belə fikir irəli sürür ki, türk dillərindəki qoşa sözlərin tərəfləri arasında yanaşma və uzlaşma 
əlaqəsi vardır (9, 156). E. Ubryatovanın bu fikri sonralar Ç.Q.Sayfullin tərəfindən də dəstəklənmişdir. Lakin 
bu, tamamilə yanlış fikirdir. Bu fikrin yanlış olduğu M.Adilov tərəfindən də qeyd olunmuşdur. Tabelilik 
əlaqəsində mütləq tərəflərdən biri o birindən asılı olmalıdır. Lakin qoşa sözlərdə belə əlaqə yoxdur. 
Komponentlər bir-birinə tabesizlik əlaqəsi ilə bağlanır. Tabesiz söz birləşmələrində idarə və uzlaşma 
əlaqəsindən danışmaq düzgün deyildir. Qoşa sözlərin komponentləri deyil, qoşa sözlərin özləri digər üzvlərlə 
tabesizlik əlaqəsində olur. “Bu kimi mürəkkəb sözlərin ümumi mənasının əmələ gəlməsində hər iki 
komponent eyni hüquqla çıxış edir” (13, 103).

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
258
Azərbaycan dilçisi M. Əlizadə qoşa sözlərin linqvopoetik xüsusiyyətlərindən bəhs edərkən bu tip 
sözlərin komponentləri arasında sintaktik əlaqənin varlığı haqqında da yazmışdır. 
M. Əlizadə qoşa sözlərlə söz birləşmələrinin fərqli cəhətləri kimi onlar arasındakı sintaktik əlaqələri 
göstərir (4, 19). M.Əlizadə onlar arasındakı bu fərqləri çox düzgün qeyd edir. Bildiyimiz kimi, ismi və feili 
birləşmələrin tərəfləri arasında tabelilik əlaqəsi, qoşa sözlər arasında isə tabesizlik əlaqəsi mövcud olur. Qoşa 
sözlərin tərəfləri arasında mövcud olan əlaqələrə də münasibət müxtəlifdir. Qoşa sözlərin tərəfləri arasında 
tabesizlik əlaqəsinin olması qeyri –şərtsiz qəbul olunsa da rus alimləri A.Fedorov (7) və A.N.Kononov (8) 
qoşa sözlərin komponentləri arasında uzlaşma və yanaşma əlaqəsinin olduğunu yazırlar. Lakin M.Əlizadə 
haqlı olaraq bunun səhv fikri olduğunu qeyd edir. Çünki qoşa sözlərin komponentləri arasında heç bir 
tabelilik əlaqəsi ola bilməz. Buradakı tərəflər biri digərinə tabe deyil. Ümumiyyətlə, qoşa sözlərin 
komponentləri arasında hər hansı asılılıqdan danışmaq qeyri-mümkündür. Qoşa sözlər bəzən cümlənin 
həmcins üzvləri ilə eyniləşdirilir. “...qoşa sözlərin komponentlərinin mütəhərrikliyi, bəzən yerini dəyişə 
bilməsi, digər sinonim məzmunlu sözlər əvəz olunması, bir sıra hallarda komponentlər arasına 
bağlayıcıların(məhz tabesizlik bağlayıcılarının)artırıla bilməsi, eyni bir şəkilçinin (istər leksik, istərsə də 
qrammatik) paralel olaraq hər iki komponentə artırılması xüsusiyyəti və nəhayət qoşa sözü təşkil edən 
vahidlərin cümlənin həmcins üzvlərindən formalaşması, yaxud əksinə, həmcins üzvlərə çevrilməsinin 
mümkünlüyü (onlar arasındakı əlaqə də məhz tabesizlik əlaqəsidir) və s. cəhətlər qoşa sözlərin tabesizlik 
əlaqəsi əsasında formalaşdığını sübut edir (4, 21).
Qoşa sözlər arasında heç vaxt tabelilik əlaqəsindən danışmaq olmaz. Qoşa sözlər özləri digər sözlərlə 
tabelilik əlaqəsində olurlar. Qoşa sözlər söz birləşməsinin tabeedici tərəfi kimi 
uzlaşma, idarə, yanaşma
əlaqəsi yaradırlar. 
Uzlaşma əlaqəsi, 
məsələn,
Onların yanına gəlib-gedənlər aula sanki yeni mühit gətirmişdirlər(B. 
Mikayıllı “İlk sınaq” s. 75); Müəllimlər otağından başqa siniflərin hamısının qapı-pəncərəsini açıq qoyub 
getmişdi., içinə toyuq-cücə, it-pişik dolurdu (İ. Hüseynov “Saz” s. 157).
İ
darə əlaqəsi,
məsələn, 
Uşaqlar Əbdülhüseyn kişinin evdə qoyduğu qayda-qanunlara əməl edirdilər(İ. 
Məmmədli “Nur” s. 46);
Padşah üz-gözünü turşutdu, aman Allah, bu nə vəhşilikdir?-dedi. (Anar “Yaxşı 
padşahın nağılı” s. 531)
. 
Y
anaşma əlaqəsi, 
məsələn, 
İsfəndiyar kişi qəmli-qəmli gülümsündü (İ.Hüseynov); Müəllim bu dəhşətli 
gecədə tək-tənha meşədən odun qırıb gətirən bu on dörd yaşlı oğlanın səsindəki həyat qığılcımına heyrət 
edərək cavab vermədi (İ. Əfəndiyev).
Araşdırmadan belə nəticəyə gəldik ki, müasir Azərbaycan dilində qoşa yazılan sözlər dinamik 
şəkildə işlənməkdədir və belə sözlərin komponentləri arasında yalnız tabesizlik əlaqəsi mövcuddur. 
Ədəbiyyat 
1.
Rəcəbli Ə. Göytürk dilinin leksikası. Bakı: Nurlan, 2004 
2.
Егоров И.Г. Словосложение в тюркских языках//Структура и история тюркских языках.М.:Наука, 
1971 
3.
Tanrıverdi Ə. Azərbaycan dilinin tarixi qrammatikası. Bakı: Elm və təhsil, 2017. 
4.
Əlizadə M. Azərbaycan dilində qoşa sözlər və onların linqvopoetik xüsusiyyətləri. Filologiya üzrə fəlsəfə 
doktorluğu dissertasiyası. Bakı: 2014 
5.
Zeynalov F. Türk dillərinin müqayisəli qrammatikası. Bakı: MBM nəşriyyatı, 2008 
6.
Adilov M. Azərbaycan dilində qoşa sözlər, Filoloji fakültənin əsərləri, Bakı: ADU nəşriyyatı, 1958. s. 
147-164. 
7.
Федеров А.В. Язык и стиль худежественного произведения.М: Гос. Изд-ство худежественной 
литературы,1963.130 с. 
8.
Кононов А.Н.Грамматика современного турецского литературного языка.М-Л.:Изд.АН СССР,1956 
9.
Убрятова Е.И. Парные слова в якутском языке. Язык и мышление,АН СССР, Москва –
Ленинград,т.Х1 с. 316 
10.
Баскаков Н.А. Каракалпакский язык. (Фонетика м морфоогия) ч. 2, Москва , 1952.
11.
Önər M. Bugünkü Kıpçak türkçesi. Ankara: TDK 1998 
12.
Ganiyev F. Bugünkü tatar türkçesi söz yapımı. Ankara: 2013. 
13.
Adilov M. Əsərləri, I.c. Bakı: Elm və təhsil, 2010. 
14.
Seyidov Y. Azərbaycan dilində söz birləşmələri, Bakı: BDU nəşriyyatı, 1992 
15.
Kazımov. Q. Müasir Azərbaycan dili. Sintaksis. Bakı: Ünsiyyət, 2000 
16.
Xəlilov B. Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası, II c. Bakı: Nurlan, 2017.
17.
Adilov M. Azərbaycan dilində sintaktik təkrarlar. Bakı: Elm, 1974 
18.
Seyidov Y.,.Abdullayev Ə.Z, A.M.Məmmədli Azərbaycan dilinin funksional qrammatikası: söz 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
259
birləşmələri, tabeli mürəkkəb cümlələr, frazeologiya. IV c. Bakı: 2014, 593 s.
19.
Müasir Azərbaycan dili, II c. Bakı: Elm nəşriyyatı, 1980. 
20.
Кононов Н.А. Грамматика узбекского языка Ташкент. 1948, с. 104-105. 
21.
Muradov.C.X.Tabesizlik əlaqəli söz birləşmələri. Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru alimlik dərəcəsi almaq 
üçün dissertasiya. Bakı. 2001 
Bədii ədəbiyyat: 
İ. Əfəndiyev, Anar, A. Rəhimov, B. Mikayıllı, İ. Məmmədli, İ. Hüseynov, E. Zeynallı.
HƏSƏNOVA NİGAR, MƏMMƏDOVA KÖNÜL
Azərbaycan Texniki Universiteti 
İNGİLİS DİLİNDƏ ELMİ-TEXNİKİ TƏRCÜMƏNİN LEKSİK VƏ QRAMMATİK 
PROBLEMLƏRİ 
Açar sözlər:
elmi-texniki tərcümə, mətn, feil, qrammatik terminlər, ptərcümə 
The difficulties of sceintific-technical translation and developments of technique 
This article deals with the difficulties of sceintific-technical translation and developments of technique. 
Problems arising durinc the translation and elimination methods of these matters have been reflected in this 
article, too. Important terms of the trnaslation are those that the text should be rich in content; idea should be 
fully clear and laconic and should keep the norms of the literary language. 
Keywords:
scientific and technical translation, text, verb, grammar terms 
Texnikanın sürətlə inkişafı və elmi-texniki informasiyanın genişlənməsi ilə əlaqədar olaraq, elmi-
texniki tərcümənin praktik əhəmiyyəti xeyli artmışdır. Tərcümə zamanı meydana gələn çətinlikləri aradan 
qaldırmağın yollarını göstərən bu məqalədə əsas məqsəd elmi-texniki mövzuda mətnin müxtəlif 
elementlərini analiz edə bilmək, düzgün tərcümə etmək bacarığı və vərdişlərini inkişaf etdirməkdir. 
Giriş və üç hissədən ibarət olan bu məqalədə əsasən ingilis və Azərbaycan dillərinin leksik, qrammatik 
və stilistik xüsusiyyətləri aydınlaşdırılır. 
Birinci hissədə, yəni «Elmi-texniki tərcümənin leksik problemləri»ndə elmi texniki tərcümənin bəzi 
xüsusiyyətlərindən, neologizmlərin yaranması üsullarından, onların qurulmasından və tərcümə vasitəsi ilə 
çatdırılmasından bəhs edilir.
İkinci hissədə – «Tərcümənin qrammatik problemləri»ndə praktik tərcümə zamanı rast gələn olduqca 
mürəkkəb qrammatik quruluşlar araşdırılır. Feilin şəxsiz formaları və onların tərkiblərinin izahına xüsusi yer 
ayrılır. Bu hissədə xüsusilə ingilis və Azərbaycan dilləinin müxtəlif struktur quruluşundan irəli gələn 
tərcümə problemlərinə fikir verilir, məchul növlü tərkiblər, sözün çoxmənalılığı və çox funksiyalılığı izah 
edilir. 
Üçüncü hissədə – «Elmi-texniki mətnlərin praktik tərcüməsi»ndə isə texniki məqalələrin başlıqlarının 
struktur və tərcüməsi açıqlanır. 
Elmi-texniki məqalələri tərcümə edərkən nəzərə alarmaq lazımdır ki, onların dili ümummilli dilin bir 
hissəsi olsun. Elmi-texniki ədəbiyyatın dilini bədii ədəbiyyatın dilindən fəqləndirərkən əsas cəhət mətnlərdə 
müəyyən edilən termin bolluğudur. Mətnin tam dolğun bir şəkildə tərcüməsi üçün vacib olan tələblər 
aşağıdakaılardır: 
1.
Orijinalda olan mətnin dəqiq dolğun verilməsi; 
2.
Fikrin tam aydınlığı ilə lakonik formada çatdırılması. Bunun üçün ingilis dilinin spesifik 
xüsusiyyətlərini Azərbaycan dilində əks etdirmək vacib deyil. Burada milli kalorit gözlənilməlidir; 
3.
Tərcümə tam şəkildə Azərbaycan ədəbi dilinin normalarını özündə qoruyub saxlamalıdır. Tərcümə 
zamanı Azərbaycan dilində yox dərəcəsində olan, lakin ingilis dili üçün xarakterik hesab edilən sintaktik 
tərkiblərin nəzərə alınması da vacibdir. 
Elmi-texniki ədəbiyyatda sübhəsüz ki, emosionallıq, obrazların fərqliliyi, metafora, yumor və s. olmur. 
Lakin onu da qeyd etmək lazımdır ki, canlı danışıq dilinə aid olan bu ifadə üsulları olmasa da, elim-
texniki mətnlərdə bəzən texniki üslubda obrazlı frazeoloji birləşmələrə də rast gəlmək olar. 
Məsələn: 
The wife is alive – Məftil cərəyan altındadır.
Dead man s handle – Təhlükəsizliyi təmir edən düyməli dəstək
. 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
260
4. Elmi-texniki terminologiyada bir neçə komponentdən ibarət çoxlu terminlər vardır. Çoxkomponentli 
terminlər elə sözbirləşmələridir ki, onların komponentləri arasında məntiqi əlaqə uzlaşma əlaqəsi ilə ifadə 
olunur.
Məsələn: 
load governer – gücün tənzimlənməyicisi
. 
Onlar həm də elə söz birləşmələridir ki, bunların komponentləri qrammatik yolla, yəni sözönü 
vasitəsilə, ya da saysız-hesabsız şəkilçilərin köməyilə düzəlir.
Məsələn: 
rate of ejchange – valyuta kursu
.
Terminli söz birləşmələri sözün həqiqi mənasında tam leksik vahidlərdir. 
Birinci qrupa elə terminli sözbirləşməlri aiddir ki, onların hər iki komponenti xüsusi lüğətə aid olan 
sözlərdir. Onları sərbəstdirlər və verilmiş birləşmələrdən kənarda işlənə bilər. Məsələn: 
brake – tormoz
. 
Belə ki, bu komponentlərdən ibarət olan terminli birləşmələr sərbəst şəkildə yeni məna kəsb edir.
Məsələn: 
brake gear – tormozlaşdırma avadanlığı
. 
İkinci qrupa elə terminlər aiddir ki, bu terminlərin birinci komponenti olan sifət bu və ya digər elm 
sahəsi ilə bağlı xüsusi, spesifik məna kəsb edir.
Məsələn:
vitreous electricty – yarımkeçirici cərəyan
. 
İkinci qrupa həm də elə termin birləşmələr aiddir ki, onların 2-ci komponenti həqiqi mənalarda 
işlənmiş olsun, lakin 1-ci komponentlə birləşmədə isə müəyyən elmi sahəsinə uyğun xüsusi, spesifik məna 
kəsb etsin.
Məsələn, 
electric eye – foto element
. 
Üçüncü qrupa aid terminlər terminoloji cəhətdən bölünməzdirlər və onların komponentləri arasındakı 
əlaqə bir qədər sıx olur.
Məsələn, 
wire – gərginlik altında olan naqil; live steam – ilkin buxar
. 
Terminin xarakter xüsusiyyəti onun müəyyən anlayışla çıx əlaqədə olması, dəqiqliyi və təkmənalılığa 
meyd etməsidir. Terminli birləşmələrin komponentləri təyini əlaqədə olur. Bir qayda olaraq terminli 
birləşmələrin əsas komponenti axırda işlənin. Elmi-texniki terminli birləşmələrin tərcüməsinin əsas üsulları 
bunlardır. 
5. Təyin kimi işlənən birləşmədə komponentlərin ardıcıllığında dəyişiklik etməklə tərcümə.
Məsələn: 
avtomobile repair plant construction project – avtomaşın təmiri zavodunun tikinti proyekti
. 
Elmin inkişafı, xüsusən də texnikanın, radiotexnikanın inkişafı dildə bir sıra neologizmlərin 
yaranmsına təkan vermişdir. Yeni sözlər digər bir tərəfdən atom texnikasının başa düşmən təlabatından 
yaranmışdır. Məsələn, 
atom
sözündən bir çox terminlər əmələ gəlmişdir – 
atomize, atomizatron, atom energy
və s. 
Elmi-texniki terminologiyada neologizmlərin yaranma yolları aşağıdakılardır: 
•
şəkilçilərlə; 
•
konvensiya yolu ilə; 
•
mürəkkəb elmi-texniki sözlərlə; 
•
ixtisar etmə yolu ilə. 
Şəkilçilərlə düzələn neologizmlər özləri də iki yerə bölünür: suffikslər və prefikslər. 
Elmi-texniki terminologiya sahəsində ən geniş istifadə olunun prefikslər isə bunlardır: -
re, -over, -
under
.
Məsələn: 
undervoltage – azaldılmış gərginlik, instellar - ulduzlar
və s. 
İngilis dilində yeni sözlər əks hallarda dildə mövcud olan sözlərin dəyişmədən bir nitq hissəsindən, 
başqa bir nitq hissəsinə keçməsi ilə əmələ gəlir. Bu proses konvensiya adlanır. Konvensiyanın ən geniş 
yayılmış növü isimlərin feilləşməsi prosesidir. Məsələn: 
power, to power, motor, to motor
və s. 
Mürəkkəb elmi-texniki terminlər yeni söz əmələ gətirmənin elə bir üsuludur ki, burada iki sözün 
birləşməsindən bir söz yaranır və onlar ya bitişik, ya da defislə yazılır. 
Məsələn, 
bootleg – kabelin dirəyi, flashbulb – impuls lampası
.
Bəzi mürəkkərb neologizmlər bir-birinə sözün vasitəsi ilə birləşən iki sözdən ibarət olur. Məsələn, 
voltage to groud – yerə nisbətən gərginlik
. 
Son zamanlar ixtisaretmə yolu ilə yeni sözlərin əmələ gəlmə tendensiyası xeyli genişlənmişdir. 
İxtisarların sayca artımı onunla izah oluna bilər ki, mürəkkəb söz və söz birləşməlri həcmcə böyük və 
əlverişli deyillər və təbii ki, buradan onların qısa şəkildə verilməsi təlabatı yaranır. İxtisarların aşağıdakı 
növləri var: 
- hərbi ixtisarlar – 
E-east, R-ramlway, HB-hidrogen bomb; 
- hecalarla ixtisarlar – 
Maxcap-maximum capacity – maksimum güc; 
- yeni söz əmələ gələrkən bəzən başlanğıc sözdən şəkilçi düşür; 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
261
- sözün sonuncu hecasının saxlanması ilə əmələ gələn neologizmlər: 
chute – parachute
; 
- iki sözdən süni yolla əmələ gələn neologizmlər də vardır ki, buraya əsasən 
electronic – elektrikin 
köməyi ilə hərəkət edən, motel – avtoturistlər üçün mehmanxana
və s. bu kimi sözlər daxildir. 
Elmi-texniki neologizmlərin tərcüməsi zamanı ilk növbədə onların yaranması üsullarını bilmək, 
bunlardan başqa söz və söz birləşməsinin strukturunu da analiz etmək baracığına malik olmaq lazımdır. Belə 
ki, 
follower
sözündəki 
er
suffiksi yarışın icraçısını, ya da əşyanı göstərə bilər. Bu sözün əsas mənası eisə 
follow sözündən yaranan izləmək sözüdür. Sözün strukturu baxımından məzmuna istinad edərək Azərbaycan 
dilində 
follower
termininə bir qədər uyğun gələn məna tapırıq: 
təkrarlayıcı, izləyici mexanizm
. Azərbaycan 
dilində oxşarlığı olmayan neologizmlər bir qayda olaraq əvvəlcə müxtəlif cür tərcümə olunur və müəyyən 
vaxt keçəndən sonra verilmiş neologizm üçün irəli sürülmüş variantlardan ən yaxşısı seçilir və doğma 
dilimizdə möhkəmləndirir. 
İngilis dilində formaca məlum, məzmunca isə məchul olan feilin səxsiz formalarına rast gəlmək olar. 
Bunlara misal olaraq gerund və məsdəri göstərmək olar. 
Məsələn: 
after weighing the loads were shipped to the consumers – yüklər çəkiləndən sonra slıcılara 
göndərildi
. 
Bu cür cümlələr xəbəri məchul növdə olan tabeli mürəkkəb cümlə vasitəsilə tərcümə edilir. 
To need, to want, to require, to stand, to endure 
və s. feillərindən sonra gerund məlum növdə işlənir, 
lakin mənaca məchul növ olur. Bu halda onun ifadə etdiyi hərəkətin kiminsə tərəfində icra edildiyi və ya icra 
edilməli olduğu göstərilir. Məsələn: 
The equipment needs repairing – Bu avadanlıq təmir olunmalıdır. 
Bəzən elmi-texniki məqalələrdə bu cür cerundla yanaşı formaca məlum, məzmunca isə məchul növdə 
olan məsdə də işlənir.
Məsələn: They were not to use – Onlardan istifadə etmək lazımdı gəlmədi. 
Bu cür məsdər əksər hallarda təyin funksiyasını yerinə yetirir və Azərbaycan dilinə təyin budaq 
cümləsi kimi tərcümə olunur. Beləliklə də, formaca məlum növdə, lakin məzmunca məchul növdə olan 
məsdər və cerundlu cümlələr Azərbaycan dilinə ya məlum növdə olan qeyri-müəyyən şəxsli cümlələrdə, ya 
da müxtəlif budaq cümlələrdə tərcümə oluna bilər. Digər dillərdə olduğu kimi müasir ingilis dilində də 
modallıq kateqoriyası bir sıra vasitələrlə ifadə edilir. Bunlardan biri də modal feillərdir. Modal feillər 
məsdərin müxtəlif formaları ilə işlənir. Məsdərlə işlənərkən, modal feillər hərəkətin mümkünlüyünü, qeyri-
mümkündüyünü, vacibliyini, gerçəkliyini, lazımlığını və s. bildirir. Modal feillər 
car, may, must
məchul 
növdə olan məsdərlə işlənərkən Azərbaycan dilinə olar, bilər, lazımdır+məsdər növdə olan məsdərlə tərcümə 
olunur. 
Məsələn: 
The machine tool can be stopped at any moment 
– 
Dəzgahı istənilən anda dayandırmaq olar
və yaxud
Dəzgah istənilən anda bayandırıla bilər
. 
Must, may
və 
micht
kimi modal feillər məsdərin bitmiş forması ilə işlənərkən bu zaman hərəkətin 
bitməsinə əhəmiyyətli dərəcədə əminlik ifadə edir. 
Məsələn: 
He may have got the condenser he needed – Bəlkə də o ona lazım olan kondenseoneri alıb. 
İndiki zaman feili sifəti, yəni Participle I cümlədə əsasən 2 funksiyanı – təyin və zərflik funksiyalarını 
yerinə yetirir və əsasənf elin axırına – 
ing
şəkilçisi artırmaqla düzəlir. Bu feili sifət məchul növdə olanda çox 
nadir hallarda təyin funksiyasını yerinə yetirir və təyin olunan sözdən sonra işlənir. 
Məsələn: 
The compound being treated for several hours turned dark red – Bir neçə saat ərzində tədqiq 
olunan maddə tünd qırmızı rəngə çevrildi
. 
Keçmiş zaman feili sifəti, yəni P II əsas feilin 3-cü formasından əmələ gəlir və sərbəst işləndikdə iki 
funksiyanı yerinə yetiririr. 
Təyin funksiyasında olanda o təyin etdiyi söz və yaxud isimdən əvvəl yazılır. Feili sifət II təyin etdiyi 
sözdən sonar gələ bilər. Bu halda feili sifət indiki və keçmiş zamanın məchul növü ilə, ya da bucaq cümlə 
kimi tərcümə oluna bilər. 
Məsələn: 
He offered the best solution of the problem concerned – O müzakirə olunmuş problemin çox 
yaxşı həllinə təklif etdi
. 
Bəzi hallarda Partisiple I tərcümə edərkən Azərbaycan dilində söz sırasını dəyişməku tələb olunur. 
Məsələn: 
The capactance received is belived to be half the total capacatance required – Əldə edilmiş 
həcm tələb olunan ümmui həcmin yarısı hesab olunur
. 
They worked as ordered – Onlar tələb olunduğu kimi işlədilər. 
While used precision instruments require very dedicate handing –
Dəqiq qurğulardan istifadə edrəknə, onlarla ehtiyatla davranmaq tələb olunur
. 
İngilis dilində tamamlıq feili sifət tərkii mövcuddur ki, bu da əsasən ümumi halda isim və feili sifətdən 
ibarətdir.

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
262
HƏSƏNOVA TÜRKANƏ 
Bakı Slavyan Universiteti 
CƏLİL MƏMMƏDQULUZADƏ YARADICILIĞINDA İNFİNİTİVİN 
NOMİNATİV XÜSUSİYYƏTLƏRİ 
Açar sözlər
: 
isim, infinitiv, qrammatika, nominativ, tipoloji
Nominative features of the infinitive in the creativity of J.Mammadguluzade 
İnfinitive is a grammatical category with rich morphological, semantic and syntactic attributes that 
combine both verbal and nominal characteristics. Modern Azerbajani infinitiv compositions comparative 
typological studies are important in different systematic language . When it comes to nominative propersties 
of infinitive in modern Azerbaijan language and English , I am supposed to mention that the nominative 
propersties in Azerbaijan language are carried out even in morphological and syntactical level. However it 
happens only in syntactical level in Engilsh. 
Keywords: 
noun ,infinitive ,grammer ,nominative, typological. 
Hər bir nitq hissəsinin özünəməxsus xüsusiyyətləri olduğu kimi, infinitivin də spesifik qrammatik 
xüsusiyyətləri vardır. Bildiyimiz kimi, infinitiv özündə iki nitq hissəsinin (isim və feil) xüsusiyyətlərini
cəmləşdirən mürəkkəb qrammatik kateqoriyadır. İnfinitiv bir termin kimi Azərbaycan dilinin 
qrammatikasında XX əsrin 30-cu illərindən işlənməyə başlamışdır. Azərbaycan dilçiliyində məsdər, 
türkologiyada, rus və german dilçiliyindəinfinitiv adlandırılan bu kateqoriyadan həm “feili isim”, “hərəkət 
ad”, “отглаголъные существителъные”, “ feili sifət” və s. kimi də səciyyəndirilmişdir.Latın sözü olan 
infinitiv hərfi tərcümədə “qeyri-müəyyən tərz”, “qeyri-müəyyən üsul” deməkdir. Məsdər ərəb mənşəli, 
inifinitiv isə latın mənşəli terminlərdir.
İnfinitiv özündə həm verbal , həm də nominativ xüsusiyyətləri cəmləşdirən zəngin morfoloji, semantik 
və sintaktik xüsusiyyətlərə malik olan qrammatik kateqoriyadır. Nominative sözü latın mənşəli söz olub, 
nomen- yəni ad mənası daşıyan sözdən əmələ gəlmişdir. Biz infinitivin nominativ xüsusiyyətləri dedikdə, 
onun ismi və ya ad xüsusiyyətləri nəzərdə tutulur.
İsimin nominativ funksiyaları daha müstəqil, geniş və rəgarəngdir. İnfinitivdə ismin dörd əsas və ən 
mühüm kateqoriyası özünü göstərir. İnfinitiv isimlər kimi hallanır və mənsubiyyət şəkilçisi qəbul edə bilir. 
O, eyni zamanda kəmiyyət və xəbərlik kateqoriyalarına da malik olur. Məhz bu xüsusiyyətlərinə görə, 
infinitiv cümlədə isimlərə məxsus rollarda çıxış edir: mübtəda və tamamlıq olur, təyini söz birləşməsinin 
tərəfləri kimi özünü göstərir, qoşmalarla işlənə bilir. 
Beləliklə, müasir Azərbaycan dilində infinitivin nominativ xüsusiyyətlərini aşağıdakı kimi 
qruplaşdırmaq olar: 
1) mənsubiyyət kateqoriyası 
2) hal kateqoriyası 
3) kəmiyyət kateqoriyası 
4) xəbərlik kateqoriyası 
İnfinitivə bir çox yazıçıların, dramaturqların yaradıcılığında rast gəlmək olar. Bugünki tədqiqat 
işimizdə isə biz Cəlil Məmmədquluzadə yaradıcılığına müraciət etmişik. Cəlil Məmmədquluzadə yaradıcılığı 
o qədər zəngin və rəngarəngdir ki, tədqiqat zamanı buradaçoxlu sayda infinitivə aid misallarla qarşılaşdıq. 
Cəlil Məmmədquluzadənin əsərlərində işlənmiş məsdər nümunələri ekspressivliyə, emosionallığa xidmət 
edir və müəyyən dərəcədə yazıçının fərdi üslubunu səciyyələndirir. Məsələn: Hesab eləyirdi ki, atasının və 
qardaşının nəşələrini Kərbalaya göndərməkliyə və öz Kərbalaya getməkliyinə düz iki yüz manat xərci çıxıb. 
İndi bəs Zeynəb başına haranın daşını salsın?.
Cəlil Məmmədquluzadə yaradıcılığında infinitivin nominativ xüsusiyyətlərini isə aşağıdakı kimi 
qruplaşdırıb, təhlil edə bilərik. 
İnfinitivin nominativ xüsusiyyətlərindən biri olan mənsubiyyət kateqoriyasının qrammatik mənasının 
əsasını nəyəsə, kimisə mənsub olma təşkil edir və bu xüsusi şəkilçilər vasitəsilə əmələ gəlir. Mənsubiyyət 
kateqoriyasının şəkilçiləri demək olar ki , bütün türk dillərində öz sabitliyini saxlaya bilmişdir. Bu şəkilçilər 
aşağıdakılardır: -ım\\-im\\-um\\-üm; -ın\\-in\\-un\\-ün; -ı\\-i\\-u\\-ü 
İnfinitiv də isimlər kimi mənsubiyyət şəkilçisi qəbul edir. Cəlil Məmmədquluzadə yaradıcılığında 
mənsubiyyət şəkilçisi qəbul etmiş infinitivlərə misal olaraq aşağıdakıları göstərmək olar: 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
263
C.Məmmədquluzadənin nəsr əsərlərindən olan “Eşşəyin itməkliyi” əsərində mənsubiyyət şəkilçisi 
qəbul etmiş infinitivlər: Sözüm orasındadır ki, görək aya, mənim bu gəlməkliyimin sənə bir mənfəəti var ya 
yox? Mən orasını soruşuram.Amma birisi alçaqdan ucaya qalxa, kasıbşılıqdan dövlətə çata , əksiklikdən 
hörmətə minə , hec vaxt atadan-babadan danışmağı dost tutmaz. Pəs çünki keçəcəkdən danışmağı Xudayar 
bəy dost tutmur, heç mən də istəmirəm onun qəlbinə dəyim və s. 
C.Məmmədquluzadə yaradıcılığında mühüm yer tutan əsərlərdən biridə “Poçt qutusu” hekayəsidir.
“Poç qutusu” hekayəsində də mənsubiyyət şəkilçili infinitivlər digər əsərlərinə nisbətən azlıq təşkil edir. 
Məsələn: Ancaq çörəkdən sonra Novruzəli kağızı poçta aparmağıxanın yadına düşdü. Novruzəli əl ağacını
götürüb, başladı uşaq kimi qaçmağı.
Bunlardan başqa C. Məmmədquluzadə yaradıcılığında mənsubiyyət şəkilçili infinitivlərə digər 
əsərlərində də rast gəlinir. Məsələn: Bizim bu cür işlərə getməyimiz əvvəlinci dəfə deyilki, bolusa bizim 
işimizdən xəbərdar olsun və axırda bizə əziyyət eyləsin. Mən əvvəl sizə dedim ki, bəd əməlin dalınca 
getməyin; xatadır, adam başağrısı çəkər (Kişmiş oyunu). Arvad da bunun oxumağına deynirmiş(Molla 
FəzləliYusifdən sonra Kərimqulu başladı ağlamağı (Danabaş kəndinin məktəbi) və s. 
İnfinitivdə hal kateqoriyası cümlədə isimlərlə başqa nitq hissələri arasındakı qrammatik əlaqəni 
göstərir.Hal qrammatik kateqoriya olub, cümlədə sözlər və söz birləşmələri arasında əlaqə yaradır. 
Bir çox türk dillərində olduğu kimi , Azərbaycan dilində də forma və semantik cəhətdən fərqlənən altı 
hal və bu halların hər birin özünün şəkilçisi və sualı vardır. Müasir Azərbaycan dilində hal şəkilçiləri bəzi 
nitq hissələrinə, məsələn, substantivləşmiş sifətlərə, saylara , əvəzliklərə və eləcə də infinitivə qoşula 
bilir.İnfinitivin hallara görə dəyişməsi onun isimlərlə daha çox bağlı olduğunu sübüt edir. 
İnfintiv ismin bütün halları ilə işlənir. Lakin, əsasən, isimin dörd halını (yönlük, təsirlik, yerlik və 
çıxışlıq hallarını) idarə edir. Məsələn, universitete gəlmək, universiteti bitirmək, universitetdə işləmək, 
universitetdən çıxmaq. 
Adlıq hal. Adlıq hal iş görəni və ya subyekti bildirən haldır. Bu hal cümlədə sintaktik cəhətdən digər 
sözlərdən asılı deyil və müstəqildir. İnfinitiv adlıq halda heç bir morfoloji əlamət qəbul etmir . 
İnfinitiv adlıq halda bəzən ilə qoşması ilə də işlənir. C.Məmmədquluzadənin əsərlərinə müraciət 
etdikdə , infinitivin adlıq halda ilə qoşması əvəzinə -nan ilə işlənməsi halların arast gəldik.Məsələn, Danabaş 
kəndində atadan-babadan qalma bir adətdi, hər məhlənin adamları, - çünki indi dəxi bir iş-güc yox, bir tövlə 
otağına yığışıb, ta gecədən altı saat gedənə kimi, danışmaqnan, deməknən, gülməknən keçirirlər. və s. 
Yiyəlik hal. Türk dillərində yiyəlik halın morfoloji əlamətləri aşağıdakılardır: -nın\\-nen\\-ten\\; -dın\\-
den\\;-zın\\-zen\\. Azərbaycan dilində isə bu halın şəkilçiləri –ın\\-in\\-un\\-ün-dür.Bu hal yiyəlik, sahiblik 
məzmunu kəsb edir. 
İnfinitiv də yiyəlik halın şəkilçisini qəbul edir.Azərbaycan dilində infinitivlər yiyəlik halında 
özlərindən sonra mütləq hər hansı bir söz tələb edir. C.Məmmədquluzadənin yaradıcılğından nümunlərə 
baxaq: 
Infinitiv yiyəlik halda cümlədə tamamlıq funksiyasında işlənir. 
Yönlük hal. Yönlük hal iş və hərəkətin istiqamətini , onun çatacaq nöqtəsini bildirir.İnfinitivin yönlük 
halda morfoloji əlamətləri –a\\-ə\-dir. 
Biz Cəlil Məmmədquluzadə yaradıcılığından gətirdiyimiz nümunlərə baxsaq görərik ki , burada 
infinitivlər qoşulduqları sözlərlə birlikdə cümlədə tamamlıq vəzifəsində çıxış etmişlər.Məsələn: Həmin oğlan 
gedəndən sonra, kəndlilər başladılar bir-birilə pışıldaşmağa. İkinci budur ki, kəndlilərin quldurluğa 
getməklərindən biz başladıq iztiraba düşməyə(Kişmiş oyunu).Gecənin yarısına bir saat qalırdı ki, qonaqlar 
başladılar dağılmağa (Quzu) və s. 
Təsirlik hal.İnfinitivin təsirlik halda morfoloji əlamətləri –i\\-i; -nı-\\-ni\\-nu\\-nü\\ şəkilçiləridir.Bəzi 
türkoloqlar tarixən –i\\-ı şəkilçilərinin –ığ\\-iğ\\ şəkilçilərindən əmələ gəldiyini bildirmişlər.Məsələn ,Amma 
deyəsən pambıqda da adam var və adamın olmağını inək də duyub (Oğru inək). 
Morfoloji əlaməti olan hal müəyyən təsirlik haldır. İnfinitiv də təsirlik halın morfoloji əlamətlərini 
qəbul edərək , özündən əvvəl gələn və ona tabe olan sözü idarə edir . Məsələn: Xalqın ağzını kəsmək olmaz. 
Yerlik hal. Yerlik hal əsasən iki fəlsəfi anlayışı -əşya, iş, hal və hərəkətin məkan və zamanını bildirir. 
Azərbaycan dilində bu halın morfoloji əlaməti –da\\-də\\ -dir. Yerlik hal əşyanın, hərəkətin yerləşdiyi 
məkanə bildirir. İnfinitivdə yerlik halda ümumi qayda üzrə -da\\-də\\ şəkilçiləri vasitəsilə əmələ gəlir. 
Yerlik halda işlənən infinitiv hərəkətin baş vermə səbəbini, məkanını və zamanını bildirir. Nümunə 
üçün C.Məmmədquluzadənin əsərlərinə baxaq: Qaraqılçaq kəndində pambiqlar hələ yığılmaqda idi(Oğru 
inək), 
Çıxışlıq hal. Çıxışlıq hal hərəkətin çıxış nöqtəsinisəbəbini , məqsədini bildirir.Eyni zamanda çıxışlıq 
hal obyekt və zaman əlaqəsi də bildirir. Azərbaycan dilində morfoloji əlaməti –dan\\-dən\\ 
şəkilçiləridir.Məsələn: Bu hekayəni indi qələmə gətirməkdən mənim məqsədim var(İki ər). 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
264
Tədqiqat zamanı C.Məmmədquluzadə yaradıcılğında ən çox rast gəldiyimiz infinitivlər adlıq və 
yönlük hallarda üstünlük təşkil edir. 
Müasir Azərbaycan dilində infinitivin nominativ xüsusiyyətlərindən digəridə onun kəmiyyət 
kateqoriyasıdır. Kəmiyyət kateqoriyası adı altında həm tək , həm də cəm isimlər nəzərdə tutulur.Azərbaycan 
dilində kəmiyyət kateqoriyasının morfoloji yolla ifadə edilməsində mühüm rol oynayan cəm şəkilçiləri –
lar\\-lər\\-dir.Məsələn ; oxumaqlar , yazmaqlar, və s. Onuda qeyd etmək lazımdır ki, mənsubiyyət şəkilçisi 
qəbul etdikdə infinitivdə cəmlik formal xarakter daşıyır.Məsələn: Can deyib can eşidərdilər. Gecə və gündüz 
gəzməkləri bir , yeməkləri bir, oturmaqları bir ,durmaqları bir. Cəlil Məmmədquluzadənin yaradıcılığından 
gətirdiyimiz bu nümunədə göründüyü kimi gəzməkləri, oxumaqları, yeməkləri, durmaqları infinitivlərində 
cəmlik formal xarakter daşımış və burada deyil , situasiyada iştirak edən şəxslərin çoxluğu nəzərdə 
tutulmuşdur. İnfinitivin nominativ xüsusiyyətlərindən olan xəbərlik kateqoriyası morfoloji cəhətdən öz-
özlüyündə həm şəxsi , həm onun əlamətini göstərir və eyni zamanda bunlar zaman və tərzlə 
əlaqələndirilir.Xəbərlik kateqoriyasını ifadə edən formal göstəricilər bunlardır: -dır\\-dir\\-dur\\-dür\\4 –am\\-
əm\\-yam\\-yəm; -san\\-sən\\.İnfinitiv də bu şəkilçiləri qəbul edir. Bu şəkilçilər invinitivə qoşularaq işin 
icraçısını bildirir. Məsələn: Hər yaranmışın axırı ölməkdir, bu bir Allah məsləhətidir.(Cəli 
Məmmədquluzadə), Ancaq ovun da ləzzəti bi canlı şeyi candan salıb onu ələ gətirməkdir (Oğru inək) və s. 
Tədqiqatzamanı infinitivin xəbərlik kateqoriyası şəkilçilərinin qəbul etməməsi faktı ilə ən çox Cəlil 
Məmmədquluzadənin əsərlərində (yazılarında) rastlaşdıq.Çünki bu dəftər həmişə mənim qoltuq qoltuq 
cibimdə olardı və çünki mənim peşəm kəndləri dolanmaqdır, mən hər bir xoş vaxtda dəftəri çıxardıb 
başlardım oxumağı və s. 
İnfinitiv özündə həm verbal , həm də nominativ xüsusiyyətlərə malik olub mürəkkəb semantikaya 
malikdir.İnfinitivin nominativ xüsusiyyətləri onun verbal xüsusiyyətlərinə nisbətən azlıq təşkil edir ki, biz də 
bunu Cəlil Məmmədquluzadə yaradıcılığını açıq aydın görə bilirik .Burada nominativ xüsusiyyətlərə malik 
olan infinitivivlər azlıq təşkil edir .Tədqiqat zamanı ən çox qarşılaşdığımız infinitivlər isimin adlıq və yönlük 
hallarda olan infinitivlər təşkil edirdi. İnfinitivlərə C.Məmmədquluzadə yaradıcılığında az rast gəlsəkdə 
infinitiv öz rəngarəngliyi və özünəməxsusu xüsusiyyətləri ilə müqayisəli –tipoloji tədqiqatda mühüm 
əhəmiyyət kəsb edir.İnfinitiv özündə həm verbal, həm də nominativ xüsusiyyətləri cəmləşdirərək zəngin , 
semantik və sintaktik xüsusiyyətlərə malik olub, həm dilçiliyimizdə, həm də bədii əsərlərimizdə həmçinin də 
C.Məmmədquluzadə yaradıcılığında öz rəngarəngliyi ilə seçilir. 
Ədəbiyyat 
1.Əliyev V. Azərbaycan dilində feilin təsriflənməyən formaları. Bakı, 1986, 86 s. 
2.Axundov A. Feilin zamanları, Bakı, 1961, 51s. 
3. Mirzəyev H. Azərbaycan dilində feil, Bakı, “Maarif” nəşriyyatı, 1986, 221 s . 
4.Məmmədquluzadə C. Əsərləri. Bakı: “Öndər nəşriyyatı”, 2004
HÜMBƏTƏLİYEVA SEVİNC
Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti, UNEC 
AZƏRBAYCAN DİLİNİN LÜĞƏT TƏRKİBİNİN ZƏNGİNLƏŞMƏSİNDƏ QƏRBİ AVROPA 
MƏNŞƏLİ ALINMALARIN ROLU VƏ ƏHƏMİYYƏTİ 
Açar sözlər: 
dilçilik, Azərbaycan dilçiliyi, söz yaradıcılığı, söz alma, alınma söz 
History and sources of borrowings enriching lexical composition inAzerbaijani language
The origin of Azerbaijani language in terms of vocabulary words is rich and diverse. This diversity is 
due to the political events that occurred in certain historical periods .It is known that the vocabulary is rich of 
Arabic, Persian, Russian words. In this article tells us about words of origin, and history the source of their 
studied again, tried to give detailed information about them. Lexical borrowing in the language included in 
the current situation, the article reflects the opinions collected about them. Presents the views and opinions of 
the materials can be used as a material useful for the revive of the history of language in this article. 
Keywords:
linguistics, Azerbaijani linguistics, creative expression, borrowed word 
Hər bir dil üçün mənsub olan sözlərin necə yarandığı, ilk dəfə hansı mənada işləndiyi , yaranma və 
inkişaf prosesini bütünlüklə özündə əks etdirir. Dildə mövcud olan sözlərin hamısı dilin lüğət tərkibini 
yaradir.Bu tərkib nə qədər zəngin olarsa ,dil bir o qədər zəngin hesab olunar .Dil və onun daxili inkişaf 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
265
qanunlarına cəmiyyətdə baş verən yeniləşmələr ciddi təsir göstərir. Bu yeniliklər dünyada, o cümlədən 
dilimizin lüğət tərkibində müxtəlif istiqamətlərdə də dəyişikliklər yaradır. “Dil ictimai bir hadisədir. o, 
cəmiyyətlə birlikdə yaşayır və inkişaf edir. İctimai - iqtisadi , siyasi əlaqələrin dəyişməsi , elm, texnika və 
mədəniyyət sahəsində arası kəsilməyən yeniliklərin yaranmasi ilə əlaqədar olaraq dildə yeni-yeni sözlər 
meydana gəlir. Dilin lüğətinə daimi bir dəyişmə, artma və zənginləşmə prosesi gedir “ (1, 63) 
Dilin` lüğət tərkibinə daxil olan sözlərin hamısı heç də hamı tərəfindən mənimsənilib, istifadə 
olunmur. Peşəsindən, təhsilindən asılı olaraq hər bir şəxsin özünün də özünəməxsus lüğət fondu var. Lakin 
dilimizdə elə sözlər var ki, hamı tərəfindən başa düşülür və mütamadi işlənir. Məs: ana, ata, xala, Bibi,çörək, 
at, it, məktəb, təhsil, uşaq, müəllim, fəhlə və s. Dilin əsas lüğət fonduna bir dildə danışan adamların hamısına 
məlum olan və hamı tərəfindən sistematik şəkildə işlədilən söxlər daxildir. Dildə istifadəsinə görə lüğət 
tərkibi aktiv və passiv sözlər olmaqla iki hissəyə ayrılır. Alimlərin fikrinə əsaslanaraq belə nəticəyə gəlmək 
olar ki, dilin lüğət tərkibinin özəyini dilin əsas lüğət fondu və ya lüğət tərkibini əsas hissəsi təşkil edir. Passiv 
sözlərə isə diqqət yetirsək görərik ki, bu fondda əsasən köhnəlmiş və yeni sözlərə təsadüf edilir. Dilin əsas 
lüğət fondu dilin lüğət tərkibinin əsasını təşkil etsə də ondan bir çox cəhətlərinə görə fərqlənir. 
Bu gün Müasir Azərbaycan ədəbi dilinin lüğət tərkibindəki sözlər mənşəcə iki qrupa bölünür; 
Azərbaycan sözləri və alınma sözlər. Azzərbaycan sözləri Azərbaycan dilinin özünəməxsus sözləridir və bu 
sözlər xalis Azərbaycan sözləri adlanır. Azərbaycan sözlərinin özü də dilçilər tərəfindən müəyyən qruplara 
bölünmüşdür. Beə ki, S. Cəfərov öz Leksikologiya əsərində xalis Azərbaycan sözlərini monqol dili ilə ortaq 
sözlər, qıpçaq qrup dilləri ilə ortaq sözlər, oğuz qrupu dilləri ilə ortaq sözlər, ümumtürk dilləri ilə ortaq olan 
Azərbaycan sözləri olmaqla 4 qrupa bölmüşdür (1, s. 41-42). B.Xəlilov isə fərqli olaraq əsl Azərbaycan 
sözlərini belə bölmüşdür. 
1.türk dilləri ilə ortaqlı olan sözlər 2.həm türk, həm də monqol dilləri ilə ortaqlı olan sözlər 3.Şumer 
dili ilə ortaqlı olan sözlər 4. Xüsusi Azərbaycan sözləri (2, s. 27-38) 
Dünya dillərinə nəzər yetirsək görərik ki, bu gün heç bir dil tamamilə öz sözlərindən ibarət deyil. 
Bütün dillər mütləq şəkildə bir-birinə söz alıb, vermişdir. Dilimizin lüğət tərkibində də xeyli sayda alınma 
leksemlər mövcuddur. Bu gün Qərbə inteqrasiya, elmi-texniki inkişaf, baş verən yeniliklər bir çox 
alınmaların yaranmasına səbəb olur. Dilin lüğət tərkibinin zənginləşməsində alınmaların rolu danılmazdır. 
Dillərarası əlaqələrin kökünü araşdırsaq görərik ki, bu tarix çox qədimdir. Belə ki, məntiqi təfəkkürün 
formalaşdığı, xalqlar arasında yaranan iqtisadi və hərbi əlaqələrin meydana gəldiyi dövrdən dillər arasında da 
müəyyən münasibətlər yaranmağa başlamışdır. 
İbtidai dövrlərdə sözalmanım özü də ibtidai səviyyədə idi. Müharibələr, dinin yayılması hərəkatı baş 
verdikcə dilə zorakı yolla daxil olan sözlərin sayı artmağa başlayırş Misal olaraq İslam dininin yaranması ilə 
ərəb dilinin Müsəlman ölkələrinin dillərinə nüfuz etməsini göstərmək olar. 
İslamdan qabaqkı dövrlərə aid abidələrin məhvi, kitabələrin və əlyazmaların baxımsızlığı ərəb 
xilafətinin məqsədli siyasəti idi ki, bunun sayəsində ərəb dilindən yeni leksik vahidlərin qəbulu zəruri hal 
almağa başlayir. 
Alimlərin tədqiqinə nəzər yetirəndə məlum olur ki, sözalmanın ən mühüm şərti ünsiyyətdə olan 
dillərin rəsmi statusu və nüfuzluluğu sayılır, bu isə kammunikativ funksiyaların həcmi, ədəbi ənənələrin 
qədimliyi, dil daşıyıcılarınının sosial mövqeyi ilə müəyyən edilir. 
Akad M.Z.Cəfərov buna əks olaraq bildirir ki, dillərin ünsiyyəti azad əlaqələrdə təzahür edir və heç 
bir dil öz sözlərini başqasına zorla etdirmir (3, s. 6) 
Lakin tarixi keçmişə nəzər saisaq görərik ki, dilin zorka qəbul edilmə faktları var. 
Elə dilimizin küğət tərkibinə nəzər salsaq görərik ki. Rus imperiyasının tərkibində olduğumuz 
dövrlərdə aparılan qərəzli dil siyasətinin nəticəsidir ki,bu gün dilin lüğət tərkibi kifayət qədər rusizmlərlə 
zəngindir. Lakin bununla yanaşı unutmaq okmaz ki,ən qatı dil siyasitinə sinə gərən, ona kəskin müqavimət 
gösərə bilən dillər də mövcuddur. Məsələn; Malayziyada ingilislərin hökmranlığı dövründə malay dilinə çox 
cuzi miqdarda ingilis leksemləri daxil olub.İşgaldan sonrakı dövrlərdə ingilis dilindən yerli dilə külli 
miqdarda söz alınıb (4, s. 79-80). Buradan belə nəticəyə gəlmək olar ki, dilə yeni sözləri gəlməsi ticari və 
məişət məsələləriylə də bağlı ola bilər. Fransız alimi V.Q.Qakın dili ilə desek “sozlərin alınmasında hər 
şeydən əvvəl, ticarət əlaqəsi öz əksinimn tapır.Müharibələr də sözalmanı stimullaşdırır” (5.s.92-93) 
Dilçilik ədəbiyyatında söz alma hadisəsi ilə bağlı bir sıra dolaşıq fikirlər mövcuddur. Abbasova B. 
Iddia edir ki, alınmaların leksik alınmalar, fonetik alınmalar, orfoqrafik və qrafik alınmalar, semantik 
alınmalar, morfoloji alınmalar, sintaktik alınmalar və s.bölgüsü əslində dildə baş verən hadisəni düzgün ifadə 
etmir və alınma anlayışı ilə dilə təsir hadisəsinin eyni tutulmasına xidmət edir (6, s. 14). 
Qarayev A.H. isə yazır: “Alınma dildə xarici amilləri, yəni başqa dil ünsürlərinin qrafik, semantik , 
morfoloji və sintaktik sahələrində özünü göstərən başqa dil təsirlərinin məcmusu kimi başa düşülməlidir. (7, 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
266
s. 4-5). H. Həsənov isə daha konkretləşdirərək alınmalara sadə tərif verir: ”Bir dildən digərinə müxtəlif 
ünsürlərin, söz, morfem, səs və mənanın keçməsi adlanır” (8, s. 71). 
Tədqiqlərə baxsaq görərik ki, “alınma” və “alınma söz” termini fərqli anlayışlardır. “Alınma söz” 
alınma termin adı altında ümumiləşdirilməlidir. Çünki dil sözdən əlavə səs, morfem və digər ünsürlər də alır 
ki, bunları sözlə qarışdirmaq olmaz. Hər ikisi nin, alınma alınma sözün dilə keçməsi ayrı-ayrı zərurətdən irəli 
gəlir. 
N.Xudiyevin fikrincə “Alınma terminin özü iki mənadadır. Birinci halda bu termin başqa dildən keçib 
daxil olduğu dili zənginləşdirə linqivistik vahid mənasını bildirir. Geniş mənada “alınma“ bir dildən başqa 
dilə söz keçmə prosesini göstərir. Beləliklə, ikinci mənada bu proses, birinci mənada isə bu prosesin 
nəticəsini bildirir. “Alınma” termini mənaca “alınma söz” terminindən genişdir.”Alınma söz” termini isə 
“əcnəbi söz” termini ilə eyni mənada işlədilə bilməz (9, s. 226-227). 
Sözsüz ki,alınma sözlərlə əcnəbi sözlər eyniləşə bilməz. Çünki alınmalar assimilyasiya yolu ilə olsa 
bele dildə mənimsənilir,əcnəbi sözlər isə ədəbi dilə daxil ola bilmir ,yalnız üslubi məqsədlə bədii nitqdə 
işlədilir. 
Ə.Dəmirçizadə alınma sözləri şərti və nisbi olmaqla 2 qrupa ayırır və onları belə izah edir; Alınma söz 
anlayışı həm mürəkkəb həmdə şərti bir anlayışdır Müasir Azərbaycan dilinin üsbubiyyatında alınma sözlər 
dedikdə,əsasən,başqa dillərdən alındığı dərin tarixi tədqiqat aparmadan məlum olan və üslubi məqsədə 
uyğunluq çalarlığı nöqteyi-nəzərindən mənşə mənsubiyyətinə görə xüsusiyyət təşkil edən sözlər nəzərdə 
tutulur (10, s. 91). 
Dil əlaqələri sözalma proseslərindən danışarkən bilinqvizm və polinqvizm haqqında danışmaq lazım 
gəlir. Alınmaların tədqiqini araşdırsaq görərik ki, bu barədə ilk tədqiqat aparmış dilçi H.Paul olmuşdur. 
Onun fikrincə alınma teoremini altında dillərçarpazlaşmış və ikidillilik yaranmışdır. 
Bu gün Azərbaycanda ancaq şərti olaraq ikidillikdən istifadə. İmperiynın mstəmləkəsində olduğumuz 
dövrdən bu günnə kimi rus dilinin təsirini hiss etməkdəyik. Lakin əhalinin müəyyən qismi həm rus, həm 
azərbaycan dilində danışdığı üçün tam olaraq ikidillikdən söhbət gedə bilməz. Əgər hamılıqla iki dildə 
danışılardısa bu zaman ikidillilik olduğunu demək olardı. ”Ədəbi dillər genetik cəhətdən şəhərlərlə bağlıdır” 
(11, s. 125). fikri ilə razılaşmamaq olmur. Belə ki, günümüzdə də ikidillilik şəraitinin olduğu yer paytxt Bakı 
olaraq qalır. Ərəb istilası dövrünə nəzər yetirsək məlum olur ki, müəyyən müdət ərəb və fars sözləri 
avtoxton dilinin zənginləşməsində böyük rol oynasa da, əyalətlərə geniş müdaxilə edə bilmirdi. Çünki, 
ərəbizm və farssizmlər əsasən ziyalı dilində özünə yer edirdi. 
Alınma söz, alınma termin məsələləri rus dilçiliyində daha dərin və çox əvvəl öyrənilməyə 
başlanmışdır. Rus dilçilərinin fikirlərinə diqqət etsək bəzi məqamlara dəqiqlik gətirmək olar. Dilçi 
A.P.Krısın alınma sözlərin dilə gəlməsinin 6 şərtini göstərir: 
1)Sözalan dildə alınma sözlərin fonrtik və qrafik uyuşması 
2)Sözalan dildə qrammatik kateqoriyalarla alınma sözlərin əlaqələndirilməsi 
3)alınma sözlərin fonetik mənmsənilməsi 
4)alınma sözlərin qrammatik mənəimsnilməsi 
5)alınma sözün söz yaradıcılığındakı aktivliyi 
6)alınma sözlərin semantik mənimsənilməsi (12, s. 35) 
Ümumiyyətlə bir dilin başqa dildən söz almasının səbəbləri vardır ki, bunu da dilçilər iki qrupa 
bölüblər; dildaxili vədilxarici səbəblər. Ddilxarici səbəblərə hakim dövlətin dil siyasəti, hər hansısa dövlətin 
elm, texnologiya,iqtisadi, sosial, mədəniyyət baxımıdan inkişafı nəticəsində yeni nailiyyətlərin əldə olunması 
və bunun başqa xalqlara yayılması aid ola bilər. Dildaxili səbəb kimi aşağıdakı bölgünü göstərmək olar: 
1)
ana dilində yeni predmet və hadisənin adlandırılması üçün ekvivalent sözün olmaması 
2)
ifadə olunan anlayışın üzvlənməsinin ifadə edənin üzvlənməsinin müvafiqliyi tendensiyası 
3)
lüğətvahidləərinin kommunikativ dəqiqliyinin artırılması və ya saxlanması tendensiysı 
4)
müvafiq mənanın müfəssəlləşdirilməsi, bəzi məna çalarlarının başqa sözlərə qoşaraq 
məhdudlaşdırılması tələbi 
5)
ekspressivliktendensiyası; bu zaman üslubi sinonimlər nümunələrin sayının artıırılmasına xidmət 
edə bilər 
6)
sözalan dildə alınma sölərlə eyni tipli struktura malik sözlərin mövcudluğu 
7)
sözalan dildə tərkib elementlərindən birinin üzvlənə bildiyi sözlərin topluluğu 
8)
əcnəbi sözdən derivatların yarana bilditi onun implisit söz yaradıcılığında 
9)
)mümkünsüz hesab edirlər. B.A.Serebrennikovun fikrincə “Yad söz daha ekspressiv görünür və bu 
cəhətdən tanış və adi milli sözdən üstündür” (13, s. 82). Alimin fikri ilə tam razılaşmaq mümkün deyil, çünki 
“ekspressiv” görünən hər sözün dilə qabulu bəzən dili çirkinləşdirə bilər. Dilə daxil olan sözlər mütləq dil 
qanunlarına tabe olmalı, dilə uyuşmalıdır. Bəzən elə olur ki, dilə gələn alınma söz öz səs tərkibini elə dəyişir 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
267
ki, onu alınma kimi qiymıtlındirmık çox çətin olur. A.S.Çikobava doğru izah edərək yazır: “Çoxdan dilə 
keçmiş sözləri “yad” və “öz” sözləri ilə ayırmaq asan deyil. Bu sözün dil sahəsində uzun bir yol keçdiyinin 
göstəricisidir və tarix üçün qiymətlidir”. 
HÜSEYNOVA LALƏ
Azərbaycan Tibb Universiteti 
MÜASİR İNGİLİS DİLİNDƏ FRAZEOLOJİ TRANSFORMASİYA 
PROSESİNDƏ SPESİFİK ANOMALİYA VƏ FRAZEOLOGİZMLƏRİN 
SOMATİK XÜSUSİYYƏTLƏRİ 
Açar sözlər: 
transformasiya, frazeologizm, analik dil, somatic xüsusiyyət 
Frazeological transformation in the English language specific analysis and frazeologies
in process somatic features 
The quantitative character of the language system reflects itself in more frazelogical units. 
Additionally, in many cases, the functionality of words is not the same for different languages. It is related to 
the specificity of the system of languages. In analytical languages, the presence of such trunks (functional 
verbs) decreases, and their frequency increases. Studies show that two to three segments are involved in the 
formation of frazeological units during the frazeological transformation in German. These features are 
derived from the fact that the frazeological half-system is one of the areas in which language is unique. 
Keywords: 
transformation, frazeologism, analytical language, somatic feature
Dilin sisteminin kəmiyyət səciyyəsi özünü daha çox frazeloji vahidlərdə əks etdirir. Əlavə edək ki, bir 
çox hallarda, sözlərin işləkliyi müxtəlif dillər üçün eyni deyil.Bu həmin dillərin sisteminin özünəməxsusluğu 
ilə əlaqədardır. Analitik dillərdə belə feillərin (işləkliyi müxtəlif feillərin) iştirakı azalır, onların işlənmə 
tezliyi isə çoxalır.Tədqiqatlar göstərir ki, german dillərində frazeoloji transformasiya zamanı frazeoloji 
vahidlərin formalaşmasında iki-üç feil iştirak edir. Bu xüsusiyyətlər ordan irəli gəlir ki, frazeoloji 
yarımsistem dilin özünəməxsusluğunu göstərən sahələrdəndir. Frazeoloji vahidlərlə dilin sistemi arasında 
əlaqə, kankret frazeoloji yarımsistemlə həmin dilin kankret sistemi ilə əks olunur. İstənilən dilin frazeoloji 
vahidlərinə nəzər salsaq, aydın olur ki, frazeologizmlərin əksəriyyəti sərbəst söz birləşmələrindən fərqlənmir. 
Aydın olur ki, strukturuna görə eyni olan frazeoloji vahidlər on, yüz, hətta min vahidlərdən ibarət sıra 
(feil+isim, feil+sözönü+isim, sözönü+isim və s.) yaradır. Yaxud seriyaların mövcudluğu təsadufi fakt deyil 
və dilin strukturundan asılıdır. Dilin qrammatik sistemi nə qədər mürəkkəbdirsə, onda o qədər sərbəst, həm 
də sabit sözbirləsmələri sistemi mövcüddur.Məsələn: Azərbaycan və rus dillərində məhz ismin halının 
mövcudlugu hal kateqoriyası olmayan dillərdən altı dəfə çox birləşmə formalaşmasına şərait yarada bilir. 
Dilin transformasiyasinda ana dilindən fərqli olaraq dilin frazeoloji tərkibi dilin sisteminin üususiyyətlərinə 
uyğun olmaqla, eyni zamanda müxtəlif dillərdə və müxtəlif aspektlərdə bu xüsusiyyətləri qeyri-adekvat əks 
etdirir. Frazeologiya üçün xarakterik cəhət olur ki, dildə olan bəzi tendensiyalar, meyllər, frazeologiyada 
dolayısı yolla üzə çıxır. Bir sıra sərbəst söz birləşmələrinin frazeoloji vahidlərə və mürəkkəb sözlərə 
çevrilməsi tendensiyası buna misal ola bilər. Kankret bir dilin frazeologiyasının spesifikası və onun həmin 
dilin sistemi ilə əlaqəsi frazeoloji vahidlərin yaranması üçün bu və ya digər sözdüzəldici tiplərdən istifadə 
üzə çıxır. Ana dilinə tərcümədə, sözdüzəltmə tipləri frazeologizmlərin struktur elementi ilə səciyyələnir. 
Dünya dillərinin bir çoxu frazeologiyada sözdüzəltmə tiplərindən istifadədə yüksək dərəcədə secim 
imkanlarına malikdir. Sərbəst sözbirləşməsində geniş yayilmiş sözdüzəldici elementlər iştirak edir və onlar 
sabit birləşmələrin yaranmasında eyni dərəcədə iştirak etmir. Digər tərəfdən bir sira dillərdə yalnız frazeoloji 
vahidlərdə istifadə olunan müəyyən morfoloji strukturlar mövcüddur. Bir çox şəkilçilər özlərinin 
ekspressivliyi, yaxud başqa səbəbdən yalniz frazeoloji vahidlərin yaranmasinda istirak edir və onlara sərbəst 
sözbirləşmələrində rast gəlmirik. Frazeoloji birləşmələrin ana dilinə tərcüməsində, frazeoloji 
yarımsistemlərdən, dilin sisteminin xüsusiyyətlərinin reallaşmasının özünəməxsusluğu başqa bir cəhətlə də 
meydana çıxır. Sabit söz birləşmələrinin qrammatik strukturu dil sistemindən müxtəlif şəkildə yayınmalar və 
arxaizmlərlə səciyyələnir. Lakin bu zaman ayrı-ayrı, tək-tək, frazeologizmlərə aid olsa da bu dil hadisəsi bir 
sıra hallarda frazeologizmlər qrupunda da müşahidə olunur. Spesifik anomaliya sayılan əlamətlər
frazelogiya daxilində qanunauygun hal alır və məhsuldarlıq qazanır. Yəni frazeloji birləşmənin ana dilinə 
tərcüməsində transformasiyasının mahiyyətini basa düşmək üçün F.Palmerə müraciət edək: “Biz cümlədəki 
münasibətlər haqqında ümumi fikir irəli sürə bilərik. Fəal cümlənin passiv cümləyə çevrilməsinə dair fikir 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
268
söyləyə bilərik: biz isimlərin və ya ismi söyləmin yerini dəyişib “by” sözü əlavə etməklə onu ikinci
cümləyə-passivə çevirə bilərik və eyni zamanda feili aktivdən passivə bilərik. N. Xomski bunu 
“transformasiya” adlandırır. “Syntactic structure”s-də active-passive münasibətlərini belə şərh edir. Əgər S./ 
John sees Mary// NP1-Aux-V-NV2 formasında qrammatik cümlədirsə, onda bu formaya çevriləcək. 
//Mary was seen by Mary// 
NP2-Aux+be+en-V-by+NP1 qrammatik olur. 
Simvolların açılışını yuxarıda vermişik. Azərbaycan dilinin materialına tətbiq edəndə bu belə olacaq. 
//Con Mariyanı gordu// Mariya Con tərəfindən goruldu// 
Göründüğü kimi, /görmək/ feilinin məchul növü ilə belə cümlə düzəltmək olmaz. 
Bu qrammatik cəhətdən düzgün olmayan “cümlə” olardı. Ancaq /Əhməd məktub yazdı// cümləsini 
yuxarıdakı model əsasında məchul növdə demək olar; Sadəcə olaraq, burada /Əhməd/ sözündən sonra 
/tərəfindən/ artırmaq və /yazmaq/ feilini məchul növə çevirmək lazımdır: 
/Əhməd məktub yazdı // /Məktub (Əhməd tərəfindən yazıldı// 
/NP-NP-V+il+xəbər şəkilçisi/ və /NP-NP-Prep+çıxışlıq hal+V+il+dil/ 
N. Xomski özünün əvvəlki sintaktik struktur söyləminə (Syntactic-Structure-Phrase) transformasional 
komponentini əlavə etməklə öz baxışlarında ciddi dönüş yaratdı. Biz qeyd etdik ki, dilçilikdə transformasiya
metodu çoxdan işləyirdi. Xüsusilə Z.S.Hərris, N.Xomskinin müəllimi, transformasiyadan geniş istifadə 
etmişdir. Sintaksisin əsas vəzifəsini leksemlərin ilkin sintaktik səviyyədə işlənməsinin aşkar olunmasını və 
ilkin işlənməsinin ikinciyə uyğunluğunu müəyyənləşdirməkdə frazeoloji birləşmələrin transformasional 
qrammatikası çox önəmlidir. Bu cür uyğunluqların müəyyənləşməsi ümumi sintaksisin əsası hesab edilir.
J.Kurilo-viç leksemin işlənməsinin ilkinliyinin əsas kriteriyasını ona uyğun qrammatik formanın nişansız 
olmasında görürdu.Xomski isə öz təhlil modelini sadələşdirmək qaydaları daha da azaltmaq yolu ilə onu 
təkmilləşdirə bildi 
Qrammatika sahəsində - frazeologizm də sözlər kimi morfoloji əlamətlərə malik olur və cümlə üzvü 
rolunda çıxış edə bilir, onomalogiya sahəsində insanin müxtəlif fəaliyyət növləri ilə əlaqədar olan obyektiv 
gerçəkliyin hadisələrini ifadə edə bilir.Tərcümədə somatik frazeoloji birləşmələrin mövcüdluğu və inkişafı 
müəyyən mənada onun tərkibində olan somatizmin xüsusiyyətləri ilə əlaqədardır. Somatik frazeoloji 
birləşmələrin komponenti- somatizm özündə leksik vahidə məxsus olan xüsusiyyətləri saxlayır. Frazeoloji 
birləşmələrin tərcüməsi zamanı, ingilis və azərbaycan dilində somatizmlərin qarşılıqlı müqayisəsi göstərir ki, 
bədən üzvlərinin adını bildirən somatizmlər həm ingilis, həm də azərbaycan dillərində semantik cəhətdən ən 
zəngin, ən geniş fraza yaratma və sözyaratma qabiliyyətinə malik olan leksemlərə aiddir. Somatizmlərlə 
adlandırılan sözlər daha asanlıqla seçilir və bu orqanlardan hər birinin funksiyası hər bir insan üçün dəqiq və 
aydındır. Frazeoloji birləşmələrin ana dilinə tərcüməsində somatik frazeologiyanin dilçilikdə obyekti və 
onun müxtəlif növləri barədə çoxlu ziddiyyətli rəylər olsa da bir fakt artıq tədqiq edir ki, somatik tərkibli 
frazeoloji birləşmələr ismi xəbəri somatik tərkibli frazeoloji cümlələr insan bədəninin aşağıdakı üzvlərinin 
adı ilə yaranmışdır: mouth, foot, hand, eye, ear, heart, neck və s. 
Məsələn: To speak the truth, St. John, my heart rather warms to the poor little soul (Ch.Bronte, “Jane 
Eyre”) - ( Doğrusunu desəm, Sent Con, mənim hətta bu yazıq məxluqa yazıgım gəlir). 
Somantik söz birləşmələrinin leksik-semantik təhlili müxtəlif dillər üçün ümumi xarakterli bir neçə 
qanunauyğunluğu aşkar etmişdir: sərbəst sözbirləsmələrinin frazeoloji söz birləsməsinə keçməsi ictimai 
amillərlə sərtləşməsi ilə eyni zamanda dilin daxili qanunlarına tabe olmağı ilə baglıdır. Söz birləsməsi 
frazeologiya kateqoriyasına keçən kimi semantik struktur cəhətdən məhdudiyyətə ugrayır və frazeologizmə 
xas olan təkmənalılıq əldə edir. Bu dilin leksik-semantik sisteminə keçdikdə, frazeoloji söz birləsmələrində 
milli dil parlaq şəkildə özünü göstərir. İngilis dilinə aid dərslikləri, dərs vəsaitlərini və oxu kitablarını 
nəzərdən keçirdikdə məlum olur ki, dil öyrənənləri lüğət ehtiyyatının bir hissəsini atalar sözləri təskil edir. 
Azərbaycan dilçiliyində belə konstruksiyaları “frazeoloji cumlələr” , “idiomatik” və “frazeoloji ifadə”
adlandırmışlar.Somatik frazeoloji cümlələrin spesifik xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, burada ifadə edilən fikir 
məzmuna görə bu və ya digər şəxsə aid olsa da,həmin şəxsi bildirən söz somantik frazeoloji cümlə daxilində 
müstəqil mübtəda kimi çıxış etmir. Bu əlamətinə gorə belə konstruksiyalar qrammatik cümlələrdən 
fərqlənir. İsim və feil modeli əsasında (N+V) ingilis dilində mövcud olan bu cür frazeoloji vahidlərin isim 
komponenti foot (ayaq), head(baş), mouth(ağız), hand(əl), heart(ürək), eye(göz), kimi somatik sözlər ilə 
ifadə edilir. 
Somatik frazeoloji cümlələrin növləri ilk baxışda feili və ya ismi xəbərli qrammatik cümlələri 
xatırladır. Somatik tərkibli frazeoloji cümlələrin bir qisminin xəbəri feillə, bir qisminin xəbəri isə adlar 
qrupundan olan sözlərlə işlədilir. Buna görə də belə konstruksiyaları iki qrupa ayrılmaq olar: 
1)
feili xəbərli somatik frazeoloji cümlələr; 
2)
ismi xəbərli somatik frazeoloji cümlələr 
Feili xəbərli somatik cümlələr iş, hal vəziyyət ifadə edir və ya səciyyələndirici məzmuna malik olur. 
Məsələn, Don’t blow your nose.(Fınxırma) 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
269
Frazeoloji birləşmələrin ana dilində tərcüməsi dedikdə, müasir rus dilçiliyində A. Yakovlevskaya 
bunlara oxşar frazeoloji vahidləri sabit ifadələr adlandırır. İngilis dilin tədqiqatçıları isə bu növ 
frazeologizmlərə “predikativ quruluşlu frazeoloji vahidlər” “predikativ frazeologizmlər” adını vermişlər. 
Bununla yanaşı A.Kunin belə konstruksiyaları “predikativ frazeoloji vahidlər” adlandırmışlar. Bu cür 
vahidlər sırasında atalar sözü və məsəllər daxildir. Dilçilikdə ən mübahisəli məsələ olan cümlə səviyyəli belə 
konstruksiyaların atalar sözləri, zərb-məsəllər, hikmətli sözlər, aforizmlər və s. frazeologizm sayılıb-
sayılmamasıdır. İngilis dilinə aid dərslikləri, dərs vəsaitlərini və oxu kitablarını nəzərdən keçirdikdə məlum 
olur ki, dil öyrənənlərin lüğət ehtiyatının konstruksiyaları “frazeoloji ifadə” adlandırmışlar. İngilis dilindəki 
dil faktları göstərir ki, nəqli intonasiya ilə deyilən bu cür konstruksiyaların bir neçəsi məzmunla əlaqədar 
sual sözlərinin artırılması ilə qrammatik sual cümlələrinə ekvivalent kimi də işlənilir.Bəzən isə nida 
cümlələri belə konstruksiyalara aid olur. 
Christ’s foot! ( Aman Allah!) Where are your eyes (gozlərin hara baxır?) Damn your eyes (Gozlərin 
cixsin) və s. 
Frazeoloji birləşmələrin tərcüməsi zamanı inkarlığa əsaslanan somatik frazeoloji birləşmələr 
frazeologizmdə (xüsusi ilə feili somatik frazeologizmdə) növ kateqoriyasının təsdiq və inkarlığın ifadəsi də 
özünü göstərir. Müasir dilçilikdə inkarlıq kateqoriyasına istinasız olaraq daxili və zahiri strukturların 
müvaziliyi prizmasından yanaşmaq, inkarlıq konstituetlərinin reallaşma formalarını cümlənin semantik-
sintaktik modifikasiya elementi kimi tədqiq etmək ideyası ustun yer 
Dil strukturlarına həqiqətən zahiri forma baxımından yanaşdıqda, müəyyən məntiqi-semantik və üslubi 
məhdudluqlar nəzərə alınmazsa, hər bir inkar cümlənin müvafiq “ilkin” strukturundan – təsdiq cümlə 
formasından törəndiyini soyləmək olar.Məsələn: göz yummaq- göz yummamaq, uğur qazanmaq-uğur 
qazanmamaq, ağız açmaq-agız açmamaq və s. 
Məsələnin belə sadələşmiş radikal həlli qrammatik inkarlıq komponentlərinin reallaşma şərtlərinin 
linqvistik mexanizminin dürüst və yıgcam şəkildə ifadə etsə də bu “generative sxematizm” kommunikativlik 
baxımından özünü doğrultmur, qeyri-universal və birtərəfli xarakter daşiyir, inkarın zəngin və çoxcəhətli 
ifadə variativliyini bütün genişliyi və rəngarəngliyi ilə əhatə edə bilmir. İnkarlıq semantikasının reallaşması 
üçün dil nitq bütövlüyündə eksplisit (aşkar) vasitələri ilə yanaşı,geniş implisit (gizli) ifadə formaları sistemi, 
konteksual-situativ indikatorlar da mövcüddur ki, bunların funksional semantik, kommunikativ-pradmatik və 
üslubii yönlərdən araşdırılması mühüm nəzəri və əməli əhəmiyyət kəsb edir. Dil faktlarının təhlili müəyyən 
məntiqi-semantik və strukturla yanaşı,təsdiq “ilkinliyə” əsaslanmayan strukturlar da mövcüddur. 
Birincilər kommunikativ pozitivlər, ikincilər isə neqativlər adlandırmaq olar.Bunların sırasında 
sintaktik frazeoloji birləşmələr idiomatik cümlə quruluşlari,neqativ və privativ frazeologiya xüsusi yer tutur. 
Müasir ingilis dilində aşağğdakğ idiomatik cümlə strukturları yalnız inkarda işlədilir. Frazeoloji 
birləşmələrin ana dilinə tərcüməsi zamanı belə neqativ idiomatik cümlə quruluşları azərbaycan dilinin
müvafiq funksional sematik sahələrində də müəyyən yer tutur. 
Ədəbiyyat 
1.
Veysəlli F. Seçilmiş əsərlər. I cild. Bakı: Mütərcim, 2009 
2.
Bayramov H. Azərbaycan dili frazeologiyasının əsasları. Bakı: Maarif, 1978 
3.
Кунин А.В. Курс фразеологии современного английского языка. М. Выс. Шк. 1986. 
HÜSEYNOVA HƏCƏR 
filologiya üzrə elmlər doktoru, dosent 
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti 
MİR CƏLALIN ƏSƏRLƏRİNDƏ SİNTAKTİK BÜTÖVLƏR 
Açar sözlər
: 
üslub, sintaksis, sintaktik, mətn, təkrar, dialoq
Stylistij features of the peretitions in Mir Calal`s works 
As unique of other language, the peretitions have fulfilled defferent stylistic functions in Mir Calal`s 
art works and also it has served to bring the attention of the reader sometimes the objest, the subject the place 
and the tense. 
Keywords:
style, syntax, syntactic, text, repetition, dialogue
Azərbaycan dilçiliyində sintaktik bütövlərin tam öyrənilməsindən danışmaq hələ tezdir. Çünki 
sintaktik bütövlərin qrammatik və semantik sərhədlərinin dəqiqləşdirilməsi, cümlələrin bir-birinə 
bağlanmasında dil vasitələrinin, intonasiyanın rolu, sintaktik bütövlərin semantik növləri, informasiyanın 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
270
mətndə və cümlələr arasında səpələnmə (yayılma) mənzərəsi, mətnin məzmun və forma vəhdəti, mətn 
kateqoriyaları və digər bir çox problemlər hələ də öz həllini gözləyir. 
Mətn sintaktik səviyyənin mühüm vahididir və onun təşkilində kommunikativ-praqmatik amillər əsas 
yer tutur. Mətnin komponentləri leksik-qrammatik və sintaktik vasitələrlə əlaqələnir. 
Ekspressivlik mətnin əsas qlobal xassəsi, onun ümumi ifadəliliyi, leksik ekspressiv vasitələr isə mətnin 
ekspressivliyini formalaşdıran vasitələrdən biridir. Mətnin –MSB-nin komponentlərini əlaqələndirən
sintaktik vasitələrdən biri təkrarlardır. Təkrarların dildə işlənməsi dilçilikdə universallıq adlandırılan
hadisədir. Dünyanın heç bir dilini təkrarlarsız təsəvvür etmək mümkün deyil. 
Təkrar mətndə xüsusi əhəmiyyət kəsb edən sözün, fikrin - temanın ön plana çıxarılmasıdır. Rus dilçisi 
Kojevnikovaya görə, təkrar və ya təkrarlar seriyası üçün başlanğıc nöqtə həm kontekstin yeni elementləri, 
həm bütün kontekst, həm də köhnə və yeninin kombinasiyası ola bilər. Y.M.Qalkina təkrarların
çoxfunksiyalı olduğunu qeyd edərək, onların daha çox ekspressivlik yaradan vasitə olduğunu vurğulamışdır. 
Təkrarların xarakter xüsusiyyəti onların aydın ekspressiv çalarlı və təsdiq və ya inkar mənası ilə deyilənə 
canlı reaksiyanın ifadəsini özündə birləşdirməsidir. 
MSB-nin komponentləri arasındakı əlaqə vasitələrinin ən geniş yayılmış universal növü təkrarlardır. 
Bir-birinə bağlı iki və daha çox cümlədə mənanın daha aydın çatdırılmasında ən münasib vasitə təkrarlardır. 
Kommunikativ məqsəddən asılı olaraq mətn daxilində bütöv bir cümlə, söz birləşməsi və yaxud ayrıca söz 
də təkrarlana bilər. Təkrar mətn yaradıcılığının çox güclü bir amilidir. K.Abdullayevin xüsusi olaraq 
vurğuladığı kimiŞ özünün struktur mürəkkəbliyindən və ya sadəliyindən asılı olmayaraq təkrar prinsip 
etibarilə mətnin bütövlüyünə xidmət edən çox möhkəm, dayanaqlı bir üsul kimi özünü büruzə verir. Mətndə 
elə məqamlar olur ki, onun özünəməxsus düyünlü nöqtələrində məhz cümlənin təkrarı daha effektiv rol 
oynayır. (6.s.234). Bu fikrə digər tədqiqatçıların əsərlərində də rast gəlinir. Mətnin komponentlərini bağlayan 
sintaktik vasitələr həmin komponentləri elə qapayır ki, bunu başqa heç bir vasitə ilə yerinə yetirmək 
mümkün deyil. 
Paralelizmin mətn daxilində qapalı bir konstruksiya olduğunu qeyd edən Q.Bəyzadə təkrarlığı onun 
əsas şərti hesab etmişdir.(12. 173).Mətnin formalaşmasında təkrar kimi iştirak edən leksik vahidlər çox 
müxtəlifdir. Azəraycan dilində mətnyaradan vasitə kimi bütün cümlə üzvləri çıxış edə bilir. Mətnin 
formalaşmasında təkrarın hansı məqsədlə və hansı şəkildə işlənməsi ilə əlaqədar maraq doğuran bir sıra 
fikirlər mövcuddur. Ə.Abdullayevə görə, mətn mənanın açılması prosesində formalaşır və təkrar çox vaxt 
mətndə üslubi vasitə kimi qəbul edilsə də, onun kommunikativ gücünü artırmaq üçün yanaşı, sonrakı 
cümlədə, yaxud da ardıcıl olaraq işlədilə bilər. (1, 151) 
M. Adilov bütün təkrarları dildə müşahidə edilən ümumiləşmə, mücərrəd- ləşmə hadisəsinin nəticəsi 
hesab edir (7, 195). Azərbaycan dilində təkrarları bütün səviyyələrdə analiz edən M.Adilov dilin üslubi-
poetik sistemində təkrarın sırf fonetik, leksik-semantik və sintaktik qanunauyğunluqları və mahiyyəti ilə 
bağlı maraqlı nəticələr çıxarır: Azərbaycan dilində təkrarlar sistemi poetik dilin ən başlıca əlamətlərindən 
biridir; epik mətni də təkrarlarsız təsəvvür etmək olmaz. Doğrudan da epik əsərlərdə, xüsusilə dastanlarda 
istifadə olunan təkrarlar ən müxtəlif funksiyalar yerinə yetirir: onlar mətnin dayanıqlığını gücləndirir, paralel 
konstruksiyaları bir-biri ilə bağlayır. Məsələn, “Kitabi-Dədə Qorqud”un müxtəlif hissələrində işlənmiş 
çoxsaylı təkrarlar mətnin ritmik konfiqurasiyasının təşkilinə kömək edir. K.Vəliyev hesab edir ki, təkrarların 
belə fəallığı dilin xüsusiyyətləri ilə bağlıdır (29, 230). 
Dildə təkrar bu və ya digər şəkildə tavtologiya yaratmır, mətni üslubi baxımdan naqis etmir, əksinə, 
mətnin, yuxarıda artıq qeyd edildiyi kimi, ekspressivliyinin artmasına gətirib çıxarır. Mətndə tez-tez 
təkrarlanan sözlər çox vaxt bir rəmz kimi çıxış edir. Bədii əsərdə isə təkrarlar əsasən onun ekspressivliyinə 
xidmət edir. Amma qeyd edək ki, hətta sintaqmın hüdudları ilə məhdudlaşan tavtologiya da nizamlayıcı üsul 
kimi sintaqmın istər ritmik-səs, istərsə də məna aspektinin təşkiledici amilidir. Folklor mətnində praktik 
olaraq bütün sintaktik əlaqələr tavtoloji elementlərlə təzahür edə bilər . 
Təkrarla bağlı bir sıra dil amilləri intensivliklə də əlaqədardır. Intensivlik qrammatik hadisə deyil, 
çünki hər hansı bir abstraksiya yaratmır və adətən məhdud sayda sözləri əhatə edir. Intensivlik leksik 
dəyişiklik yaratmadığı üçün, əksinə kəmiyyət fərqi yaratdığı üçün intensivliyi leksik- qrammatik hadisə də 
adlandırmaq doğru deyil. Təkrarların müxtəlif növləri bir-birilə əlaqədar olduqları kimi, onlar arasındakı 
əlaqə lər də öz növbəsində olduqca mürəkkəb və çoxşaxəlidir. Dildə bir halda ümumiləşmiş təkrar söz 
işlənirsə, digər halda onların daha geniş forması: təkrar söz birləşmələri, sadə cümlə, mürəkkəb cümlə və 
s.işlənə bilər. Azərbaycan dilində təkrarlanan bağlayıcılara, əvəzliklərə, xitab və nidalara da rast gəlinir. 
Lakin onlarə birləşdirən ümumi bir cəhət var ki, bu da digər dil vahidlərində olduğu kimi, hər bir təkrarın da, 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
271
istər adi danışıqda , istərsə də bədii ədəbiyyatda obrazlılıq, ekspressivlik yaratmağa, diqqəti əsas fikrə 
yönəltməyə xidmət etməsidir. 
Bədii təkrar vasitəsilə yazıçı oxucunun diqqətini ən mühüm olan hadisəyə, xarakterə, zamana, məkana 
və.s yönəldir. Personajın hiss və həyəcanını, keçirdiyi psixoloji vəziyyətini incəliyi ilə vermək üçün 
təkrardan istifadə edir. Belə olduqda təkrarda ifadə olunan hadisə və ya xarakter oxucunun yadında daha çox 
qalır. Demək olar ki, Azərbaycan yazıçılarının hər birinin əsərlərində bədii təkrardan istifadə edilmişdir. 
Lakin bu təkrar bir-birinin təkrarı deyil. Əsərin janrından təsvir olunan hadisələrin xarakterindən, ən əsası isə 
yazıçının üslubundan asılı olaraq təkrar forma və məzmunu dəyişir. 
Bədii əsərlərin dilində obrazlığı artıran bir vasitə kimi təkrarı qiymətləndirən Mir Cəlal: “ Adətən, söz 
təkrarları bədii ədəbiyyatda, xüsusən şerdə nöqsan sayılır. Dilin ağırlığına, ifadə təsir gücünün zəifləməsinə 
səbəb olur. Təkrar isə əksinə, bədii dilə daha da güc, kəsər verir” (M.Cəlal. Füzulinin poetik xüsusiyyətləri, 
s.87.) – söyləmiş və Füzuli şeirdə təkrarı danışıq dilində yaxınlıq və ana dilinin təbiətinə sədaqət kimi izah 
etmişdir. Mir Cəlal təsvir etdiyi hadisəyə, şəxsə və ya əşyaya oxucunun diqqətini cəlb etmək üçün bədii 
təkrar üslubi vasitə kimi etmişdir. 
Elə oxuyurdu, elə oxuyurdu, deyərdin xanəndənin özüdür (9, IV.68): Sən hara, mollalıq hara hərəkəti, 
mənanı, obyekti diqqətə çatdırmağa nail olmuşdur. Bu cümlələrdəki ritm, axıcılıq, yorğunluq, uzun-uzadı 
sözçülüyün qarşısını almış, mətnə estetik bir yüngüllük gətirmişdir. A.Yefimov təkrarlarda bu cəhəti yüksək
qiymətləndirmiş və “təkrir vasitəsi bədii ifadənin daha təsirli verildiyi, intonasiyanın yüksəldiyi və mənanın 
daha qabarıq verildiyini” qeyd etmişdir (11). 
I.Təkrarlar vasitəsilə inensivlik, şiddətləndirmə çalarları diqqətə çatdırılır: 
Yanıram axı, yandırır məni, Necə yandırmasın ki, cavan, ağlı başında olan igid oğlan qulluğu qoyub, 
qapılarda nökərçilik eləyir (9,I,17): 
II. Əsas hərəkəti diqqətə çatdırmaq üçün feillərin təkrarından istifadə edilmişdir: 
Baxın da... Görürsünüz ki! Başa bax, qulağa bax, ağız-buruna bax, çarıq-patavasına bax, dirilənə bax!.. 
(9,I,109). 
Mir Cəlalın bədii əsərlərinin dilini zənginləşdirən obrazlığı, ekspressivliyi artıran dil vahidlərindən biri 
olan təkrarın müxtəlif formalarından səslərin, birləşmə və cümlələrin təkrarından üslubi məqsədlərlə istifadə 
etməsi onun yaradıcılığına məxsus olan əsas istiqamətlərdən biridir. 
I.Səslərin təkrarı. Aydın həqiqətdir ki, “yüksək sənət əsərlərin həmişə sözlərin dərin mənası və gözəl 
işlənməsinin vəhdətindən yaranır. Poetik əsərin səs xüsusiyyətlərini nəzərə almadan onun bir çox mühüm 
cəhətlərin düzgün başa düşmək, duymaq, hiss etmək mümkün deyil. Bu xüsusiyyətlər isə bədii əsərin səs 
ahəngdarlığında öz əksini tapır ” (4.23). Səs ahəngdarlığında əsas vasitələrdən biridir. Bədii əsərdə ritm, 
ahəngdarlıq yaratmaq üçün eyni və ya yaxın samitlərin ,cümlədə (misrada) təkrarən işlədilməsidir. Eyni 
səslərin təkrarından doğan ahəngdarlığı A.Axundov da yüksək qiymətləndirmişdir. (3.14) 
Türk xalqlarında “Sibir və Altay xalqlarında alliterasiya çox geniş yer tutur ” (12,142-153). “Kitabi-
Dədə Qorqud” dastanı qafiyəli nəsrlə yazıldığı üçün bu eposda alliterasiya, assonans kimi fonetik 
hadisələrdən geniş istifadə olunmuşdur (9, II,79). Mir Cəlalın nəsr əsərlərində samit səslərin ritm yaratmaq, 
təsvir, olunan hadisənin səs çalarını oxucuya çatdırmaq məqsədilə təkrarən işlədilməsinə rast gəlirik: 1-
Bildin nə deyirəm, Qədir? 
-Bəli, bildim. 
-Başa düşdün, hə? 
-Bəli, başa düşdüm (9,II,23) – dialoqda “B” samiti təkrar olaraq replikaların əvvəlində işlənmiş, xarici 
alliterasiya nümunəsi yaradılmışdır. 
II. Sözün təkrarı. Bədii əsərlərdə sözlərin təkrarən işlədilməsi də yazıçının fikrin obrazlı ifadəsi üçün 
seçdiyi xüsusi üslubi priyomdur. “Eyni fonetik tərkibli sözlərdən qrammatik dəyişmələrlə” (6,222) təkrarın 
yaradılması bədii əsərə musiqilik, oynaqlıq gətirir. 
Mir Cəlalın bədii əsərlərində söz təkrarının rəngarəng nümunələri yaradılmışdır: 1. Öskürək də 
qadağandır? Bunu hansı vilayətdə görmüsünüz a kişilər? Öskürək də olmaz? (9,IV,70); 2. -Bu dil mubahisə 
dilidir, müdir əfəndi! 
-Bu dil İslama yaramaz! 
-Bu dil əsli sağlam mühakimə dilidir (9,IV,139). 
Birinci nümunədə feili bağlama tərkibi ilə (sən istəyəndə) zaman məzmunu, ikincidə isə I növ ismi 
birləşmənin (bu dil) təkrarı ilə əsas obyekt diqqətə çatdırılmış, bu dil dedikdə Azərbaycan dili nəzərdə 
tutulmuşdur. 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
272
Mir Cəlalın əsərlərində sözlərin, söz birləşmələrinin – ifadələrin təkrarı ahəngdarlıq, ritmiklik yaradan 
orijinal ifadə vasitələrdir. 
III. Cümlənin təkrarı. Birinci dəfə idi ki, Mirzə Rza şairin hələ çap olunmamış şeirini oxuyurdu. 
Birinci dəfə idi ki, tanımadığı, bələd olmadığı adamlara müraciət edir, qiraətlı şeir oxuyurdu (4, 250). 
Nümunədə Mir Cəlal mübtəda budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlənin baş cümləsini təkrar-təkrar 
işlətməklə oxucunun diqqətini əsas hadisəyə cəlb etmiş və cümlədə həm də personajın sevincini, həyəcanını 
obrazlı şəkildə əks etdirmişdir. Baş cümlə əvvəl, budaq cümlə sonra işlənmiş, baş cümləyə “ki” bağlayıcısı 
ilə bağlanmışdır. 
“Sintatik paralelizmlərdə nə qədər çox üzvlər olsa da, üç üzvə malik paralelizm xüsusiyyətindən fərqli 
xüsusiyyət daşımır” (2.37) Lakin bədii əsərlərin dilində bəzən fikrin emosional, bədii, obrazlı ifadə edilməsi 
üçün üzvlərinin sayı çox olan paralellərdən istifadə edilir. Bu isə əsərin və obrazların dilində təbiilik, canlılıq 
gətirir və situasiyanın xarakterini şərtləndirir. 
Mir Cəlalın əsərlərində sintatik paralelizmlərin köməyilə bəzən vəziyyətlər, əşyalar, hadisələr, 
obrazlar qarşılaşdırır, müqayisə edilir. Bu isə hadisələrin mahiyyətini, obrazların mənəvi-psixoloji durumunu 
daha dəqiq bütün incəliyi ilə açmağı, oxucuya çatdırmağa şərait yaradır. Mir Cəlal bədii əsərlərində yaratdığı 
sintatik paralellərdə bəzən antonimlərdən, sual əvəzliklərindən də istifadə etmişdir ki, bu üsulla da həmin 
təkrarların ekspressivliyinin gücləndirilməsinə nail olmuşdur. Məsələn, 
-Ay zalım oğlu, belə bir işin var, məni niyə çağırırsan, niyə deyirsən, niyə də qadağan eləyirsən?! 
(9,III,451): Özün görürsən ki, biz hara, gəncəli hara?! (9,I,31). 
M.Adilov sintatik-konstruktiv təkrarları “bütovlükdə sintatik frazeologizm -lərə daxil edilə bilən 
xüsusi növlü ifadə tərzi” adlandırılmışdır (1.166). Bu təkrarlarda qeyri-müəyyənlik, obrazlılıq, konkretlik 
və.s məna çalarları poetik bir dillə ifadə olunur. 
Mir Cəlalın bədii əsərlərində yaratdığı təkrarlar ifadə vasitələr baxımından da çox müxtəlifdir. Demək 
olar ki, yazıçı bütün nitq hissələrindən təkrarların yaradıl-masından istifadə etmişdir ki, bu da onun həm fərdi 
üslubundan, həm də ifadə olunan məfhumun, hadisənin məzmunundan, keyfiyyətindən asılı olaraq 
dəyişmişdir. 
Təkrarlar bədii əsərlərin dilində kinayə, nifrət, sevinc, qəzəb və.s kimi kateqoriyaların meyarı şəklində 
çıxış edir. “Чаще всего повтор той или иной фразы об обстановке мысли и состредоточении внимание 
на каком-то очень важном для персонажа вопросе” (Андраманова.Н.А). Təkrar vasitəsilə mətndə ritm, 
musiqilik yaradılır. “Потому и можно даже их назвать в какой-то мере музыкой словесной речи» 
(Курбатов.Х.Р.) 
Mir Cəlalın bədii dilinin sintaksisində cəlbedici ritm, ahəngdarlıq, diqqətəlayiq estetik xüsusiyyətlər 
cəmləşmişdir. Bədii əsərlərinin qrammatik-sintaktik tərkibi ilə sənətkar çalışır ki, öz fikirlərini, bədii əsərin 
əsas ideyasını oxucuya – xalqa çatdırsın. Bunun üçündə ən mühüm cəhət kimi danışıq dilində əsaslanan 
yazıçı sintaktik fiqurların üslubi funksiyalarını genişləndirməyə, əsərin dilini, formasını zənginləşdirməyə 
nail olur. Sintaktik vahidlərin üslubi funksiyalarını məqsədyönlü şəkildə əlaqələndirərək Mir Cəlal güclü 
bədii ifadə vasitələri yaratmışdır. Bu isə sənətkarın fərdi üslubunu səciyyələndirən əsas cəhətlərdən biridir. 
Ədəbiyyat 
1.
Adilov M. Azərbaycan dilində sintaktik təkrarlar. Bakı: “Elm”, 1974, 233 s. 
2.
Adilov M. Azərbaycan dilində sintaktik paralelizm. ADU, Dil-ədəbiyyat, B.1974,N 4 
3.
Axundov A.Dil və üslub məsələləri. Bakı: “Gənclik” , 1970, 104 s.
4.
Allahyarov K.H Azərbaycan şeirində səs ahəngdarlığı və funksiyaları haqqında. Azərb.SSR EA-nın 
Xəbərləri. (Ədəbiyyat, dil, incəsənət şer.) Bakı, 1986, N 4s.23-29 
5.
Bağırova Q. Bədii əsərlərdə danışıq dilinin qrammatik xüsusiyyətləri. Bakı: APİ, 1978,95 s 
6.
Cahangirov M. Janr və dil-üslub məsələləri. “Azərbaycan” jurnalı N 9. Bakı, 1958. 
7.
Xalıqov F.Folklor onomostikası. Bakı: Elm, 1998, 137 s.
8.
Məmmədov M. Nərimanovun publisist əsərlərində təkrarların üslubi xüsusiyyətləri. EA Xəbərləri. 
Ədəbiyyat. Dil.İncəsənıt. N. 1 Bakı, 1973 s.48-61. 
9.
Mir Cəlal. Seçilmiş əsərləri. I,II,III,IV cildlər. Bakı, 1967, 1968
10.
Tanrıverdiyev Ə. “Dədə Qorqud kitabı”nın dil möcüzəsi. Bakı: Nurlarn, 2008,181 s. 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
273
HÜSEYNOVA RƏNA 
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru,dosent 
Azərbaycan Tibb Universiteti 
AZƏRBAYCAN DİLİNDƏ İNGİLİS MƏNŞƏLİ SÖZLƏRDƏ BAŞ VERƏN LEKSİK VƏ 
SEMANTİK DƏYİŞİKLİKLƏR 
Açar sözlər: 
ingilis dili, Azərbaycan dili, leksika, semantika, alınma söz
Semantic transformation of mutual English origin words in Azerbaijani 
The article analyses semantic transformation of mutual English origin words in Azerbaijani, 
investigated some turms of sports and domestic character, also it analyses the use of these turms in public 
texts and literary literature. 
Keywords: 
English, Azerbaijani, lexical, semantics, my foread word
Dilin başqa dillərdən aldığı sözlərin müəyyən anlayışların, əşyaların, hadisələrin adlarını ifadə etməyə 
xidmət edir Alınma ilkin dövrdə konkret sematikaya malik olur. Adətən, söz aid olduğu dildə bir sıra 
mənalara malik alolursa, keçdiyi yeni dildə onun bu mənalardan çox vaxt biri istifadə olunur. Zaman 
keçdikcə, alınma söz yeni mənalar qazana bildiyi kimi, əvvəlki mənasını itirə bilir. Alınma sözün belə bir 
prosesə qoşulmasıonun dil vasitəsi ilə assimilyasiyası əlaməti kimi qəbul edilir. Alınma obyekt dildə sematik 
transformasiyaya məruz qalır. Sematik transformasiya dilçilikdə araşdırılmış məsələlərdəndir. Obyekt dildə 
alınma sözün mənasının genişlənməsi və ya ndaralması, onun məcazi mənada işlənməsi semantik 
transformasiya kimi başa düşülür. 
Bir sıra tədqiqatçılar alınma sözlərə yalnız onların mənalarının daralmasının, bu sözlərin məcazi 
mənalarda işlənməsinin xas olmasını qeyd etmişlər. Bu fikir sonralar tənqid olunmuşdur. Alınma sözlərin 
yeni keyfiyyət qazanması cəmiyyətdə baş vermiş dəyişmələrlə millətlərarası əlaqələrin, o cümlədən dil 
əlaqələrinin genişlənməsi ilə bağlıdır. V.Q.Kostomarov müasir dövrdə sözlə
r
in semantik strukturunun 
dərinləşdiyini, onların yeni mənalarının yaranmasını qeyd edir. İngilis dilindən alınmaların sematik 
strukturunun genişlənməsi onların həyatımızın müxtəlif sahələrinə nüfuz etməsi prosesində baş verir. 
Alınma sözün müxtəlif sahələrə keçməsi onun məna dairəsinə təsir göstərir. Bəzi hallarda keçid 
prosesində söz bir vaxt dilə daxil olduğu ilkin mənanı itirərək yeni məna qazanır. Başqa halda ilkin məna 
qalmaqla alınma sözün semantikasında dəyişmə yaranır. Qeyd olunan məsələləri konkret nümunə əsasında 
araşdırmaq düzgün nəticələr əldə etməyə imkan verir. 
Biznes 
( ing. 
busness
) sözü 1966-cı ildə çapdan çıxmış Azərbaycan dilinin izahlı lüğətinə daxil 
edilməmişdir. Avropa mənşəli sözlərin qısa lüğətində alınma sözün mənası şəxsi yığımla əlaqədar 
kommersiya işi kimi izahlanır. Bu fəaliyyətlə məşğul olan şəxs isə 
“biznesmen” 
adlanır. Lüğətdə 
“biznesmen” 
sözünün izahında yazılır: “ ABŞ-da tacir, fırıldaqçı, işbaz, sahibkar; hər şeydən yüksək gəlir 
almağa çalışan kapitalist” (ASML). Göründüyü kimi, rus dili vasitəsilə Azərbaycan dilinə keçmiş alınma 
leksik vahid sovet dövründə mənfi məna daşımışdır. İngilis dilində biznes çoxmənalıdır. Onun əsas mənası 
“iş”, “daimi məşğuliyyət”, “ixtisas”dır. Sözün digər mənası “ticarət və kommersiya fəaliyyəti”dir. Hazırda 
Azərbaycan dilində istifadə edilən biznes sözü “gəlir gətirən iş” mənasında işlənir. İşlənmə səviyyəsinə görə 
məhsuldardır. Təkcə iqtisadi sahəyə aid termin olmayıb, ümumişlək leksik vahiddir: “Deyirəm ki, Həmid 
yaradıcı insan olmaqla yanaşı, biznesi də çox gözəl bilir. Ailə qurandan sonra müəyyən ehtiyaclar vardır, o, 
bir biznes əməliyyatını həyata keçirdi və çox da uğurlu alındı” (“Şərq” qəzeti, 12 oktyabr, 2004); “Bir neçə 
gün öncə Şəkidə Regional biznes Tədris Mərkəzinin açılışında iştirak edən Fərhad Əliyev özünü prezident 
kimi aparırdı” (“Etimad” qəzeti, 06-09.11.2004). 
Böyük tennisdə və voleybolda topun oyuna daxil edilməsi 
servis
(service) adlanır. İngilis dilindən 
Azərbaycan dilinə ilk keçən məna da idman termini olmuşdur. “İlahə Qədimovanın əsas heyətdə oyuna 
buraxılması servis zamanı olur. Görünür, məşqçi Faiq Qarayev yetirməsinin servisdən komandamıza xal 
qazandıracağına ümidlidir” (“Olimpiya dünyası”, 1 oktyabr, 2004). 
Sonralar servis “məişət xidməti” anlamında da işlənməyə başlanmışdır. 
Server 
də idman terminidir. Tennisdə topu oyuna daxil edən idmançı server adlanır. 90-cı illərdə həm 
servis
, həm də 
server 
sözlərinin semantikasında dəyişmə baş vermişdir. Terminlər indi sosial-iqtisadi və 
başqa sahələrə aid anlayışları ifadə edir. 
Server
-“kiçik və orta biznesdə istifadə olunan, əsas məlumatları 
saxlayan və ötürən kompüter” mənasındadır.

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
274
Servis sözünün daha iki mənası yaranmışdır: 1) məhsulun istehlak və satışı sisteminin təkmilləşdiril-
məsinə yönəlmiş kompleks xidməti təmin edən marketinq fəaliyyətinin alt sistemi; 2) sosioloji sorğu. 
Eyni hadisə özünü 
server 
sözünə münasibətdə də göstərir. Bu söz də yeni məna qazanmış, müxtəlif 
sözlərlə yeni terminoloji birləşmələr əmələ gətirmişdir. İndi server – “internet şəbəkəsinə qoşucu kompüter” 
mənasında işlənir. “İnternetə girmək üçün əvvəlcə serverə qoşulmaq lazımdır. Bunun üçün serverin telefon 
nömrəsi yığılmalıdır”. 
Alınma leksika, o cümlədən ingilisdən alınma sözlər dilin leksik sistemində gedən proseslərdə fəal 
iştirak edir. Ümumişlək leksik vahid kimi alınmış söz terminləşə bildiyi kimi, alınma terminin xüsusi leksik 
vahid səciyyəsini itirməsi də mümkündür. Müasir dövrdə terminoloji mənanın itirilməsinin tez-tez baş 
verməsi ədəbiyyatda qeyd olunur. 
İngilis dilindən alınma sözlərin publisistik mətnlərdə, mətbuatda tez-tez istifadə olunması onların 
semantikasına əsaslı təsir göstərir. Mətbuatda işlənən alınma sözlərin semantik strukturunda dəyişmə baş 
verir. Sözün məna həcminin genişlənməsi yeni semlərlə zənginləşməsi özünü göstərir. Belə hallarda 
determinləşmə semantikgenişlənmənin təzahür amilidir. Bir çox innovasiyalar məcazi mənada istifadə 
olunur, yeni mənalı söz müxtəlif semantik qrupun sözləri ilə söz birləşməsi tərkibində işlənir. Semantik 
derivasiya prosesində mənanın genişlənməsi əsas yeri tutur. 
İngilis dilindən alınma sözlərdə mənanın genişlənməsində ilkin leksik-semantik variantın arxiseminin 
ümumiləşməsi baza leksik-semantik paradiqmasının hüdudlarından kənara çıxması da mühüm rol oynayır. 
Məsələn, 
xit 
müəyyən dövrdə böyük populyarlıq qazanmış musiqi əsərinə deyilir. “Populyar musiqi 
əsəri” arxisemi semantik derivasiya prosesində istənilən populyar hadisə və fakta aid edilir. 
Pressinq 
– baketbolda qarşı tərəfin oyunçusuna tətbiq olunan sərt mübarizə formasıdır. Əsas arxisem 
kiminsə fəaliyyətini məhdudlaşdırmaq, onun sərbəstliyini əlindən almaqdır. Əvvəllər bu yalnız idman 
oyunlarına aid olsa da, hazırda istənilən fəaliyyət sahələrinə şamil olunur. 
Treninq
– yarış dövrü üçün orqanizmin maksimal hazırlığını təmin etmək üçün sistematik məşqləri 
nəzərdə tutur. Arxisema “idman məşqidir”. Müasir dövrdə sözün mənası genişlənmiş və müxtəlif fəaliyyət 
sahələrində işə hazır olmaq üçün məşqləri, formanı saxlamağa əhatə etməyə başlamışdır. 
Reytinq 
– fərdi və komanda fəaliyyətlərinin ədədi göstəricisidir. İlk əvvəl şahmata, sonralar tennisə aid 
olmuşdur. Hazırda təkbətək mübarizə və komanda idamn növlərində istifadə olunur. Qiymətləndirmənin 
ədədi göstəricisi arxisemində dəyişmə baş vermişdir. Ədədi göstərici əsas götürülmür. Hazırda 
reytinq 
sözünün semantikası genişlənmişdir. 
Autsayder
– “futbol və ya xokkey komandasında sağ və ya sol kənar oyunçusu” anlamındadır. 
Monitor 
– 1) emal sistemlərində əməliyyatları idarə və nəzarət edən, yoxlayan maşın proqramı; 2) 
proqramlaşdırma dillərində ümimi vasitələrdən istifadə etmək üçün proseslərin sinxronlaşdırılması və 
əlaqələndirilməsi mexanizmi; 3) sistemi idarə edən displey. 
Kompüterin insan məişətində geniş yer alması, onun dəstinə daxil olan monitor sözü də ümumişlək 
leksik qata daxil olmuşdur. Bununla yanaşı, monitorun “ekran” mənası da vardır. 
Monitorinq 
– cari mühiti (sistemi) fasiləsiz yoxlayan və idarə edən, istifadəçiləri xoşagəlməz halların 
və böhran vəziyyətlərinin yaxşılaşması haqda xəbərdar edə bilən proses. 
Monitor 
və 
monitorinq 
alınma sözləri terminoloji səciyyə daşıyan yeni söz birləşmələrinin tərkibində 
iştirak edirlər. 
İngilis dilindən alınma sözlərin bir qisminin mənasının genişlənməsi ilkin leksik-semantik variantının 
differensial semləri itirməsi nəticəsində meydana çıxır. 
Alınma sözün mənbə dildəki predment-anlayış uyğunluğu obyekt dildə başqa sözlərlə sistemdaxili 
əlaqəyə girməmiş bu leksik vahidin mənasını açmağın əsas şərtidir. 
Dilə keçməsinin başlanğıc mərhələsindəki sözlə yeni dilə uyğunlaşmasının digər mərhələləri arasında 
olan söz arasında fərq vardır. İlkin mərhələdə yeni leksik sistemə girən söz başqagerçəkliyə aid anlayışı, 
predmenti adlandırır, leksik sistemin digər vahidləri ilə rabitədə çıxış etmir. Belə sözlər, bir qayda olaraq 
etnoqrafik, tarixi, coğrafi, bədii mətnlərdə işlənir. 
Ədəbiyyat 
1.
Xudiyev N. Azərbaycan dilinin zənginləşmə yolları 
2.
Qarayev A. Müasir Azərbaycan dilində Avropa mənşəli leksik alınmalar. 
3.
E.Haugen: “The analyse of indiguistic horriwing”, “Lang”, 1950. 
4.
Horn P.: “Crundries der neupersiselie etimologie”, Strasbourg, 1993. 
5.
Супечанская Л.В. «Заимствование слов и практическая транскрипция». Издательства «Москва», 
1962. 
6.
И.В.Соловьева: «Нормализация научно-технической терминологии», М., 1965. 
7.
R.C.Cəfərov: “Azərbaycan dilində işlənən Qərbi Avropa mənşəli alınma sözlər”, Bakı, 2001. 
8.
H.Ə.Həsənov: “Müasir Azərbaycan dilinin leksikası”. Bakı 1978, ADU nəşri. 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
275
HÜSEYNOVA SEVİNC
Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti, UNEC 
ONOMASTİKANIN İNGİLİS VƏ AZƏRBAYCAN DİLLƏRİNDƏ 
YARANMASI, İNKİŞAFI VƏ İFADƏ VASİTƏLƏRİ 
Açar sözlər: 
onomastika, toponim, transliterasiya 
The analysys of proper names in Englis and Azerbaijani languages 
This work is devoted to proper names, to their analysys on English and Azerbaijani languages. It is 
analysed their own names, development, change, a lexical and grammatical from and the possibilities of 
style. It is proved that proper names are a product of thinking of the people and explain history of the people, 
its tradition, outlook and life. Especially a great place is given to antroponomics, one of the main divisons of 
onomastics. In the atricle the speech also goes about the correct transliteration of proper names. 
Keywords: 
onomastics, toponymy, transliterstion 
Nitqin yaranması və tədricən inkişafı ilə əlaqədar olaraq xüsusi adların yaranması zərurəti meydana 
çıxmışdır. Xüsusi adlar xalqın tarixini, milli adət-ənənələrini, dünya görüşünü, həyat tərizini və s. izah edir, 
aydınlaşdırır. 
Dilçiliyin ən böyük şöbələrindən biri olan onomalogiya dilimizdə mövcud olan bütün xüsusi adların 
yaranmasını, inkişafını, dəyişməsini, leksik və qrammatik qurluşunu, üslubi imkanlarini və s. öyrənir. 
Onomastika bütövlükdə xüsusi adları toplusudur. Xüsusi adlar ümumi adlardan yarandığı kimi xüsusi 
adlardan da ümumi adlar yaranır. Bunlar “apelyativ” adlanır. Ümumi adlardan və ya apelyativlərdən xüsusi 
adlar əmələ gəlir. Məsələn, “qızılgül” sözü həm ingilis dilində həm də Azərbaycan dilində eyni mənaya 
malikdir:
a)
Şəxs adları, soyadları, təxəllüs və ləqəblər 
b)
Coğrafi adlar 
c)
Səma cisimlərinə verilən adlar
d)
Qəzet və jurnallara verilən adlar 
e)
Heyvanlara verilən xüsusi adlar 
Xüsusi ismləri ümumiləşdirərək belə adlandırmaq olar: 
İnsan adları-antroponimlər, coğrafi adlar-toponimlər, tayfa və millət adları etnonimlər, çay,dəniz,göl 
adları-hidronimlər, heyvan adları-zoonimlər. Kosmik adları-kosmonimlər, səcdəgah adları-teonimlər, 
əşyalara və müəssisələrə verilən adlar-ktermatonimlər. 
Antroponomika onomastikanın ən geniş yayılmış sahələrindəndir. 
Antroponomika onomastikanın ən geniş yayılmış sahələrindəndir. 
Antroponomiya-yunan mənşəli olub-anthropos ( insan.adam, şəxs) və onoma ( ad) sözlərindən 
ibarətdir. Antroponomiya insan adlarını öyrənən sahədir. 
Azərbaycan dilçiliyində bu termin insan adları ( Xurman, Sevda,Elşad, Samir və s.) ingilis dilində isə 
“Personal names” ( Tom, Elizabeht, Hamlet Laura və s. ) kimi ifadə olunur. Antroponimlər ünsiyyətlə bağlı 
meydana gəlmişdir. Qədim latınlar
insanın adını özünə bərabər tutmuş “ Homen nomen” demişlər. Ada belə bir münasibə elə bizim də bir 
sıra xalq ifadələr təzahür edir: “ İgid ölər, adı qalar”, Adın çıxmaqdansa, canın çıxsamyaxşıdır”, və s. Ad 
həmişə san, nüfuz, reputasiya hesab olunmuşdur. Tanınmış adama “ adlı-sanlı”, pis əməl edənə isə “ heç 
adına-sanına yaraşmır” deyilməsi təsadüfi deyildir. Adlar ilk insan qrupları, ailə yaranandan meydana 
gəlmişdir. Tayfa, nəsil, yaxud ailə içində adamların sayı artdıqca onların fərqləndirmək, fərdləşdirmək lazım 
gəlirdi. Adlar məhz bu zəruri tələbdən törənmişdir. 
Tədqqatçı alimlərimizdən A.Axundov, A.Qurbanov, M. Adilov, A.Əliyev, Ə.Cavadov və başqaları 
antroponomikaya aid məqalələr, elmi işlərlə çıxış etmişlər. 
Xarici dilçilərdən onomologiyanin tədqiqində C.S.Mill, X.Cozef, B.Rassel, M. Breal, A.V.Nikonov, 
A.V.Superanskaya, S.Syorensen və başqalarının xidməti böyük olmuşdur. 
Dahi Azərbaycan mütəfəkkiri A.Bakıxanov ilk dəfə olaraq “ Gülüstani-İrəm” əsərində antroponimlərin 
tədqiqinə geniş yer vermişdir. Əsərdə Xaqani Şirvani, Nizami Gəncəvi, Seyid Həsən Şirvani, Əbülüla 
Gəncəvi, Məhsəti Gəncəvi və başqa görkəmli şəxsiyyətlərin həm tərcümeyi-hallarını. Həm də adlarının 
izahını vermişdir. Həmçinin o, “Adlar və titullar haqqında” əsərini yazmış və bir çox titulların leksik 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
276
mənalarını vermişdir. Tarixi şəxsiyyətlər- hökmdarlar, şahlar. Fatehlər, yazıçılar, şairlər və s. xalq arasında 
öz ləqəbləri ilə tanınmışdır. 
M.F.Axundovun “ Aldanmış kəvakib” povestind’ on yeddi obraz göstərilir. 
“Hindistan şahzadəsi Kəmalüddövlənin öz dostu İran şahzadəsi Cəlalüddövləyə yazdığı məktub” adlı 
fəlsəfi əsərində saysız-hesabsız onomastik vahidlər-antroponimlər, toponimlər, hidronimlər, ideonimlər və s. 
işlədilmişdir. Əsərdə 150-dən çox antroponim qeydə alınmışdır. Bütövlükdə antroponimlər əsərin ideyasına. 
Süjet xəttinə xidmət edir. 
Dilimizdə çoxlu ərəb və fars mənşəli adlar vardır. Bu adlar 7 ci əsr və sonrakı dövrlərdə ərəblərin 
Azərbaycanı istila etməsi ilə bağlıdır. M.F.Axundov yaşadığı dövr, yəni 19 cu əsr üçün həmin adlar 
xarakterikdir. 
Tarixi abidələrimizdən olan “Kitabi-dədə Qorqud” dastanı Oğuz xalqının həyat və mübarizə
tarixindən bəhz edir. Dastanda xeyli şəxs adları çəkilir.İ.Şıxıyevanın hesablamalarına görə dastanda 77 şəxs 
adı çəkilir. Bu adlardan biri də “din sərvəri məhəmməd” peyğəmbərdir. Məhəmməd peyğəmbərin adı 
dastanın ayrı-ayrı boylarında təqdim olunmuşdur. Məsələn, “ adı görklü Məhəmmədə salavat gətirdilər”. “ 
Gorklü Məhəmməd” deyəndə “görkəmli, yaraşıqlı Məhəmməd” nəzərdə tutulur. Dastanın əksər boyları “ 
günahlarını adı görklü Məhəmməd Mustafaya bağışlasın” cümləsi ilə tamamlanır. Dastanda İslam dinin 
müqəddəs şəxslərdən Əli, Həsən, Osman, Hüseyn, Ayişə, Fatimə və başqalarının adı çəkilir. “ Kitabi-dədə 
Qorqud “ dastanında salur Qazan adı demək olar ki, bütün boylarda çəkilir. Digər qəhrəmanlardan bayandır
xan, sölkü Məlik, Aruz Qoca, Banu Çiçək və başqalarının adları da çəkilir. 
Mahmud Kaşğarlarının “ Divani lüğət-it-türk” ‘əsəri əvəzsiz tarixi xəzinələrdən biridir. Bu lüğətdə türk 
xalqlarının dili, mədəniyyəti, etnoqrafiyası,folkloru, adətləri öz əksini tapmışdır.”Divan” da onomastika 
məsələləri xüsusi yer tutur. Mahmud Kaşğarlı əsərdə toponimik adları-qədim şəhər, göl, çay adlarını xəritəyə 
köçürmüşdür. Qaraxanlılar dövrünün toponimik sistemini ətraflı əks etdirilmişdir.”-Divan” da dünya 
xəritəsinin ərazi toponimləri əks etdirilmişdir. Bu, ilk türk xəritəsi və orta əsrlərin ən dəqiq xəritələrindəndir. 
Xəritədə Azərbaycanın adı “ərzai-Azərabadqan” kimi çəkilir. Azərbaycanın coğrafi mövqeyi və qonşu 
ölkələr göstərilir.” Divan” da həmçinin 110 şəxs adı çəkilir. Kişi adları çoxluq təşkil edir: Atış, Burslan, 
Barman, Əfrasiyab və s. Qadın adlarından Altun, tarım,Sürəyya və s. göstərilir. Mahmud Kaşğarlı dövründə 
türklər iki qola ayrılırdı: Şimalı qrupu (qipçaq) şəxs adları ( Azak, İnal, Kay,Səlcuk və s.) Lüğətdə 70% türk, 
20% ərəb və 10% fars mənşəli şəxs adları işlədilmişdir. 
M.Kaşğarlının “Divan” inda 180-ə qədər toponimdən istifadə olunmuşdur. Divandan türk mənşəli yer 
adlarından –Altun xan, İşık göl, Tərin dəniz, Suvar və s ərəb və fars mənşəli yer adlarından- fərqanə, Buxara, 
Sayram. Yemən və s tayfa adlarından- Türk, Kumuk, Bulğar, Tankut və s şəxs adlarından- Şu, Kəşmir, 
Nişabur, Barsğan və s. adları bunlardır: Sitkün, Suğnak, Karnak,Karaçuk, Sepren (Sabran). 
Onomastik vahidlər xalq təfəkkürünün məhsuludur. Onomastika elmində toponimlər də xüsusi yer 
tutur. Toponimya-yunanca topos (yer) və onoma adi sözlərindən ibrətdir. Toponimlər- tarixi-coğrafi yurd-
ların aydınlaşdırılması baxımından mühüm mənbədir. Toponimlər tarixi qaynaqların, ictimai-siyası forma-
siyaların daşıyıcısıdır. Tarixi-coğrafi toponimləri məna baxımından aşağıdakı kimi quruplaşdırmaq olar: 
1.
Tayfa, el-oba adları: Oğuz eli, Abxaz eli, alpanlar, abxazlar. 
2.
Dağ,dərə,dəniz,çay,yer. Yurd, meşə adları: Xəzər dənizi, Qara dəniz, Şimal dənizi, Şah dağ, 
Babadağ, Alp dağları, Göy-göl, kür çayı, Temza çayi və s. 
3.
Dövlət,şəhər,qala,qəsr adları: Azərbaycan, Fransa, London, Gəncə, Əlincə qalası, Qız qalası və s. 
Azərbaycan dilçiliyində ilk dəfə Afət Abbasova ingilis və Azərbaycan antroponimlərini müqayisəli 
şəkildə tədqiq etmişdir. Belə ki, alim ingilis və Azərbaycan şəxs adlarının struktur və semantik 
xüsusiyyətlərini müqayisəli şəkildə öyrənmiş, onların oxşar və fərqli cəhətlərini müəyyənləşdirmişdir. 
Qeyd etdiyimiz kimi ad insanlara, coğrafi obyektlərə ona görə verilir ki, onları bir-birindən 
fərqləndirmək olsun. Məsələn , Arif, Elşən,Nərgiz,Günay və digər şəxs adları deyəndə bilirik ki, bunlar 
azərbaycanlılara məxsus adlardır; Nadejda, Olya,İvan, Aleksandr adları rus şəxs adlarıdır: Tom, Bella, 
Herbert, Cek, Flora, Elizabet və s. adlar deyiləndə bilirik ki, bunlar xarici şəxs adlarıdır. 
Həmşinin də coğrafi adlardan Bakı, Bərdə, Qazax deyiləndə Azərbaycan respublikasının şəhərləri 
London, Vaşiqton, Moskva, Berlin, Paris və s. deyiləndə xarici ölkərin şəhərləri başa düşülür. 
Azərbaycan dilinə german dillərindən keçmiş bir çox şəxs adları vardır. Məsələn: Kişi adları : Elmar, 
Elvin, David və s. Qadın adları: Ofeilya, Elmira, Flora, Raya və s. Azərbaycan şəxs adlarında variantlılıq səs 
əvəzlənməsi və artım yolu ilə əmələ gəlir. Məsələn: Soltan-Sultan, Rəşid-Rəşad, Almaz-Almas və s. İngilis 
şəxs adlarında bir adın neçe variantı olur. Məsələn: Bell, Bella, Belle, Rob, Robbie, Robin. 
Artıq dünyada ünsiyyət vasitəsi kimi ingilis dilinin rolu böyükdür. Azərbaycan dili ölkəmizin dövlət 
dili, ingilis dili isə beynəlxalq əlaqələr kimi aparıcı rola malikdir. Azərbaycan xüsusi adlarının, Toponimik. 
Hidronimik və ktematonimik adların ingilis dilinə tərcüməsi dilinə tərcüməsi çox önəmlidir. Bunların 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
277
transliterasiasında çox variantlılıq hökm sürməkdədir. Məsələn, bir sıra Azərbaycan xüsusi adları müxtəlif 
variantlarda verilir: Bakı-Baki\ Baku. Abşeron-Abşeron\ Apsheron, Füzuli-Fizuli\ Fizuly, Hüseyn-Hussein\ 
Huseyn, Sevinc-Sevinj\ Sevindj və s. 
Xüsusi adların bir dilə çox variantlı deyil, birvariantlı transliterasiya olunması məqsədə uyğundur: 
Bakı, Abşeron, Fizuli, David, Teymur və s. 
Azərbaycan dilində bir sıra fonemlər vardır ki, onlar ingilis dili üçün səciyyəvi deyildir. Həmçinində 
ingilis dilində olan bir sıra fonemlər Azərbaycan dilinin səs tərkibində yoxdu. Bu fərqlərdə Azərbaycan 
xüsusi adlarının ingilis dilində bir neçə variantda transliterasiya olunmasına səbəb olmuşdur. Məsələn: Azər-
baycan-Azerbayjan\Azerbaijan, Qazax-gazakh \ Gazak. Gencə-Ganja\ Gandja, Üzeyir-uzeir\ Uzeyr, və s. 
Xüsusi düzgün transliterasiya bir-birinə uyğun adların eyni cür oxunmasına səbəb ola bilər. Bu isə 
elmi araşdırmalarda İctimai işlərdə böyük qarışıqlıq yarada bilər. Bunun üçün Azərbaycan xüsusi adlarının 
ingilis dilinə itransliterasiya olunmasının, vahid və sabit orfoqrafik normalarının hazırlanması və vahid 
meyyarın müəyyən edilməsi vacibdir.
Ədəbiyyat 
1 Ə.N.Mikayılova. Onomastik vahidlarin üslubi imkanları. B.2008 
2 A.Qurbanov və onun onmastika məktəbi, Bakı. Maarif, 1999 
3. C.İ.Kazımov. Mahmud Kaşğarlının “ Divanü Lügat-it-Türk” əsərində onomastik leksika. Bakı-2009. 
HÜSEYNOVA-QƏHRƏMANLI AYTƏN 
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nəsimi adına Dilçilik Institutu 
BEYNƏLMİLƏL DERİVATİV TERMİN ELEMENTLƏR 
Açar sözlər: 
terminologiya, termin element, terminyaratma, terminoloji sistem, derivasiya prosesi 
The international derivative term elements 
The article devoted to the international term elements which created new terminological units in 
derivation process. The internationalization tendence of scientific discoveries led to the fact that the modern 
development level of science and technology shows that the terms which reflect new concepts and have a 
common defination based on similar models of utterances in the majority of the world languages.The 
emergence of new terms on the basis of these models is systemic in terminology. The term elements 
involved in the derivation of the world languages are the basis of the terminological fund and acquire an 
international status. Particularly formed terminological elements, based on the lexical material of classical 
languages and have a special fund in terminology. 
Keywords: 
terminology, term elements, term-formation, terminology system, derivation process
Dünyada gedən qloballaşma və beynəlmiləlləşmə prosesinin sürətlənməsi və dərinləşməsi ilk olaraq 
ictimai və texniki inkişafla bağlıdır. Beynəlmiləl xarakterli elmi-texniki proqres milli çərçivələri aşaraq dilin 
inkişafına böyük təsir göstərir. Dil canlı, açıq, dinamik sistem olaraq daim inkişafdadır. O yeni elementlər, 
terminlər hesabına zənginləşir. Dünya dillərinin müasir vəziyyətini səciyyələndirən əsas tendensiya olan 
beynəlmiləlləşmə dilin müxtəlif yaruslarına təsir edir və elmi-texniki inkişaf dövründə dünya dillərinin 
mövcud olmasında ümumi qanunauyğunluğu ifadə edir. Müxtəlif dillərin leksikası, sözyaradıcılığında 
beynəlmiləl termin elementlərin sayının artması dünya dillərinə məxsus dillərarası ümumiliyi, dillərarası 
uyğunluqların genişlənmə və dərinləşməsini göstərir. 
Beynəlmiləl termin elementlər ölkələr arasında əlaqəni, elmi-texniki inkişafı asanlaşdırır. Onlar 
xüsusən elm və texnikanın yeni inkişaf istiqamətlərinin yaranmasında mühüm rol oynayır. Alınma 
terminlərin öyrənilməsində ən çox diqqət doğuran məqam alınmaların derivasiya potensialının analizidir. 
Terminologiya hər il daha çox alimlərin diqqətini cəlb edir, çünki o elmin müasir cəmiyyətdə birbaşa 
əksidir. Bu səbəbdən terminoloji vahidlərin yaranmasında iştirak edən termin elementlərin tədqiqi həmişə 
diqqət mərkəzində olaraq qalmaqdadır. Termin elementlər tədqiqat əsərlərində müxtəlif cür izah olunur. 
Termin elementlər – a) termin strukturunda ayrılan komponent; b) bir çox linqvistik terminlərin 
tərkibinə daxil olan beynəlxalq morfemlər; c) törəmə sözün mənalı hissəsi (affiks, interfiks, morfem, 
formant, formativ), mütəmadi olaraq hazır şəkildə mövcud termin-anlayışları və ya yeni işarələri ifadə 
edərək terminlərin yaranmasında istifadə olunur (2, s. 12).

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
278
Lakin qeyd etmək lazımdır ki, termin elementlər nəinki linqvistik terminlərin tərkibinə daxildir, onlar 
bütün elm sahələrinin terminoloji sistemində işlənir. 
Danilenko termin elementi terminin daha minimal struktur vahidi hesab edir (1, s. 37).
V.F.Novodranova termin elementləri fərqli şəkildə nəzərdən keçirir: “Termin elementlər – törəmə 
terminlərin müntəzəm təkrarlanan və yenilənən elementidir ki, onlar bir qayda olaraq termin strukturunda 
müəyyən bir yer tutur və kifayət qədər sabit bir ümumiləşdirilmiş məna verir” (3). 
Termin elementlərin əsas xüsusiyyəti terminoloji mənaları ifadə etməsidir. Termin element dedikdə, 
terminoloji vahidlərin tərkibinə daxil olan söz və ya onun hissəsi başa düşülür və o terminlərin ayrılmaz bir 
hissəsini təşkil edir. Termin elementlərin öyrənilməsi tam aktualdır və bu gün getdikcə daha vacibdir, çünki 
terminologiyaya aid əsərlərdə ki, statistikaya görə, quruluşca çoxkomponentli terminlərin sayı 
birkomponentliləri üstələyir. Beləliklə, əgər termin konkret terminoloji sistemin operativ vahidi və birbaşa 
komponenti sayılırsa, o zaman termin element onun tərkibində minimal mənalı vahid olur və yeni terminlərin 
yaranması üçün “tikinti materialı” rolunu oynayır. Onlar terminoloji adlandırma prosesində məhsuldar 
donorlardır və yeni terminoloji vahidlərin yaranması üçün dil materialını təmin edirlər. 
Beynəlmiləl termin elementlərin əsasını yunan-latın mənşəli sözlər təşkil edir. Bu baxımdan 
sözyaratma elementləri etimoloji cəhətdən belə təsnif etmək olar: a) Yunan mənşəli elementlər; b) Latın 
mənşəli elementlər. 
Avropa dillərindən daxil olan alınmalar içərisində latın dili əsas yer tutur. O, hind-Avropa dil ailəsində 
ən qədim dillərdən biridir. Latın dili təkcə ayrı –ayrı sözdüzəltmə vahidlərinin başlıca “tədarükçü”sü kimi 
iştirak etmir, həmçinin terminoloji vahidlərin sırasında sözdüzəltmə modellərində iştirak edir.
Məlumdur ki, beynəlmiləl terminlərin mənbəyi həmçinin yunan leksik və sözyaradıcılığı fondu ilə də 
bağlıdır. Beynəlmiləl terminologiyanın zənginləşməsində latın dilinin rolu təkcə onun terminosisteminə 
bilavasitə təsiri deyil, həmçinin onun vasitəsilə terminoloji sistemə yunan söz və termin elementlərin daxil 
olmasıdır. Ədəbi latın dili xeyli sayda yunan dili elementlərini mənimsəyərək nəinki gələcək terminoloji 
sistemin zəngin mənbəyi oldu, həmçinin bu sistemin yunan dili elementləri ilə zənginləşməsi üçün vasitəçi 
oldu. 
Yunan-latın mənşəli termin elementlər, daha doğrusu, terminoloji sistemdə xüsusi mənaya malik olan 
terminlərin struktur elementləri, beynəlmiləl terminologiyada xüsusi rol oynayır. Antik terminoloji irs 
beynəlxalq terminoloji fondun əsasını təşkil edir və beləliklə, yunan-latın sözdüzəltmə elementləri 
beynəlmiləl termin elementlər statusunu qazanırlar. 
Yunan-latın dil elementləri terminologiya üçün çox qiymətlidir. Latın dili ümumi olaraq ədəbi dil, 
həmçinin terminoloji sahənin inkişafına əhəmiyyətli təsir göstərmişdir.
“Həqiqətən, beynəlmiləl leksik mənbələr yunan və latın dillər hesab olunurdu, bu dünya 
mədəniyyətinin inkişafına antik mədəniyyətin böyük təsiri ilə izah olunur. Beynəlmiləl leksik vahidlərin, 
həmçinin yunan-latın mənşəli elementlərin çoxluğu da məhz bununla izah olunur” (5). 
Termin element terminin əhəmiyyətli tərkib hissəsi kimi mövcud olduğundan, termin elementi morfem 
hesab etmək olar, lakin neytral terminoloji fond təşkil edən beynəlmiləl morfemlər heç bir canlı dilə məxsus 
olmayaraq avropa linqvomədəni areallara daxil olan bütün dillərdə bərabər şəkildə işlənirlər.
Termin elementlər bütün terminologiya üçün məhsuldar olmaya da bilər, onun hər hansı hissəsinin 
terminoloji zonasına da aid ola bilər. Bəzi termin elementlər yalnız müəyyən terminoloji zona çərçivəsində 
məhsuldardır, bütöv terminologiya üçün yox. Digər tərəfdən bəzi termin elementləri müxtəlif elm 
çərçivəsində terminlərin yaranması üçün istifadə etmək daha rahatdır. Belə termin elementə 
nano 
misal ola 
bilər. O nəinki 
nanotexnologiya
terminologiyasında işlənir, həmçinin digər terminoloji sistemdə terminin 
tərkibinə daxil olur, məsələn, 
nanobakteriya
.
Terminlərin tərkibində iştirak edən komponentlər müxtəlif mənşəli ola bilər: 
velo+dram (fr+yun), 
neyro+kompüter (yun+ing), narko+biznes (yun+ing), dikta+fon (lat+yun), menec+ment (ing+lat), 
de+kod+er (lat+fr+ing), sub+titr (lat+fr), pikto+qram (lat+yun) 
və s.
Termin elementlər bir və daha çox morfemlərdə, bir bütövdə birləşib tam blok təşkil edə bilər:
1)
Prefiks+kök+suffiks
: 
re+konstruk+siya, 
ir+rasion+al, 
re+forma+siya, 
ko+aksi+al, 
in+determin+izm, a+stiqmat+izm,
və s. 
2)
Kök+ suffiks
: 
front+al, termin+oid, bloq+er
, 
human+ist, transf+er, kommun+izm 
və s. 
3)
Kök+suffiks+suffiks+suffiks
:
person+al+iza+siya
,
funda+ment+al+izm
və s.
4)
Kök+suffiks+suffiks: 
kriminal+ist+ika, sentiment+al+izm, konsept+ual+izm
və s. 
5)
Prefiks+kök+suffiks+suffiks
: 
de+militar+iza+siya
.
Bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədə termin elementlər hamısı birlikdə mürəkkəb formal-semantik terminoloji 
sistem yaradır və bu termin elementlərin öz yeri və mənası olur. Mürəkkəb söz-terminlərin 
çoxkomponentləri mənbə dillərdə (latın-yunan) müstəqil sözlərin tərkibində istifadə olunur. Məs, qədim 
yunan dilində müstəqil sözlər törəmə strukturda termin elementlərin tərkibində işlənir. 
Catreia, paideia, 
kardia
(psixiatriya, taxikardiya). Termin elementləri iki cür qruplaşdırmaq olar: a) müstəqil; b) asılı termin 
elementlər.

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
279
Müasir terminlərdə mövcud olan elementlərin digər morfemlərlə birləşməsi asılı termin elementlər 
adlanır. Bəzi termin elementlər dildə müstəqil söz kimi də işlənir. Məsələn: 
fobiya, epos, tromb, kilo, skleroz
və s. nəinki törəmə struktura malikdirlər, həmçinin müstəqil söz kimi də işlənə bilirlər.
Dildə asılı termin elementlər daha çoxdur, nəinki müstəqil. Bu birincisi onunla izah olunur ki, həmin
morfemlər alınma xarakterlidir, ona görə də heç də həmişə dildə müstəqil şəkildə tez mənimsənilmir. İkincisi 
də birinci komponentlər nisbətən daha tez və asan mənimsənilir, ikincilər isə demək olar ki, həmişə bitişik 
yazılır. 
Bəzi termin elementlər sözdə işlənmə yerinə görə də fərqlidirlər. Bəziləri həmişə daimi (sabit) yerdə, 
məsələn, son, bəziləri isə ancaq 1-ci komponent olur. Lakin bəzi elementlər həm əvvəl, həm də sonda işlənə 
bilər. Məs:
Xron
– vaxt mənasını ifadə edir. Xronika, 
xronologiya
- tarixi hadisələrin vaxt ardıcıllığı ilə yazılışı; 
hadisələrin baş verdiyi, yaxud sənədlərin yazıldığı vaxtın müəyyən ardıcıllıqla izlənməsi. Sonda diaxron, 
sinxron
- iki və daha çox hadisə, proses və ya təzahürün zaman etibarilə dəqiq üst-üstə düşməsi; iki oxşar 
hadisə və ya prosesin tam eyni vaxtda baş verməsi.
Fon
– səs anlayışlarını bildirir. Fonologiya, fonem, fonetika - və s. Sonda səsin ötürülməsi və ya 
çıxarılmasına xidmət edən qurğu və əşyanı təsvir edir.Məs: Saksafon, qrammafon, telefon, vibrofon, 
diktafon
- şifahi nitqi yazmaq və səsləndirmək üçün cihaz.
Fraz
– ifadə anlayışını bildirir. Söz əvvəlində 
frazeologiya
– dildə ayrılıqda formalaşmış sabit söz 
birləşməsi. Söz sonunda 
parafraz
- Ünsiyyət niyyətinin izahı və şərhi üçün dil ifadəsi.
Kardio
–ürək deməkdir. Söz əvvəlində 
kardiologiya
-kliniki təbabətin ürək-damar sisteminin müxtəlif 
yaş dövrlərində anatomo-fizioloji, fiziki və psixi xüsusiyyətlərini, ürək damar sisteminin xəstəliklərini, 
onların diaqnostika, müalicə və profilaktika üsullarını öyrənən sahəsidir; söz sonunda 
miokard
– ürəyin əzələ 
divarcığı; hiperkardio və s.
Linqvo
– latın mənşəli 
lingua
sözündəndir, dilçiliklə bağlı anlayışları ifadə edir. Söz əvvəlində 
linqvodidaktik, linqvonim, linqvopraqmatik. Söz sonunda- monolinqvizm, 
bilinqvizm
- ikidillilik. 
Beləliklə, yunan – latın mənşəli termin elementlər terminologiyada qızıl fond təşkil edir. Termin 
elementlər terminologiyada derivativ funksiyasıyasında çıxış edərək minlərlə terminlərin yaranması üçün 
tükənməz bir mənbəyə çevrilir.
Ədəbiyyat 
1.
Даниленко В.П. Русская терминология. М.1977, 246c.
2.
Проблематика определений терминов в словарях различных типов. Л.1976, 226с. 
3.
Новодранова В. Ф. Сопоставление систем именного словообразования в латинском языке и 
системы терминообразования в подъязыке медицины // Терминоведение, 1994. № 3.с. 18 - 24. 
4.
Dilçilik ensiklopediyası. II cild, Bakı, 2008, 528 s.
5.
www.diplomba.ru. work/78105 
XANƏLİYEVA AYSEL 
Bakı Dövlət Universiteti
AZƏRBAYCAN DİLİNDƏ FRAZEOLOJİ SİNONİM CƏRGƏLƏR
Açar sözlər: 
Azərbaycan dili, frazeologizm, frazeoloji sinonim cərgə, variant, ekspressivlik 
Phraseological synonymic variety in the azerbaijani language 
The multilingual frazeological synonymic variety in Azerbaijani language are one of the indicators 
of its antiquity and richness. The phrazalological synonymic variety is a combination of different lexical 
composition with the same or different grammatical structure, and individual content frazeologisms with a 
different image, in the same sense center. Although the frazeologisms that appear in the synonymic variety 
are associated with expressing the same meaning, they also differ according to the using sphere, stylistic 
shades, the number of components, the grammatical structure, and so on. 
Keywords:
Azerbaijani language, frazeologism, frazeological synonymic variety, variance, 
expressiveness 
Frazeoloji sinonim cərgə eyni məna ətrafında birləşən frazeoloji vahidlər kompleksidir. Frazeoloji 
sinonim cərgələr məna birliyi, eyni zamanda fərqli semantik çalarlıq əsasında formalaşır. Sinonim cərgənin 
yaranmasına səbəb bir mənanın, bir anlayışın əlavə çalarını, bu və ya digər cəhətini daha aydın, ifadəli 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
280
vermək ehtiyacından irəli gəlir. Frazeoloji sinonim cərgədə eyni və yaxın mənalar ifadə edən ən azı iki 
frazeoloji sinonim olur. Azərbaycan dilində frazeoloji sinonimlər o qədər zəngindir ki, sinonim cərgənin qəti 
şəkildə ən çox neçə üzvdən ibarət ola bildiyini söyləmək mümkün deyil. Elə sinonim cərgələr var ki, 
üzvlərinin sayı ondan da çoxdur. Məsələn, rahatlıq verməmək, əziyyət etmək mənasında işlənən
gözümçıxdıya salmaq – sıxma-boğmaya almaq – divara qısnamaq – sıxıb suyunu çıxartmaq; gününü göy 
əsgiyə düymək – burnuna duzlu sular qoymaq – başında turp əkmək – qoz qabığına salmaq(soxmaq) – göz 
verib işıq verməmək
– 
gününü qara eləmək – saz torbasına yığmaq – qan uddurmaq; dədəsini belinə 
bağlamaq//şəlləmək (dan.) – dərisinə saman təpmək//doldurmaq.
Sinonim cərgənin üzvlərinin sayı çoxaldıqca cərgə daxilində kiçik qruplaşmalar da yaranır. Bu 
sinonim cərgənin ilk dörd üzvünün ifadə etdiyi mənaya əzab-əziyyət verməklə yanaşı, nəyisə əldə etmək 
üçün məcbur etmək semantikası da yüklənir. Sonrakı üzvlərin semantikasında hegemonluq edən şəxsin əzab-
əziyyət etməsi əks olunursa, sonuncu üzvlərin semantikasında isə cəzalandırmaq məqsədilə əzab-əziyyət 
vermək anlamı özünü qabarıq göstərir. Dilçilikdə belə incə məna fərqlərinə malik frazeologizmləri 
ideoqrafik sinonim hesab edirlər. [4; 5; 6] 
Azərbaycan dilində “bərk danlamaq” mənası ətrafında yaranan 
abrını ətəyinə bükmək – dişinin 
dibindən çıxanı demək – ağzına//ağzından gələni demək – abrını almaq – gözünü yumub, ağzını açmaq 
sinonim cərgəsinin üzvlərinin hər birinin kontekst daxilində özünəməxsus üslubi çalarlıq qazandığının şahidi 
oluruq: 
Axşam bunu bilən Bədrəddin ona 
ağzından gələni dedi
uşağı vurduğu üçün.(E.Elatlı); Kamil: Vallah 
anam da məni bərk danlayıb. Uşaqlıq eləmişəm. Kənd yeridir, hərə bunu bir cür yozur. Şərqiyyə xanım da ki 
lap 
abrımı alıb.
(X.Əlimirzəyev); Bir dəfə mənim yanımda 
dişinin dibindən çıxanı 
qonşu arvada 
dedi
və 
həmin dəqiqəcə onu qucaqlayıb öpdü. (M.İbrahimov); -Bizim bu qohum da bilmirəm hansı dərədə yatıb 
qalıb, səsi də çıxmır. Bu saat 
abrını büküm ətəyinə,
görüm niyə öldüm-qaldım demir. (M.İbrahimov); 
Yumdum gözümü, açdım ağzımı,
dedim, bura bax ey, çopur oğraş, get anqır, tayını tap, mənim ərim sən 
batan kollardan deyil! (M.İbrahimov); 
Bu frazeologizmlərin hamısı üçün ortaq məna “danlamaq” olsa da, hər biri “danlamaq” mənasını fərqli 
tonda icra edir. 
Gözünü yumub, ağzını açmaq
frazeologizmi “heç nədən çəkinməyərək söyüş söyməklə 
danlamaq”, mənasını yüksək ekspressivliklə ifadə etdiyi halda, digərləri nisbətən zəif ekspressivliyə 
malikdir. Bunları ekspressivlik və intensivlik dərəcəsinə görə aşağıdakı kimi çoxdan aza doğru sıralamaq 
olar: 
Gözünü yumub, ağzını açmaq – dişinin dibindən çıxanı demək – ağzına gələni demək – abrını ətəyinə 
bükmək – abrını almaq. 
Ümumi dilçilikdə frazeologizmlər arasında belə ekspressiv fərqlərlə müşaət olunan sinonimləri 
stilistik (üslubi) frazeoloji sinonimlər hesab edirlər.[4, 5, 6] 
Sinonim cərgəyə daxil olan frazeologizmlərin tərkibindəki kompoentlərin sayı müxtəlif ola bilər. 
Məsələn, 
şəbədə qoşmaq – vedrə bağlamaq
- 
iki komponentli; 
köpüyə(qəpiyə) güllə atmaq – cibində 
siçanlar oynaşmaq – acından günorta durmaq – acından köpük qusmaq – acından bitini yemək – dişinin 
kirini sümürmək – 
üçkomponentli;
hacıqaralıq etmək – yumurtadan yun qırmaq –- qara sudan qaymaq 
tutmaq – 
iki, üç və dörd komponentli
frazeologizmlərdən ibarətdir. 
Azərbaycan dilində “çoxlu problemləri, dərdləri olan şəxsin daha bir ciddi problemlə üzləşməsini 
bildirən 
gözəl ağa gözəl idi, bu yandan da vurub çiçək (çiban) çıxartdı 
və danışıq üslubunda daha çox 
işlənən
əri ölmüş arvadı it də tutdu bir tərəfdən 
frazeologizmləri işlənir. Bu sinonim frazeologizmlərin 
tərkibindəki komponentlərin sayı isə xeyli çoxdur.
Leksik sinonim cərgədə olduğu kimi frazeoloji sinonim cərgədə də dominant frazeologizm olur. 
Dominant rolunu oynayan frazeologizm dildə daha çox sabitlik qazanan, daha çox işləkliyə malik və hər bir 
halda digər sinonim taylarını əvəz edə bilən frazeologizm sayılır. Yuxarıda göstərilən sinonim cərgənin 
dominantı 
abrını ətəyinə bükmək
frazeologizmidir. Bu frazeologizm verilmiş nümunələrdə müəyyən 
qrammatik dəyişiklik edilməkə digərlərini əvəz edə bilər. 
Azərbaycan dilində “həddindən çox arıqlamaq” mənası ətrafında yaranan b
ir dəri, bir sümük qalmaq – 
boğazı armud saplağına dönmək 
– 
gözləri çuxura düşmək
– 
arıqlayıb çöpə dönmək – ayaq üstə üzülmək
– 
boğazı üzülə qalmaq 
– 
ayaq üstə qırxı çıxmaq – ölüb qurtarmaq – anqutu çıxmaq//anquta dönmək 
frazeoloji 
sinonim cərgəsində 
bir dəri, bir sümük qalmaq
frazeologizmi işləkliyi ilə seçilir və sinonim cərgədə 
dominant rolunu oynayır.
Frazeoloji sinonim cərgədə müasir ədəbi dilə münasibətdə köhnəlmiş, yeni və ayrı-ayrı dialektlərdə 
işlədilən frazeoloji vahidlər də toplana bilər. Yuxarıda göstərilən sinonim cərgəyə Qarabağ dialektində 
işlənən 
meymini çıxmaq//cinazası çıxmaq
frazeoloji variantları da daxildir. Qeyd edək ki, 
meymini 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
281
çıxmaq//cinazası çıxmaq//anqutu çıxmaq 
frazeoloji variantları sinonim cərgədə vahid bir frazeologizm kimi 
çıxış edir. “Variasiyaya uğramış frazeoloji vahid öz variantları ilə birlikdə dəstə çevrilir.” [2, 81]. 
Azərbaycan dilində sinonim cərgəni təşkil edən hər bir frazeologizmin özünün də variantlarını 
müşahidə etmək olur. “Frazeoloji sinonimlər dildə mövcud olan daha tipik və məhsuldar frazeologizm 
strukturu əsasında qurulmasına baxmayaraq, onlar az və ya çox dərəcədə fərdiləşmiş və xüsusiləşmişdir. 
Bütün dil hadisələri kimi onlar da müəyyən modellər və şablonlar əsasında formalaşan, özlərinə oxşar 
qrammatik və leksik cərgələr yaratmağa meyillidir. [3, 70]
Məsələn, 
acığı gəlmək (xoşu gəlməmək) – 
z
əhləsi getmək (zənd ilə zəhləsi getmək//zəndeyi-zəhləsi 
getmək) – görməyə gözü olmamaq (görəsi gözü olmamaq) – elə bil
qutuda ilan görmək 
sinonim cərgəsində 
fərqli struktura və tamamilə fərqli leksik tərkibə malik olan frazeoloji sinonimlər ekspressivlik imkanlarına 
görə ayrılıqda müstəqil şəkildə variantlaşmışdır. 
Bu sinonimlər ifadə etdiyi məna keyfiyyətinə görə biri digərindən müəyyən qədər fərqlənir: 
acığı 
gəlmək
neytral münasibət ifadə etdiyi halda
, 
zəhləsi getmək
mənfi münasibəti daha qabarıq ifadə edir, 
görməyə gözü olmamaq
isə birinə qarşı mənfi münasibətin qatı çalarda ifadəsinə yönəlmişdir,
elə bil
qutuda 
ilan görmək
frazeologizmi isə həmin mənanı ən yüksək keyfiyyətdə ifadə edir. Nümunələr: 
Ondan hədsiz 
acığım gəlirdi. 
Son günlər tez-tez evimizdə görünməsi, evimizin yolunu su yoluna çevirməsi məni 
qıcıqlandırırdı (Varis); Spartakı 
görməyə gözü yox idi. 
Hələ uşaq yaşlarında, həyətdə bir yerdə oynadıqları, 
dalaşdıqları vaxtdan Spartakdan 
zəhləsi gedirdi
(Anar); Özümdən asılı deyil, vallah onu görəndə, 
elə
bil, 
qutuda ilan görürəm
(dan.). 
Göründüyü kimi,
“
sinonimlər mənaca nə qədər yaxınlaşsalar da, heç vaxt tamamilə eyniləşmir, 
sinonim vahidlər arasında formal struktur müxtəlifliklə yanaşı, həmişə incə məna və yaxud üslubi fərq də 
olur.” [1, 24]
Zəhləsi getmək
frazeologizminin variantları arasında da ekspressivlik dərəcəsinə görə incə fərqlər hiss 
olunur. 
Zəhləsi getmək
ekspressivlik imkanlarına görə neytraldır, danışıqda daha çox işlənən 
zəndi-zəhləsi 
getmək, zəndeyi-zəhləsi getmək, zənd ilə zəhləsi getmək 
frazeoloji variantlarının ekspressivlik gücü orta və 
yüksək dərəcədə hiss olunur: Nümunələr: 
Mir Cəlalın ictimai tədbirlərdə elmi işlərin müdafiə şuralarında 
yerli-yersiz tez-tez çıxış edənlərdən 
zəhləsi gedərmiş
. (Əjdər Ol); Mənim o kəsdən 
zəndeyi-zəhləm gedir
ki, 
etdiyi yaxşılığı dilə gətirir, bizim bu əzazil müdirimiz kimi (dan.); Elə bil, o heç yoxmuş, amma ata-
anasından, illah da qardaşından 
zəndi-zəhləsi gedirdi (Anar); 
Özün bilirsən ki, nala-mıxa vuran 
adamlardan 
zəndeyi-zəhləm gedir
(dan.).
Göründüyü kimi, həm frazeoloji sinonim cərgələr, həm də frazeoloji variant silsilələri fikrin ifadəsində 
dəqiqliyi, ekspressivliyi təmin etmək ehtiyacından yaranır, nitqimizi və dilimizi zənginləşdirmək 
xidmətindədir. Frazeoloji sinonim cərgələrin zəngin tərkibi dilimizdə ünsiyyət prosesində uyğun və ya eyni 
fikrin ifadəsində nitqi təkrarlardan xilas edir, fikrin ifadəsi zamanı nitqin axıcılığını, rəvanlığını 
rəngarəngliyini tənzimləyir, fikri təsirli, daha dəqiq detallarla, müxtəlif çalarlıqla çatdırır.
Dildə frazeoloji sinonim cərgələrin çoxluğu həm də dilin qədimiliyindən xəbər verir. Çünki dil daim 
inkişafdadır. Dilin yaşı həm də dilin zənginliyi, kamilliyi ilə ölçülür. Azərbaycan dilində çoxüzvlü sinonim 
cərgələrin ikiüzvlü sinonim cərgəyə nisbətən çoxluq təşkil etməsi Azərbaycan dilinin qədimliyinin və 
zənginliyinin göstəricilərindəndir. 
Ədəbiyyat 
1.
Məmmədov İ.T. Azərbaycan dilində qrammatik sinonimlik. Feil formaları əsasında. Dərs vəsaiti. Bakı, 
1985. 87 s.
2.
Vora Rovena. Lexical Variants of Verbal Phraseological Units in English and Albanian // LCPJ 
Publishing Volume 2/2, 2009, p. 76
3.
Авалиани Ю.Ю., Ройзензон Л.И. О разграничении синонимики и вариантности вобласти 
Фразеологических единиц // Вапросы фразеологии и составления фразеологичесских словарей: 
Материал 9-го Всесоюзного координационного совещания. Изд.Акад. наук Азерб.ССР Баку, 1968, 
175 с.
4.
Жуков В.П.Cемантика фразеологических оборотов. Москва:Просвещение, 1978, 160 с.
5.
Ковалева Л. В. Фразеологизация как когнитивный процесс. Автореферат дис. ... док. fилол. наук. 
Воронеж, 2004 
6.
Кунин А.В. Курс фразеологии современного английской языка. Москва, 1996.

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
282
XƏLİLOVA SEVİL, NƏSİROVA ZİBAHƏT 
Azərbaycan Texniki Universiteti 
ALMAN VƏ AZƏRBAYCAN DİLLƏRİNDƏ FEİLİN İMPERATİV FORMASININ 
KOMMUNİKATİV-PRAQMATİK ASPEKTLƏRİNİN LEKSİK-SEMANTİK VƏ 
MORFOLOJİ XÜSUSİYYƏTLƏRİ 
Açar sözlər
: 
feilin əmr şəkli; şəxs əvəzlikləri; ünsiyyət prosesi
On the of the imperative Mood in Modern German and Azerbaijani Languages 
The article deals with the theorectical problems of the imperative Mood in Modern German and 
Azerbaycan languages.Here are the verb forms that are used to substitute for the imperative Mood:the 
Present indefinite ,the future indefinite ,the non-finite form of the verb,that’s the infinitive ,synyactic forms 
with the structure of some impersonel sentences.In the article the emotional meanings of the Imperative 
Mood are also investigated. 
Keywords
:
the imperative mood,personal pronouns, process of communication
Kommunikativ–praqramatik cəhətdən feilin əmr şəklinin təsnifi məsələləri Y.İ Belyayeva; 
O.V.Boqemeva; N.B.Xabirova; L.Y.Biryulin; N.İ.Formanovskaya; O.A.Papkova; T.M.Timoşenkova; 
R.V.Nikifirova kimi taninmiş tədqiqatçılar tərəfindən tədqiq və təhdid edilmişdir. 
L.Y.Biryulin feilin əmr;xaiş;məsləhət;xəbərdarliq;icazə;qadağan inandırma;məlumat; təklif;tələb və s; 
Y.İ.Belyayeva əmr; xaiş; dəvət; məsləhət; icazə; qadağan; təklif; göstəriş; sifariş ”tələb və s; N.M.Xabirova 
əmr; xaiş; dəvət; məsləhət; icazə;qadağan;tələb və s;O.A.Papkova;T.M.Timoşenkova əmr; xahiş; məsləhət; 
təklif; ciddi məsləhət;təlimat və s;O.V.Boqemova isə əmr ;xahiş;məsləhət;təklif;zəmanət kimi formalarini 
ayird edirler. 
Feilin əmr şəklinə tədqiqatçilarin münasibətlərini ümumiləşdirən formalarin bu və ya digər aspektdən 
təsnifi zamanı aşağidakıların ayırd edilməsində fikir eyniliyi müşahidə edilir: 1)əmr; 2)xahiş; 3)xəbərdarlıq; 
4)məsləhət; 5)icazə; 6)qadağan; 7)təklif; 8)tələb. 
Azərbaycan dilçiliyində də feilin əmr şəklinin formalarina bir sıra tedqiqat işlərində münasibət 
bildirilir.Z.Budaqovun fikrinə görə ;”təkid ifadə edən əmr cümlələri ;adətən;məsləhət;öyüd;nəsihət;xahiş 
bildirən əmr cümlələri isə nisbətən aşağı intonasiya ilətələffüz olunur”. 
Əmr şəklinin çoxformalılığı dilimizin istər tarixi;istərsədə dialekt və şivələri haqqında yazılmış bir sıra 
əsərlərdə tədqiqatçıların diqqətini cəlb etmişdir. 
Z.İ.Budaqova əmr cümlələrinin “təkid;təklif;xahiŞ;məsləhət;nəsihət; və çağırış;M.A.Cahangirov isə 
əmr şəklinin bir qədər əhatəli və geniş şəkildə -buyruq ; təhrik; təbliğ; çağırış; müraciət; xahiş; yalvarış; arzu; 
istək; nəsihət kimi çalarlarının olduğunu qeyd edir.N.Sarunbayevin fikrincə isə ;əmr şəklinin qrammatik 
məzmunu sözün müstəqim mənasında heçdə sırf əmr etmək deyil ;hərəkətin danışan tərəfdən buyruq ;xahiş; 
təhrik; ehtimal olaraq müəyyən subyektə yönəldilmasi kimi xarakterizə olunur.Bunuda belə əsaslandırmaq 
olar ki; feilin əmr şəklində təkcə əmr mənası deyil;digər məna çalarlarıda vardır. 
Alman dilində imperativin köməyi ilə qəti əmr ;qadağan;məsləhət;xahiş;arzu;təklif və s.iadəsini 
tapdığı göstərilir.eləcəde; Azərbaycan dilində imperatifin əmr;xahiş;qadağan və s.ifadə etməsi fikri öz əksini 
tapır.Ona görədə imperativin məna növlərinin olmasına münasibətdə fərqli fikirlərin yaranmasının əsasında 
məsələyə hansı aspektdən yanaşma mühüm rol oynayir. 
Alman dilinde feilin əmr forması 2 ci şəxs təkdə birbaşa feil kökünden düzəlir.Başqa sözlə desək,əmr 
forması 2 ci şəxs təkdə heç bir şəkilçi ilə işlədilmir.Məs: 
Komm!,Geh!,Lauf!,Fahr!,Such!,Schreib!,Spiel!,Hör-zu!,Schau-her!,Fass-an!,Komm-zurück!,Nimm 
dich-zusammen!,Halt-fest!,Trift-in Aktion! 
Feillərin əksəriyyətinə fakultativ olaraq 2 şəxs təkdə -e(ə) şəkilçisi əlavə olunur.Məs: 
Öffne!,Atme!,Fürchte!,Seufze!,Vollende!,Gehorche!,Rechne-ab!,Denke-nach!,Freue dich!,Verteidige 
dich!,Rechfertige dich! 
-l- və -r- köklü feillərin ikili əmr forması vardır,standart dil normalarına müvafiq olaraq –Sammle! 
Feiere və şifahi-danışıq dilində isə (zaməl),(faea).Təsriflənərkən 2 ci şəxs təkdə kökdəki e saiti i saiti ilə 
əvəzlənən feillərdə isə bir qayda olaraq –e şəkilçisi əlavə olunur.Məs: 
Lies!(ich lese/du liestr/er liest) 
Gib!(ich gebe/du gibst/ er gibt) 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
283
Nimm!(ich nehme/du nimmst/er nimmt) 
Tritt-ein!(ich trete –ein /du trittst-ein/er tritt –ein). 
Yuxarıda göstərilən bu kimi nümunelerde əmr,xahiş,təklif və s.ifadə edilir.Onun dəqiq olaraq hansı 
hansı novə məxsusluğunu təyin etməkdə isə konkret situasiya,kantekst mühum rol oynayır. 
Cəmdə əmr forması feilin məsdər kökünə -t şəkilçisinin əlavə olunması və şəxs əvəzliyinin 
işlədilməməsi ilə düzəlir.Məs: 
PLURAL DES İMPERATİVS HÖRER/PLURAL DES PRASENS 
Kommt mal her! Ilhr kommt mal her! 
Ratet mal! Ilhr ratet mal 
Alman dilində imperativi ən çox əvəz edən feil formaları aşağıdakılardır: 
1)Feilin indiki zamanı (Prasens İnikativ). 
2)Gələcək zamanın birinci formasının (Futurum)xəbər şəklidə işlənməsi. 
3)Feilin qeyri –müəyyən forması(Infınıtıv). 
4)Bəzi adlıq cümlə quruluşlu sintaktik formalar. 
Feilin xəbər şəklinin prezensi konkret mətndə və ünsiyyət prosesində əmr şəklini əvəz edir.Dil faktları 
göstərir ki ,belə transformasiya yalnız qrammatik deyil,həm də üslubi səciyyə daşıyır və əmr şəkli ilə 
müqayisədə əlavə emosional çalarlar ifadə edir.Aşağıdakı nümunələrə nəzər salaq: 
Sie essen mehr Gemüse ,Herr Meier! 
Du trinkst auf das vohl des Geburtstagskindes. 
Bu cümlələrdə xəbər şəklinin əmr çalarında işlənməsi açıq –aydın görünür.Dil faktlarına əsasən,həmin 
formaların tez-tez əmr şəkli əhatəsində işlənməsi fikrini söyləmək olar.Gəlacək zamanın 1 ci forması qəti 
təhrikin ifadə forması kimi işlənir.Həmin formanın daha çox danişiq dilində və bədii üslubda işlənməsi onun 
funsional məhdudluq dairəsindən xəbər verir. 
Sie sagen dem herrn,er soll noch einen Augenblick drauben warten! 
Siebitten die Dame,sie möge sich noch einen Augenblick gedulden! 
Nümunelerden göründüyü kimi ,xəbər şəkli hec də təsdiq və inkar mənalı müəyyyən bir məlumatı 
diqqətə catdırmır.Bu cümlələr “Sagen sie dem Herrn” “Bitten Sie die Dame” cümlələri ilə eyni –paralel 
məzmunlu cümlələrdir.Həmin cümlə formaları demək olar ki,daha çox danışıq dilində işlənir. 
Azərbaycan dilində əmr formasının müxtəlif məna çalarlıqları ifadə etməsi müəyyən səviyyədə tədqiq 
edilmişdir.Xəbərin ifadəsinə görə əmr cümlələrinin iki növü vardır. 
1.Feili xəbərli əmr cümlələri; 
2.Əmr sözləri ilə ifadə olunan əmr cümlələri; 
Xəbəri birinci şəxsin cəmi ilə ifadə olunan əmr cümlələrində aşağıdakı mənalar öz ifadəsini 
tapır:1)çağırış;2)xahiş,təklif Məs: 
Gehen vir heim! 
Bleiben vir noch hier! 
Seien vir doch froh! 
Xəbəri ikinci şəxsin tək və ya cəmi ilə ilə ifadə olunan əmr cümlələri aşağıdakı mənaları bidirir. 
1.Təhrik,tələb ifadə olunur. 
2.Məsləhət,nəsihət və təskinlik bildirir. 
3.Qəzəb bildirir. 
4.Xahiş,təklif,yalvarış və arzu bildirir. 
5.Çağırış,tələb bildirir. 
6.Alqış və təşəkkür bildirir.Məs: 
Sei vielmals gegrübt von deinem...BriefschluBformel. 
Seid umschlungen,Millionen ,diesen KuB der ganzen welt! 
LaB dich hier nicht mehr sehen! 
LaBt euch bloB nicht erwischen! 
IMPERATIV MIT BESETZTEM IMPERATIV MIT FREIEM VORFEILD 
Jetzt erklart mir mal,was ihr da geschrieben habt! Erklart mir jetzt mal,was ihr da Geschrieben habt! 
Xəbəri üçüncü şəxsin tək və ya cəmi ilə ifadə olunan əmr cümlələri aşağıdakı mənaları ifadə edir. 
1.Təkid bildirir. 
2.Alqış bildirir. 
3.Qəzəb bildirir.Məs: 
Bitte,nehmen Sie mir das nicht übel! 
Seien sie mir bitte nicht böse! 
Tragen Sie mir das das nicht nach ,bitte! 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
284
Bitte,nehmen Sie dort Platz! 
Nehmen Sie die Tabletten,die ech Ihnen hier aufschreibe,dreimal taglich vor den Mahlzeiten ein! 
Feilin əmr formasında işlədilməsi əmr cümlə növlərinin əsas tələbidir.Əmr cümləsində verilən feillər 
danışanin icrasını göstərmək istədiyi hərəkətləri bildirir.Bir sözlə,əmr cümlələri hökm ifadə etmir,çünki onlar 
hansisa bir məlumat bildirmir.Məlumdur ki,əmr cümlələri xəbəri yalniz feilin əmr şəkli ifadə olunan cümlə 
formaları ilə məhdudlaşmır.Belə cümlələrdə müxtəlif semantik çalarların ifadəsində intonasiya mühum rol 
oynayır.Feilin iştirak etmədiyi cümlələrdə intonasiya əmr cümlələrinin yeganə ifadə vasitəsinə çevrilir. 
Beləliklə,müasir alman dilində təsrif olunan feilin cümlənin ön mövqeyində işlənməsi və cümlənin 
intonasiya ilə ifadəsi əmr cümlələrini formalaşdıran başlıca vasitələrdən biri kimi göstərilməlidir.İstər müasir 
alman,istərsə də müasir Azərbaycan dilində feilin əmr forması xüsusi morfoloji əlamətə malik 
Ədəbiyyat 
1.Abdullayev S.Ə.Müasir alman və Azərbaycan dillərində inkarlıq kateqoriyası. Bakı: Maarif, 1998 
2.Azərbaycan dilinin qrammatikası .1 ci hissə .Bakı:Azərbaycan SSR EA nəşriyyatı ,1960,-334 s. 
3.Dəmirçizadə Ə.Azərbaycan dilinin üslubiyyəti. Bakı:1962, 271 s. 
4.Jung ,Walter:Grammatik der deutschen Sprache ,5.,durchgesehene Auflage,Leizig,VEB Bibliographisches 
institut Leipzig,1973 
5.Erben,Johannes:Deutsche Grammatik ,Ein Abriss,11.,vollig neubearbeitete Auflage ,Max Hueber 
Verlag,Munchen 1972 
6.Harald Weinrich:Textqrammatik der deutschen Sprache,Mannheim;Leipzig;Wien;Zurich;Dudenverlag
7.Helpig/Buscha :Deutsche Grammatik ,17.Auflage 1996,Verlag Enzyklopadie Leizig 
8.Ulrich Engel :Deutsche Grammatik,3./korrigierte Auflage .Heidelberg :Groos,1996 
XƏLİLZADƏ KÖNÜL 
Bakı Dövlət Universiteti 
YENİSEY ABİDƏLƏRİNDƏ RƏNG BİLDİRƏN SÖZLƏRİN İŞLƏNMƏ XÜSUSİYYƏTLƏRİ
Açar sözlər:
Yenisey abidələri, rənglər, mifologiya, cəhətlər, müasir türk dilləri 
The using features of words show color in Yenisei monuments 
İn this article is analyzed the color names used in Yenisey’s monuments. Most of these names have 
come to modern era. Some of these names have become archaic. This article describes how the names of 
colors in modern Turkish languages. As well as were researched how the names of color in mythology. 
Keywords:
Yenisei`s monuments, colors, mythology, directions, modern Turkish languages
Rənglər müxtəlif cəmiyyət və mədəniyyətlərdə özünəməxsus bir qisim inanclar, simvollar ifadə 
edərək istifadə olunmuşdur. Bayraqlar, geyimlər, bəzək əşyaları, damğalarda müxtəlif rənglərdən istifadə 
olunması böyük əhəmiyyət kəsb etmişdir. Türk tarixinin müxtəlif dövrlərində türklərin rənglərdən 
cəhətləri ifadə etmək üçün istifadə etdiyi hər kəsə məlumdur. Dörd cəhətin hər biri müəyyən rənglərlə 
göstərilmişdir: kara – şimal, ak – qərb, qızıl – cənub, gök – şərq, sarı – mərkəz olaraq qəbul edilmişdir.
Rənglər eyni zamanda mənəvi mənalar da ifadə etmişdir. Matəm rəngi olaraq qaranın geyinilməsi dünyaya 
türklər tərəfindən yayılmışdır. Xeyir və şərin simvolu olan 
ağ
və 
qara
türk mifologiyasında mühüm yer 
tutur. Ağ və qaranın zidd rənglər olaraq qəbul edilməsinin tarixi ən qədim türk inanclarına söykənmişdir. 
[2, s.158] Yenisey abidələrində də bir neçə rəng adı işlənmişdir ki, bunlar ya antroponimlərin, 
toponimlərin bir komponenti kimi, yaxud da sadəcə rəng adı kimi işlənmişdir. Yenisey abidələrində işlənən 
rəng adları bunlardır: 1. Kara 4. Gök 2. Ak 5. Sarığ 3. Yağız. 
Rəng bildirən sözlər müasir türk dillərində müxtəlif fonetik fərqlərlə işlənməkdədir. Azərbaycan 
ədəbi dilində rəng bildirən bu sözlər 
qara, ağ, sarı, göy
fonetik variantında işlənir. 
Yağız
sözü isə dilimiz 
üçün arxaikləşmiş hesab olunur.
Kara
- Yenisey abidələrində kara sözünə üç mənada rast gəlinir: 1. Rəng 2. Qara camaat 3. Böyük 
ulu mənasında.
Kanım tülbəri, kara bodun, külüg kadaşım, sizimə, el eşim ər üküş ər, küdəgülərim, kız gəlinlərim, 
bökmədim.
“Xanımım, qara camaatdan, məşhur dostumdan, sizdən, el dostum ərdən, çoxlu igidlərdən, 
oğlan igiddən, kürəkənlərimdən, qız-gəlinlərimdən doymadım”. (Uyuk Turan abidəsi). 
Kara bodunım 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
285
katığlanın.
“Qara xalqım möhkəmlənin”. (Elegeş abidəsi). 
Bakırı buŋsuz erti kara saçın təg.
“Pulu (dövləti, 
sərvəti) saysız idi qara saçların tək”. (Açura abidəsi).
Qədim türk mədəniyyətində qara rəngə dair mifoloji mənalar müxtəlif tarixi dövrlərdə müsbət, yaxud 
mənfi şəkillərdə dəyişilərək istifadə olunmuşdur. Ancaq ağ rəngin əksinə olaraq qara rəng bir çox hallarda 
mənfi mənaları əks etdirmişdir. Türk mifologiyasında qara ruhlar ifadəsinin olması bu rəngin mənfi 
mənada işlənməsinə sübutdur. Qara rəng həm də şimal istiqaməti ifadə edir. Bundan başqa “Dədə Qorqud 
kitabı”na da nəzər salsaq burada qara donlu kafirlər ifadəsini görə bilərik. Geyimlərin qara rəngdə olmasını 
göstərməklə onların mənfi surət olduğu vurğulanmışdır. Qara rəng qədim türk mədəniyyətində “yas” 
mənasını da ifadə etmişdir. “Ağ çıxarıb qara geyinmək” ifadəsi bir yas deyimi olaraq “Kitabi Dədə 
Qorqud” abidəsində yer almışdır. “Dədə Qorqud” kitabında 
kara
sözünün rəng mənasından əlavə eyni 
zamanda “nəhəng, böyük ” mənalarına da rast gəlinir. 
Toqsan başlu ban evlərin qara yer üzərinə 
dikdirmişdi.
[4, s.42] Yenisey abidələrində işlənən kara sözü “güclü, böyük” mənalarındadır. Çünki 
abidələrdə işlənən “qara xalq” etibar edilən, dəyər verilən bir məfhum olduğuna görə onun “avam xalq” 
mənasında işlənməsi mümkün deyil. [11] Mahmud Kaşğari divanında 
qara
sözü həm “böyük, ulu” həm də 
rəng mənasını ifadə etmişdir. 
kara ərük
– “qara ərik”, “albuxara. [3, I, s.137] 
Sərhəddə yaşayan bir türk 
oymağı. Onlara kara yığaç da deyilir.
[3, I, s.179] 
Yenisey abidələrində kara sözü eyni zamanda antroponimlərin birinci komponenti kimi də işlənir. 
Kara kanka
. “Qara xan” (I Uybat abidəsi). 
Ər atım Kara yaş.
“İgid adım Qara yaş” (I Qara Bulun abidəsi).
Kara 
sözü müasir türk dilində həm də “dənizdən əlavə quru torpaq sahələri”ni bildirmək üçün işlədilir. [8, 
s. 132]
Müasir ədəbi dilimizdə 
kara
sözü 
qara
fonoformasında işlənərək “rəng” mənası bildirir. Bu sözün 
“böyük, ulu” mənası arxaikləşmiş və sadəcə bir sıra toponimlərdə qalmışdır. Qarabağ, Qaradağ, Qarayazı, 
Qaraçay və s. Azərbaycan dilinin dialektoloji lüğətində qara sözünün aşağıdakı mənaları göstərilmişdir: 1. 
Xuruş, aşın qarası. (Bakı, İsmayıllı, Mingəçevir, Şamaxı, Salyan) 2. Adambaşına bölünmüş torpaq sahəsi. 
(Mingəçevir) 3. Mürəkkəb. (İsmayıllı, Ucar). [1, s.153]
Ak
- Yenisey abidələrində 
ak
sözü rəng mənasında antroponimlərin birinci komponenti kimi 
işlənmişdir. 
Ər atım Yaş Ak Baş bən.
“İgid adım Yaş (gənc) Ak (ağ) Başam”. (Uyuk Arxan abidəsi). 
Ər 
atım Akbaş Atık, İnal ögə bən, yetmiş yaşımda.
“İgid adım Akbaş (ağbaş) Atık (atılmış), İnal ögəyəm, 
yetmiş yaşımda”. (I Tuva abidəsi)
Qədim türk mədəniyyətində aydınlıq, işıq, günəş, hava, ədalət, ululuq, müdriklik, hörmət, etibar kimi 
mübsət halların ifadəsində bu sözdən istifadə olunur. 
Ağ saqqallı qoca
ifadəsi də ağ rəngin “ululuq” 
mənasına nümunə ola bilər. Qədim türklərdə əsas istiqamət hesab olunan qərbi ağ rənglə bildirmişlər.[9, 
s.96] Ümumiyyətlə, ağ rəng bütün digər rənglərin anası hesab olunur. Bundan başqa “Dədə Qorqud Kitabı” 
nda qırmızı və qara otaqdan əlavə “ağ otaq” ifadəsinə də rast gəlirik. Ölümün qara rənglə, qara geyimlə 
əlaqələndirilməsinə baxmayaraq, şəhid bayrağı ağ rəngdədir. Bundan başqa dövlət böyükləri də döyüşlərə 
gedərkən ağ geyinərlərmiş. [10, s. 38]
“Divani lüğət-it türk”də “hər şeyin ağına və süd bəyazına yalnız oğuzlar ak, digər türklər alacalı olan 
atlara ak at deyirdilər”.
Ağ
sözü müasir türk dillərində aşağıdakı şəkildə işlənir: Ak//aq – türk, qazax, karaim, qırğız, noqay, 
qaraqalpaq, tatar, başqırd, uyğur, Altay; Ağ//aγ – Azərbaycan, qaqauz, karaim; Ax//ah – türkmən, karaim 
A°k//a°q – özbək. [6, s.558]
Ağ 
sözü Azərbaycan dilinin dialektlərində müxtəlif mənalrda işlənməkdədir: 1. Var-dövlət, varidat 
(İmişli) 2. Yeməli bitki adı (Qax) 3. Süfrə (Salyan) [1, s.14]
Gök – bu söz Yenisey abidələrinin dilində aşağıdakı mənalarda işlənmişdir: 1. Göy rəng 2. Kök 
tenri 3. Kög türk. 
Kök teŋride gün, ay azıdım, yerimə, yıta, sizimə adırıltım. 
“Mavi göylərdə günü, ayı itirdim 
(görmədim), yerimdən, əfsus, sizdən ayrıldım”. (Elegeş abidəsi). 
Türk xalqlarının mədəniyyətində əksər hallarda 
gök
şəklində işlənən bu rəng göyün və suyun 
simvoludur. Gerçəkliyin, ümidin, sakitliyin timsalı olan göy rəng eyni zamanda sonsuzluğu, törənişi, 
rahatlığı özündə ehtiva edir. Göy rəng həm də şərq istiqaməti ifadə edir.[10, s.112] Göy rəngin göy tanrısı 
ilə əlaqəsini ilk dəfə Orxon- Yenisey abidələrində görürük. Bir çox xalqlarda 
göy 
(mavi) rəng əbədiyyət, 
əbədilik, sadiqlik rəmzi sayılır. Əski mifoloji təsəvvürlərdə tanrı özü həm də göy rəngli bilinirmiş başqa 
sözlə, göy rəng tanrı rəngi sayılmışdır. Altay əfsanələrində Tanrı "göy saqqallı bir ixtiyar" olaraq tanıdılır. 
Və yenə də bildirilir ki, türklər göyə “Göy tanrı” deyirlər. Göy rəngin qəmi, kədəri, ələmi, ölüm-itimi, 
hüznü, yası, matəmi bildirməsi də məlumdur. "Kitabi-Dədə Qorqud" abidəsində bir kimsə yaslı olduğunu 
bildirmək üçün ev-eşiyini qara rənglə yanaşı, həm də göy rənglə bəzəyir. Özü göy rəngli don geyinir.

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
286
Gök 
sözü müasir türk dillərində aşağıdakı şəkillərdə işlənir: 1. Gö:k – türkmən, 2. Gök – türk, 
qaqauz, kumandı, özbək 3. Göy – Azərbaycan 4. Kök – yakut, qırğız, qazax, noqay, karaim [10, s.38] 
Yağız
– Yenisey abidələrinin dilində “qonur, qəhvəyi” mənasını ifadə edir. Abidədə yağız sözü həm 
də 
yağır
fonoformasında işlənmişdir: 
Sarı sinig yağız yerig.
“Sarı sinig qonur yeri”. (III Güzgü). 
Sizə 
yalnaras elinə, ər yağır yerkə arat ança erdi.
“Elimə, igid qonur yerə arat eləcə idi”. (Tuqutyup abidəsi)
Yağız
sözü “Divani lüğət – it türk” əsərində “qızıl ilə qara arasında rəng” olaraq verilmişdir. Bəzi 
hallarda 
yağız 
və 
kara 
sözlərinin hər ikisi “torpaq, yer, ölkə, quru sahə” mənaları ifadə edir: “Bu, qırmızı 
ilə qara arasında bir rəngdir. Buna bənzədilərək yer üzünə yağız yer deyilir”. [5,III, s.18] “Qutadqu bilik” 
əsərində həm 
qara
həm də 
yağız
sözləri sinonim mənalarda işlənmişdir: “Nə fayda onun da görəcəyi yer bu 
qara torpağın altı, bu yağız yerin çuxurudur”. “Altun yaruk” əsərinin Çin dilindəki mətnində 
yağız 
“böyük 
dünya” mənasını ifadə etmişdir. [11] Bu söz Uyğur xaqanlığı dövründə də “qəhvəyi”, “qonur” mənalarında 
işlənmişdir və bu dövrdə həmin söz eyni zamanda “yerüzü” mənasında da işlənmişdir. 
Kökli yağızlı içinte 
yaruk yaltrık yaltrdı.
“Göyüzündə, yerüzündə parlaq işıq işıldadı”. Uyğur xaqanlığı dövründən sonra 
yağız
sözü “yerüzü” mənasında işlənməsə də rəng mənası ilə müasir türk dilində işlənməkdədir. [9, s.98] Müasir 
Azərbaycan ədəbi dilində 
yağız 
sözü arxaikləşmişdir. 
Sarı
– Yenisey abidələrində bir yerdə rast gəlinir: 
Sarı sinig yağız yerig
. “Sarı sinig qonur yeri”. (III 
Güzgü). Bu sözə abidələrdə sadəcə “rəng” mənasında rast gəlinir. 
Türk xalqlarının mifologiyasında dünyanın mərkəzini ifadə edən sarı rəng eyni zamanda müdriklik 
anlayışı ifadə edir. Dünyanın mərkəzini bildirdiyinə görə həm də mərkəzi hakimiyyəti və qüdrəti bildirir. 
Bu inanc şamanizmlə əlaqədar əmələ gəlmişdir. Şamançılıq dövründə Sarı Albastı və Sarı Albıs adlanan 
qoruyucu bir ruhun varlığı türklərin inancları arasında yer alırdı. Buna görə də türklər arasında sarı mənfi 
məna ifadə etmişdir. [5, s.165] Sarı rəng həm də günəşin rəngi və simvoludur. Türk dastanlarında isə sarı 
rəng pislik, və fəlakət, həm də xəstəlik simvolu hesab olunur.
Sarı sözü bir sıra fonetik fərqlərlə demək olar ki, bütün müasir türk dillərində rəng mənasında işlənir. 
Müasir türk dillərində sarı sözü aşağıdakı şəkildə işlənir: Sa:rı – türkmən, özbək dilinin dialektləri Sarı – 
türk, qaqauz, Azərbaycan, qumuq, karaim, qırğız, qazax, qaraqalpaq, noqay, tatar, Altay, teleut Sarӑ – 
çuvaş, kumandı Sāaruγ – xalac Sarığ – xakas, tuva, tofalar, uyğur dilinin dialektləri, Seriğ – Uyğur, 
Uyğur dialektləri [6, s.572] Bahaeddin Ögelin fikrincə, sarı rəng Çin imperatorluğunun rəngidir. Çin 
imperatoru sarı paltar geyinər, sarı emblemlərdən istifadə edərmiş.
Tarix boyunca türk xalqlarının mədəniyyətində rənglərin müəyyən rolu olmuşdur. Mifologiyadan 
başlayaraq müasir dövrə qədər davam edən böyük zaman kəsiyində rənglər istər etno – psixoloji, istər 
mifoloji, istər də ədəbi – poetik baxımdan çox böyük rol oynamışdır. 
Ədəbiyyat 
1. Azərbaycan dilinin dialektoloji lüğəti. Bakı: Şərq-Qərb, 2007, 566s.Əskər R. Mahmut Kaşğari. Divanü 
lüğat-it-türk: 4 cilddə. Bakı: Ozan, 2008, I c. 512s; II c. 400s; III c. 400s; IV c. 752s. 
2. Bayraktar n. Kavram ve anlam boyutunda türkçede kara ve siyah. Uluslararası IV dil, yazın ve 
deyişbilim sempozyumu bildirileri. Çanakkale 17-19 haziran 2005, s 156- 168. 
3. Əzizov E. Azərbaycan dilinin tarixi dialektologiyası. Bakı: Elm və təhsil, 2016, 348s. 
4. Kitabi-Dədə Qorqud (Tərtib edən H.Araslı) Bakı: Azərnəşr, 1962, 176 s. 
5. Küçük S. Eski Türk Kültüründe Renk Kavramı / Ahmet Yesevi Üniversitesi Mütevelli Heyet Başkanlığı 
Bilig, Yaz 2010, Sayı 54: 185-210.
6. Küçük S. Tarihi türk lehçelerinde renk adlandırmaları. Turkish Studies International Periodical For the 
Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 5/1 Winter 2010, s 556-577. 
7. Rəcəbli Ə. Qədim türk yazılı abidələri. 4 cild. II cild. Göytürk yazısı abidələri. II hissə, Bakı: Nurlan, 
2009, 464s. 
8. Şen S. Eski türkçede gök ile yerin adlandırılışında renklere dayalı deyim aktarmalarından yararlanma ve 
“kara” sözcüyünün kökeni üzerine / İlmi araşdırmalar. №24. 2007, s129-136. 
9. Toker İ. Renk Simgeciliği ve Din: Türk kültür yapısı içinde Ak-Kara Renk Karşıtlığı ve Bu Karşıtlığın 
Modern Türk Söylemindeki Tezahürleri Üzerine. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi №50, 
2009, s.93-112. 
10. Yıldırım E. Türk kültüründe renkler ve ifade ettikleri anlamlar / İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler 
Enstitüsü Tarih Anabilim dalı. İstanbul, 2012, 200s. 
11. Sarıtaş S. Türk mitolojisinde önemli renkler. // www.acikders.org.tr 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
287
ГАСАНОВА ИРАДА 
Азербайджанский Гoсударственный Экономический Университет, UNEC 
К ПРОБЛЕМЕ СУБСТАНТИВАЦИИ ПРИЛАГАТЕЛЬНЫХ В РУССКОМ ЯЗЫКЕ 
Ключевые слова: 
процесс субстантивации, субстантивация прилагательного, функциониро-
вание прилагательных в тексте, лексическое и грамматическое значения, лексико-семантический 
фактор, изменение семантики прилагательных 
The problem substantivizing adjectives in Russian 
In the article is invastigated substantiating adjectives and their functioning in the text. Determining 
factors in the process of adjectives' substantiation. The semantic change of the word, adjectives' 
substantiation clear terms. Here are a variety of factors - lexical, morphological and syntactic factors are very 
important in the interaction. Determining different types of iiords related üith prosess of substantiation 
adjectives. Allocated lexical and grammatical groofsubstantivating male, female and middle sort of 
adjectives and taught meaning of these substantivating adjectives. 
Keywords
: substantivation process, adjective substantivation, functioning of adjectives in the text, 
lexical and grammatical values, a lexico-semantic factor, change of semantics of adjectives. 
Слова объединяются в лексико-грамматические (семантико-грамматические) классы, 
именуемые частями речи, по ряду признаков, но в основном с учетом их лексического, 
грамматического и словообразовательного значений. Слово как часть речи обладает комплексом 
парадигматических и синтагматических свойств, полнота которого нарушается при переходе слова 
одной части речи в другую (план диахронии) или колеблется при возможности слова данной части 
речи употребляться в значении слова другой части речи (план синхронной переходности, типовой и 
индивидуальной). 
Слово с потенциальной возможностью выступать в значении лексико- фамматических единиц 
двух частей речи в тексте имеет одно лексико-грамматическое значение, ибо однозначность — одно 
из основных свойств единиц, функционирующих в каждом конкретном тексте. Здесь вместо единства 
системы флексий «выступает правило ее выбора» в зависимости orтого, какое потенциальное 
лексико- грамматическое значение реализовано в данном тексте [1, с. 54]. 
Для текстов художественных произведений более закономерна, чем для других текстов, 
реализация потенциальных возможностей слов одной части речи выступать в значении лексических 
единиц другой части речи, так как здесь находят себе место любые переходные явления, в том числе 
и речевые явления, связанные с процессами омонимии в широком понимании этого явления (речевые 
омонимы с их переходной семантикой, типовые: смелый человек
Смелого
пуля боится и 
индивидуальные: белый лебедь - Неотвязный стоит на дороге,
белый
смотри т в морозную ночь 
(А.Блок). 
Лингвистический анализ текстов художественных произведений дает возможность выявить три 
типа слов, связанных с процессом субстантивации; выделитьлегаисо-семантические подгруппы среди 
лексико-грамматических групп субстантивирова! шых прилагательных мужского, женского и среднего рода; 
определить некоторые значения субстантивированных прилагательных, входящих в эти фуппы и подгруппы. 
Имя занимает центральное положение в системе частей речи, может бьггь, отчасти поэтому переход 
частей речи происходит в пределах имени (слово любого лекавсо-грамматического класса может переходить в 
разряд существительных или употребляться в значении существительного). Поскольку весь лингвистический 
механизм вращается исключительно вокруг тождества и различий, то, вероятно, переходность можно 
рассматривать как промежуточное явление между тождеством и разнчием.. 
Переход прилагательного в существительное или «возможность употребления приагательного в значении 
существительного обусловлены исторической и ажременной семантической и грамматической близостью этих 
двух частей речи» [2, с. 102]. При рассмотрении субстантивации в плане диахронии одинаково важны 
морфологические, синтаксические и семантические факторы. При анализе субстантивированных 
прилагательных (прилагательных в значении существительных) наиболее важен лексико-семангический фактор, 
особенно при анализе фушщионирования этих слов в тексте художественного произведения, хотя в реальных 
условиях перехода частей речи все эти факторы действуют одновременно, ибо «нет формы, присутствие и 
функция коей узнавались бы иначе, как по смыслу» [3, с. 58]. 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
288
Поскольку семантический фактор есть важнейший фактор при исследовании переходных явлений среди 
частей речи, то под переходными явлениями мы понимаем способность одного и того же фонетического слова 
выступать в значении единиц двух частей речи. Прилагательные в данном случае могут утрачивать значение 
признака и приобретать предметное значение, постоянное или временное, и в этом значении вшолнять 
синтаксические функции существительного, сочетаться со словами, обозначающими признак [4, с. 110]. 
В результате возникают синтаксические конструкции с однородными членами, вьфаженными и 
существительными, и субстантивированными прилагательными. Например: Разве вы можете предпочесть 
незнаемых знаемым, неправедных приодушным, чужестранных домашним, сластолюбивых воздержным, 
наемных даровым, нечестивых благоговейным, неприятелей сего государства и его имени добрым и верным 
сообщникам и гражданам? (М.В.Ломоносов). 
Выделяются три группы слов, имеющих отношение к процессу субстантивации. Есж несколько 
видоизменить классификацию субстантивированных прилагательных, предложенную А.М.Пешковским [5], то, 
вероятно, можно сказать, что одни слова явились результатом субстантивации, другие «сделали уже большую 
часть пути» в процессе перехода, третьи «стоят... на полдороге» или «только вышли» на этот путь. 
Иными словами, среди слов, обычно именуемых субстантивированными прилагательными, следует 
выделять: 1) существительные, образованные от имен прилагательных, т.е. существительные (слова с предмет-
ным значением, выполняющие синтаксические функции существительных, относящиеся к одному из трех грам-
матических родов) с адъективным окончанием; 2) существительные, находящиесяв отношениях омонимии с 
прилагательными, от которых они образованы; 3) прилагательные, выступающие в роли существи-
тельных в составе определенных текстов, в определенной речевой и внелингвистической ситуации. 
При синхронном рассмотрении процесса субстантивации существительные современного 
русского языка с адъективным окончанием не должны приниматься во внимание, так как они не 
имеют отношения к словам с переходной семантикой. Омонимы: прилагательное - существительное, 
два слова, две лексемы, которые образовались в результате нарушения тождества производящей и 
производной основы. Это тип субстантивированных слов в современном русском языке, который 
имеет отношение к единицам с переходной семантикой. Например: певчий - поющий, мелодично 
свистящий (о птицах); певчий - 1) певец в хоре (устар.). Хозяин музыку любил и заманил к себе 
соседа
певчих
слушать (И.А.Крылов); 2) певец церковного хора. В этой церкви... пел хор
певчих,
лучший в городе (А.Скиталец). 
Субстантивированное прилагательное - это одна лексема, одно слою, различные лексические и 
грамматические значения которого (признаковое или предметное) проявляются в разных контекстах. 
Например:
Белый
ест ананас спелый, 
черный
- гнилью моченый. Белую работу делает
белый,
черную 
работу -
черный 
(В.Маяковский). 
Следует отметить, что граница между омонимами существительное - прилагательное и 
субстантивированными прилагательными очень подвижна, как подвижна граница между омонимами 
и полисемантическими словами вообще, в связи с чем в толковых словарях современного русского 
языка нет единства в подаче указанных лексических единиц. 
При образовании субстантивированных прилагательных мужского и женского рода, 
соотносимых по семантике, «происходит изменение семантики мотивирующего прилагательного: 
сужение лексического значения, его конкретизация, специализация» [6, с. 12]. Например, 
прилагательное
милый
имеет широкий семантический объем, поэтому оно может называть качество 
разных лиц и предметов, входя в состав различных словосочетаний:
милый голос, милый дом, милый 
брат, милый человек. 
Субстантивированное прилагательное
милый
имеет узкий семантический объем (о 
любимом человеке), входит в синонимический ряд слов с таким же узким семантическим объемом:
милый, любимый, дорогой, родной
и т.п. Например: И та, что сегодня прощается с
милым,
- пусть боль 
свою в силу она переплавит. Мы детям клянемся, клянемся могилам, что нас покориться никто не 
заставит! (А. Ахматова). 
Полярное изменение семантики мотивирующего прилагательного - обобщение, и категория 
собирательности развивается из категории качественности [7, с. 25]. Может быть, поэтому 
субстантивированные прилагательные, как и собирательные существительные, выражают идею 
множественности, независимо от того, употребляются они в форме единственного или 
множественного числа, и содержат семантический элемент: каждый из людей, наделенный 
указанным свойством 
(смертный, мудрый, сильный, богатый
- любой из смертных, мудрых, богатых). 
Например: Когда для
смертного
умолкнет шумный день (А.Пушкин), В дружбу к 
сильному
влезть не 
желаешь ты (Н.Некрасов). 
Особенно замегна обобщающая семантика субстантивированных прилагательных по сравне-
нию с семантикой имен существительных в текстах, где представлены языковые единицы двух типов. 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
289
Например:
Раненые
больше думают о сей великой утрате, нежели о своих ранах. Умирающие ощы 
посылают сынов своих оплакивать усопшего своего генерала и прочая (М.В.Ломоносов). Понятие
раненые 
включает в свой состав понятия: ощы и сыновья, генералы и солдаты, молодые и старые. 
Субстантивированные прилагательные с широким семантическим объемом могут выступать в 
роли обобщающего слова при лексических и синтаксических однородных компонентах текста, 
конкретизирующих общее понятие, названное субстантивированным прилагательным. Например: 
Час придет, когда я
любезнейшим 
моим буду причиною страха, печали, тесноты и плача. Каково мне 
на сердце будет, когда моя вдова, мои сироты, мои сродники и мои откровенные друзья станут около 
моей постели и то о себе, то обо мне и о моей скорби плакать станут? (М.В Ломоносов). 
Известно, что любое субстантивированное слово отражает наши понятия о субстанции. 
Субстантивированные прилагательные среднего рода в большей мере отражают наши понятия о 
субстанции, чем подобные лексические единицы мужского и женского рода [8, с. 63]. Основное 
значение субстантивированных причастий или отпричастных субстантивированных прилагательных 
среднего рода - значение бытия во времени:
настоящее, происходящее, уходящее, прошедшее, минувшее, 
прошлое, былое, пережитое, забытое, несбывшееся, будущее, грядущее
и т.п. Второе значение 
субстантивированных прилагательных среднего рода - значение бытия в пространстве: 
земное, 
небесное, подземное, далекое, близкое
и т.п. Третья группа слов — со значением психологическог о 
свойства, отвлеченного от субъекта и превращенного в субстанцию: 
великое, прекрасное, ужасное, 
высокое, ничтожное
и т.п. 
Расширенная семантическая структура субстантивированных слов, включающая в свой состав 
указание на лицо, и на свойства, признаки лица - возрастные, социальные, психологические, 
позволяет автору экономить языковые единицы.
QASIMOVA EMİLİYA
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru,dosent 
Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti, UNEC 
İNGİLİS DİLİ MƏNŞƏLİ SİYASİ-İQTİSADİ, ELMİ-TEXNİKİ TERMİNLƏRİN 
AZƏRBAYCAN DİLİNDƏ LEKSİK-SEMANTİK XÜSUSİYYƏTLƏRİ 
Açar sözlər: 
İngilis dili,iqtisadiyyat,elmi-texniki,leksik-semantik, suffiks 
English an borrowings in Azerbaijan technical terminology 
The article deals with the use of English and Europe an borrowings in Azerbaijan technical 
terminology, the ways of their coming the our language, their assimilation and other kinds of variations in 
our language. This article deals with the difficulties of scientific economic translation developments of 
technique.Problems arising during the translation and elimination method of these matters have been 
reflected in this article. 
Keywords :
Inglish,economic,science-tecnic, leksic-semantic, suffiks 
İngilis dili mənşəli texniki terminlər mənimsənilərkən isə həmin terminlərin tərkibindəki suffikslər 
mütləq Azərbaycan dilinə sözdüzəldici şəkilçilər vasitəsilə tərcümə olunmalıdır. Bəzi terminlər 
mənimsənilərkən sözün tərkib hissələri nəzərə alınmamış, söz ingilis dilində kök söz və suffiksdən ibarət 
olsa da, dilimizdə sadə söz şəkilində tərcümə olunmuşdur. Bu halda terminlər alınma sözlər şəklində qəbul 
edilmiş, həm sözün kökü, həm də suffiks birlikdə sadə söz şəklində mənimsənilmişdir.
İngilis dilindəki texniki terminlərin tərkibində 
«-er» 
suffiksinin işləndiyi bir qrup terminlərin 
Azərbaycan dilinə sadə söz şəklində, yəni 
«-er»
suffiksi ilə birlikdə tərcümə olunmuşdur. İngilis dilində
R+er/or
modelinin köməyi ilə aşya adlarının yarandığı qeyd olunur. Belə terminlərə 
coke scrubber — koksla doldurulan sktubber;
absorber — absorber;
adapter — adapter; 
catcher — ketçer;
pipe — scape - skreper
və s. misal göstərmək olar. 
Eyni qayda üzrə tərkibində «-or» şəkilçisi olan terminləri də ingilis dilindəntərcümə olunarkan sadə 
söz formasında tərcümə olunmuş sözlə bərabər tərkibindəki suffiks də nəzərə alınmışdır. Məsələn:

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
290
injector — injektor; 
gaz collector — qaz kollektoru;
deflector — deflektor;
dehydrator — dehidrator;
compressor oil — kompressor yağı. 
Bir qrup terminlər də vardır ki, bu terminlərin kökü alınır, terminin tərkibində işlənən suffiks isə 
Azərbaycan dilinin özünə məxsus şəkilçilər vasitəsilə tərcümə olunur. Ə.Mahsati bildiri "Termin müstəqil 
mənaya malik əsasdan və asanlıqla ayrıla bilən, məhsuldar xarakter daşıyan sözdüzəldici şəkilçidən ibarət 
olduqda isə onun yalnız əsası alınır. Termin yaradıcılığı prosesində həmin əsas Azərbaycan dilinə məxsus 
şəkilçi artırılır". Misal üçün ingilis dilindəki texniki terminlərin tərkibində işlənən "
-ing
" suffiksinin 
göstərmək olar. Terminlərin kökü alınmış, "
ing
" suffiksi isə "-
ləmə
" şəkilçisi vasitəsilə tərcümə olunmuşdur. 
Məsələn:
recemerıting — təkrar sementləmə
drairing — drenaylama
torpedoing — torpedilən
cementing — sementləmə 
Eynilə
sementation 
termini tərkibində işlənən —
tion 
suffiksinda Azərbaycan dilinə
-ləmə
şəkilçisi 
vasitəsilə tərcümə olunmuşdur:
semenləmə.
Texniki terminləri tərkibindəki 
-itious
suffiksi Azərbaycan dilinə
-ləyici
şəkilçisi vasitəsilə tərcümə 
olunmuşdur. Misal üçün: 
cementitious — sementləyici
terminini göstərə bilərik. 
Bir çox hallarda ingilis dilindəki terminlərin tərkibində iki şəkilçinin yanaşı işləndiyinin şahidi oluruq. 
Əvvəllər nəzərdən keçirdiyimiz terminlərdə suffikslər hər ikisi ayrı-ayrılıqda tərcümə olunurdu. 
Terminlərdə işlənən-fıcation şəkilçisi Azərbaycan dilinə
əmələ gətirmə
sözü vasitəsilə tərcümə 
olunmuşdur. Burada şəkilçilərin müvafiq tərcüməsinə deyil, onların izahlı yolla tərcüməsinə üstünlük 
verilmişdir. Misal üçün: 
Delification — delta əmələ gətirmiş
terminini göstərə bilərik.
Azərbaycan dilinin texniki terminologiyasında işlənən bir qrup terminlər vardır ki, bu terminlər 
alınarkən mənbə ingilis dilindəki kök söz və suffikslər ayrı- ayrılıqda tərcümə olunmuşdur. Həm söz, həm də 
şəkilçinin tərcüməsi zamanı Azərbaycan dilinə məxsus söz və şəkilçilərdən istifadə olunmuşdur. 
İngilis dilindəki texniki terminlərin tərkibində işlənən 
-y
şəkilçisi Azərbaycan dilinə keçərkən 
dilimizdəki 
-li
şəkilçisi vasitəsilə tərcümə olunmuşdur. 
İngilis dilinda
-er
(-
or
) şəkilçisi leksemlərin xüsusi məhsuldarlığına görə fərq- ləndiyi bildirir.
«-er»
və 
«-or» suffiksləri ingilis dilində isim düzəldən şəkilçilərdir və semantik cəhətdən Azərbaycan dilindəki
«-çi»
sözdüzəldici şəkilçisinə uyğun gəlir. Lakin bəzi terminlərin tərcüməsi zamanı bu suffıkslər Azərbaycan 
dilinin öz şəkilçiləri vasitəsilə tərcümə olunmamış, terminlər ingilis dilində işləndiyi şəkilçiylə birgə 
alınmışdır. Bu da terminin bütünlükdə alınma söz şəkilində mənimsənilməsi ilə izah oluna bilər. 
«Anticlinorium»
termini ingilis dilində
«-iut»
sonluğu iləifadə olunur. Azərbaycan dilinə tərcümə 
olunarkən
«-iya»
alınma şəkilçisi vasitəsilə mənimsənilmiş- dir:
antiklinoriya.
İngilis dilinin neft terminologiyasında affiksal terminlərin geniş istifadə olunduğunun şahidi oluruq. 
Affiksal söz yaradıcılığına gəldikdə, ingilis dilində
-ing
və
-tiorı
suffikləri vasitəsilə yarananlar daha geniş 
yayılıb,
-ment, age, ance, -al
ilə yaranan terminlər kiçik qrup təşkil edir. 
İngilis dilindəki neft terminləri tərkibində
«-sion»
suffiksi işlənərsə, Azərbaycan dilinə keçərkən sözün 
kökü alınmış,
«-sion»
suffiksi isə dilimiz üçün alınma şəkilçi olan
«-siya»
şəkilçisi vasitəsilə tərcümə 
olunmuşdur. Belə terminlərə misal olaraq 
repression — perressiya; 
transgressiorı — transqressiya;
dispersiorı — dispersiya
və s. sözlərini göstərmak olar. 
Bəzi texniki terminlərin tərkibində işlənən
«-sion»
suffiksi isə Azərbaycan dilinə
«-ziya»
şəkilçisi 
vasitəsilə tərcümə olunmuşdur. Məsələn: 
intrusion — intruziya;
effusion — effuziya
və s. 
Qeyd etmək lazımdır ki, belə terminlərin tərkibində ingilis dilində
«-sion»
suffiksindən, əvvəl sail hərf 
gəlir. O.V.Derqausova yazır: «Şəkilçiləşmə üsulu ilə feil əsasında yaranan isimlərin morfoloji strukturu
-
ation (xion), -sion, -ion, er/or, -ment, -ance (-ence), -ness
vəs. bu kimi əsas şəkilçilərdən ibarətdir.
-ation 
(xion), - sion, -ion
suffiksləri daha tez-tez işlənir». 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
291
«Bressiation
» termini tərkibindəki «-tion» şəkilçisi Azərbaycan dilinə
«əmələ gəlməsi»
sözü vasitəsilə 
tərcümə olunmuşdur, sözün kökü isə alınmışdır:
brekçiya- nın əmələ gəlməsi.
İngilis dilində terminlərin tərkibindəki iki şəkilçi, məsələn,
«-fication», «-ization», «-isation», «-ation»
işlənərsə, bu şəkilçilər Azərbaycan dilinə müvafiq olaraq
«-laşma», «-ləşmə»
şəkilçiləri vasitəsilə tərcümə 
olunmuşdur. 
M.H.Qasımov
-laşma, -ləşmə
şəkilçilərinin isimlərə və sifətlərə əlavə oluna- raq müxtəlif terminlər 
əmələgətirdiyini qeyd edir. Belə terminlərə 
emulsification — emulsiyalaşma
mineralization— minerallaşma
və s. sözlərini göstərmək olar. 
Bir qrup terminlər də vardır ki, bu terminlərin kökü alınır, terminin tərkibində işlənən suffiks isə 
Azərbaycan dilinin özünəməxsus şəkilçilər vasitəsilə tərcümə olunur. Ə.Məhsəti bildirir: «Termin müstəqil 
mənaya malik əsasdan vəasanlıqla ayrıla bilən, məhsuldar xarakter daşıyan sözdüzəldici şəkilçidən ibarət 
olduqda isə onun yalnız əsası alınır. Termin yaradıcılığı prosesində həmin əsas Azərbaycan di- linəməxsus 
şəkilçi artırılır». Misal üçün, ingilis dilindəki texniki terminlərin tərkibində işlənən «-
ing
» suffiksini 
göstərmək olar. Terminlərin kökü alınmış, «-
ing» 
suffiksi ilə 
«-ləmə»
şəkilçisi vasitəsilə tərcümə 
olunmuşdur. Məsələn: 
recementing — təkrar sementləmə; draining — drenaylama 
torpedoing — torpedləmə; cementing — sementləmə
Eynilə
«sementation»
termini tərkibində işlənən
«-tion»
suffiks ilə Azərbaycan dilinə
«.-ləmə»
şəkilçisi vasitəsilə tərcümə olunmuşdur:
sementləmə.
Texniki terminlərin tərkibindəki
«-itious»
suffiksi Azərbaycan dilinə «-
ləyici» 
şəkilçisi vasitəsilə 
tərcümə olunmuşdur. Misal üçün: 
cementitious — sementləyici
terminini göstərə bilərik. 
Bir çox hallarda ingilis dilindəki terminlərin tərkibində iki şəkilçinin yanaşı işləndiyinin şahidi oluruq. 
Əvvəllər nəzərdən keçirdiyimiz terminlərdə suffikslər hər ikisi ayrı-ayrılıqda tərcümə olunurdu. Terminlərdə 
işlənən
-fication
şəkilçisi Azərbaycan dilinə
“əmələ gəlmə”
sözü vasitəsilə tərcümə olunmuşdur. Burada 
şəkilçilərin müvafiq tərcüməsinə deyil, onların izahlı yolla tərcüməsinə üstünlük verilmişdir. Misal üçün
deltafıcation - delta əmələ gətirmə
terminini göstərə bilərik. 
Azərbaycan dilinin texniki terminologiyasında işlənən bir qrup terminlər vardır ki, bu terminlər 
alınarkən mənbə ingilis dilindəki kök söz və suffıkslər ayrı- ayrılıqda tərcümə olunmuşdur. Həm söz, həm 
dəşəkilçinin tərcüməsi zamanı Azərbaycan dilinə məxsus söz və şəkilçilərdən istifadə olunmuşdur. 
İngilis dilindəki texniki terminlərin tərkibində işlənən
«-y»
şəkilçisi Azərbaycan dilinə keçərkən 
dilimizdəki 
«-li»
şəkilçisi vasitəsilə tərcümə olunmuşdur. N.A.Məmmədov bu şəkilçi barədə yazır: «Müasir 
ingilis dilində 
«-y»
şəkilçisi vasitəsilə isim, feil və sifətlərdən sifət düzəldilir. Bu şəkilçi ən çox isimlərdən 
sifətlər əmələ gətirir». Söz özü isə ayrılıqda tərcümə olunmuşdur. İ.M.Bayramov 
«-li»
şə- kilçisinin konkret 
isimlərlə birləşərək keyfiyyət mənalı sözlər düzəltdiyini bildirir. Belə terminlərə misal olaraq
sandy - qumlu
terminini göstərə bilərik. 
İngilis dilindəki texniki terminlərin tərkibində
«-iness»
suffiksləri işlənərsə, onlar ayrı-ayrılıqda 
«-li, -
lik»
şəkilçiləri vasitəsilə tərcümə olunmuşdur. Söz isə ayrılıqda müvafiq söz vasitəsilə tərcümə olunmuşdur. 
Misal üçün
clayiness, shaliness - gillilik
terminini göstərə bilərik. 
İngilis dilində terminin tərkibində işlənən
«-ed»
şəkilçisi Azərbaycan dilinə
«-mış»
şəkilçisi vasitəsilə, 
kök söz isə müvafiq sözlə tərcümə olunmuşdur. Belə terminlərə misal olaraq: 
drained - tüksnmiş, işhnmiş (lay);sheeted - laylanmış; umnodified - suyun dəyişməz təbii yerni ilə 
bərkidilmiş quyu
və s. misal göstərmək olar. 
Bəzi terminlərin tərkibindəki
«-ed»
şəkilçisi isə Azarbaycan dilinə «-lı» şəkilçisi vasitəsilə tərcümə 
olunmuşdur. Kök söz və müvafiq söz vasitəsilə tərcümə olunmuşdur. Məsələn:
bedded- təbəqəli, laylı; 
laminated- təbəqəli
və s. terminləri göstərə bilərik. 
İngilis dilinin texniki terminləri tərkibindəki
«-ing»
suffiksi Azərbaycandilinəadətən «-ma» şəkilçisi 
vasitəsilə, kök söz isəmüvafiq söz vasitəsilə tərcümə olun- muşdur. İ.M.Bayramov
-та, -тə
şəkilçisinin 
konkret aşya mənalı feili isim düzəlt- diyini bildirir. N.M. Əfəndiyeva göstərir ki, həmişə hərəkət bildirən
-
ing
suffiksi düzəltmə terminlərdə artırılan prefiks hesabına məna çaları dəqiqləşdirilir. 
Ədəbiyyat 
1.
Сафаралиева Дж.: «Роль семантической интерференции в
2.
QasımovM.Ş. Azərbaycan dilinin terminologiyasının əsasları. Bakı, «Elm», 1973, s. 186. 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
292
3.
Məmmədov N.A. Müasir ingilis dilində sifət düzəldən və şəkilçisinin bəzi xüsusiyyətlərivə onun 
Azərbaycan dilində qarşığı. Dil vahidlərinin funksional-struktur təhlili (elmi əsərlərin termik məcmusu). 
Bakı, ADU, 1988, s. 74-76. 
4.
Байрамов И.М. Пути обогащения современного Азербайджанского литературного языка за счет 
народно-разговорной речи (лексика и фразеология). Авт. канд. дисс. Баку, 1986, с. 27. 
QƏDİMOVA NAİLƏ 
Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti, UNEC 
İNGİLİS DİLİNİN SÖZ YARADICILIĞINDA KÖMƏKÇİ NİTQ HİSSƏLƏRİNİN ROLU VƏ 
ƏHƏMİYYƏTİ HAQQINDA 
Açar sözlər: 
söz yaradıcılığı, prefiks, inkarlıq, şəkilçi
The role of prefixes in English language 
This article is about word forming prefixes, which play a very important role in the enriching the 
lexical minimum. Prefixes are added to the words and can only change their lexis meanings. In modern 
English depending on what part of speech prefixs form they are classified into the following types 1) noun 
forming prefixes (ex- arch - ana- dys- per- and etc.); 2) verb forming prefixes (de- be- en- out- un- etc.); 
3) adjective forming prefix(cis-); 4)adverb forming prefix (a-). 
Keywords: 
prefix word building, negation, affix
Müasir ingilis dilində sözdüzəltmənin dilin zənginləşməsində əvəzsiz xidməti var. Sözdüzəltmə 
prosesində prefiks və suddikslərin böyük rolu var. Suffiks və prefikslər arasında köklü dəyişikliklər 
mövcuddur.Bu fərq təkcə prefikslərin sözlərin əvvəlınə ,suffikslərin isə sözlərin sonuna əlavə olunmasında 
əks olunmur.Belə ki, suffikslər bu ya digər nitq hissəsinə qoşulanda onu digər qrammatik kateqoriyaya 
çevirə bilir( to eat- eatable), lakin prefirslər belə çevirmə qabilliyətinə malik deyillər.Prefikslər qoşulduqları 
sözün ancaq leksik mənalarınl dəyişə bilirlər.Prefiks sərbəst şəkildə istifadə oluna bilməyən sərbəst söz 
köklərinə əlavə olunan morfemdir.Eyni zamanda bir prefiks müxtəlif nitq hissələrinin əvvəlinə əlavə edilə 
bilər.Məsələn misunder-standing?misunderstand. 
Suffikslər və prefikslər ingilis dilinin söz yaradıcılığında çox böyük əhəmiyyətə malik olub,ingilis 
dilinin lüğət tərkibinin zənginləşdirilməsində böyük rol oynayıb. 
Müasir ingilis dilində prefikslər hansı nitq hissələrinin yaratdıqlarına görə aşağıdakı növlərə ayrılırlar 
a)Feil düzəldən prefikslər (be-,de-,en-,out-,un-) 
b)İsim düzəldən prefiksıər(ex-,arch-,ana-,dys-,per-) 
c)Sifət düzəldən prefiks(cis-) 
d)Zərf düzəldən prefiks(a) və s. 
Mənasına görə prefiksləri iki qrupa ayırmaq olar- təsdiq məna ifadə edən prefikslər və inkar məna 
ifadə edən prefikslər. 
Prefikslərdən bəhs edərkən onların aşağıdakı təsnifatını qeyd etmək vacibdir 
1)əsl ingilis mənşəli və alınma prefikslər 
2)bir nitq hissəsindən başqa nitq hissəsi düzəldə və ya bir nitq hissəsindən başqa nitq hissəsi düzəldə 
bilməyən prefikslər 
3)təkvalentli və çoxvalentli prefikslər 
4)inkarlıq bildirən və inkarlıq bildirməyən prefikslər 
Dünyada elə bir dil mövcud deyil ki ,o təcrid edilmiş şəkildə inkişaf etsin.Xarici aləm daim ona təsir 
edir.Cəmiyyət yaranandan müxtəlif tayfa ,qəbilə,xalq və millətlər həmişə bir biri ilə təmasda olmuş ,müxtəlif 
xalqlar arasında ticarət və s. əlaqələr yaranmışdır.Bütün bunların nəticəsində xalqlar,onların dilləri qaynayıb 
qarışmış ,bir-birinə müxtəlif sahələrdə qarşılıqlı təsir etmiş,bir-birindən söz alma prosesi baş vermişdir.Dil 
əlaqələrini xalqlar və millətlər arasındakı diqər əlaqələrdən ayırmaq mümkün deyil. 
Əlaqədə olan dillər bir-birindən ehtiyac duyduqlarını ünsiyyəti təmin edə bilmək üçün ozündə 
olmayanları alır.Xalqlar arasında baş vermiş dil əlaqələri inkişafetdikcə bir dildən başqa bir dilə keçən 
alınmaların xarakteri də dəyişir.Burada söz yaradıcılığı xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.Söz yaradıcılığında 
,ingilis dilinin lüğət ehtiyyatının zəmginləşməsində prefikslərin xüsusi yeri vardır.Prefikslər elə sözdüzəldici 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
293
morfemlərdir ki ,onlar söz kökundən əvvəl gəlir,sözün leksik mənasını dəyişdirir və əksər hallarda onun bu 
və ya digər leksik – qrammatik sinfə məxsus olmasına təsir göstərmir. 
İngilis dilində mövcud olan əsl mənşəli prefikslər sayca alınma prefikslərdən azdır.Belə ki,ingilis 
dilində müxtəlif dövrlərdə başlıca olaraq latın,yunan və fransız dilindən alınma çoxlu sayda prefiks 
mövcuddur.İngilis dilində əsasən mövcud olan alınma prefikslər aşagıdakılardır- -a,-anti,-arch,-bi,-cirkum,-
cis,-co,-contra,-counter,-de,-demi,-dis.-en,ept,-ex,extra,-hemi,-hyper,-hypo,-in,-inter,-intro,-mal,-meso,-
meta,-mono,-non,-pan,-pantro,-para,-peri,-poly,-post,-pre,-pro,-proto,-re,-retro,-semi,-sub,-super,-sur,-syn,-
trans,-tri,-ultra,-uni,-vice. 
Bir nitq hissəsindən başqa hissəsi yaratmaq qabilliyətindən asılı olaraq prefikslər iki qrupa 
bölünürlər.Bir nitq hissəsindən başqa nitq hissəsi yarada bilən və bir nitq hissəsindən başqa nitq hissəsi 
yarada bilməyən prefikslər. 
1)Bir nitq hissəsindən ba.qa nitq hissəsi yaradan prefikslər aşağıdakı model üzrə işlənilir.Pref+N=V, 
Pref+A=V,Pref+N-A,PREF+N=Adv,Pref+V=S. Məsələn, To dismember,to dishonour,to disbale,to 
denude,non –smoker,non-conduktor,abed,afield,perforce,overnight,awake, asleep və s. 
2)Bir nitq hissəsindən başqa nitq hissəsi yaratmayan prefikslər aşağıdakı modellər üzrə 
işlənir.Pref+N=N,Pref+A=A,Pref+V=V. Məsələn, non-interference,atheist,non-commital, unwealthy, 
invisible, achromatic, to decode, to decarbonize, to unbutton,to unfold,to dislike,to disbelieve,to diapprove,to 
miscount. və s. 
İngilis dilində mövcud olan iyirmi beş bir nitq hissəsindən başqa nitq hissəsi yarada bilən prefikslər 
iki qrupa bölünür. 
Birinci qrupa substantivləşmiş və adyektivləşmiş söz köklərindən feil düzəldən prefikslər daxildir 
.Bunlara be-,de-,dis-,en-/in-,inter-,out-, over-,re-,un-, və s. Misal ola bilər. 
İkinci qrupa substantivləşmiş söz köklərindən ,söz birləşmələrindən və feili sifətlərdən sifət düzəldən 
prefikslər daxildir.Bunlar ante-,anti-,inter-,intra-.multi-,over-,poly-, pre-, post-, pro-, sub-, super-,supra-,un-
,under- və başqalarıdır. 
Prefikslər valentlik baxımından iki qrupa bölünür təkvalentli və çoxvalentli prefikslər.Prefikslərin 
valentliyi dedikdə onların neçə dənə nitq hissəsi ilə birqə işlənə bilmək qabiliyəti nəzərdə tutulur.Bəzi 
prefikslər yalnız bir nitq hissəsinə əlavə olunub ondan yeni sözlər düzəldə bildiyi halda ,bəziləri isə iki və 
daha artıq nitq hissəsinə əlavə olunub onlardan yeni mənalı sözlər düzəltmək qabiliyyətinə malikdir. 
Təkvalentli prefikslərə aşağıdakıları misal göstərmək olar arch-,hemi-,cis-,pan-,per-.Məsələn
archenemy,hemistich,pan-Amerikan,perchance və s. 
Çoxvalentli prefikslərə isə aşagıdakıları misal göstərmək olar dis-, non-, a-, mis- və s. Məsələn to 
dislike, dismember, to dishonour, non –agression, non –resistange, non-fulfillment, nonalcocholic, 
noncommital, mistrust,misconduct, to misunderstand, to misbehave, atheist , assymetry, anhydrous və s. 
Prefikslərin bir çoxunun inkarlıq mənası bildirməsi ilə bağlı olaraq prefiksləri inkarlıq bildirən və 
inkarlıq bildirməyən prefikslər kimi təsnif edilib , iki qrupa bölmək olar.. 
İngilis dilində mənasına görə inkarlıq bildirən prefikslər aşagıdakılardır. 
a-,de-,dis-,ill-,in-,mis-,non-,un-, və s. 
Məsəslən, anormal, to deforest,to diecourage,ill-bred,ill-fated, inconvenient, irregular, misbehave, 
nondairy, unimportant, to unbutton. 
İnkarlıq prefikslərinin həmçinin mənşəyinə görə iki növü var: alınma prefikslər və əsl mənşəli 
prefikslər. Alınma inkar prefikslərə a-,de-,dis-,in-,non- əsil mənşəli prefikslərə isə un-,ill-,mis-, və s. Misal 
ola bilər. 
İnkarlıq prefiksləri həmçinin bir nitq hissəsindən başqa nitq hissəsi düzəldə bilmə qabilliyətinə görə 
iki yerə bölünür.Bir nitq hissəsindən başqa nitq hissəsi düzəldə bilən inkarlıq prefiksləri aşagıdakilardır
de-,dis- və s. Məsələn, to desting,to discourage. 
Bir nitq hissəsindən başqa nitq hissəsi düzəldə bilməyən inkarlıq prefiksləri a-,ill-,in-,mis-,non-,un-.
Məsələn, non-Amerikan,non-interference,illegal,inconvenient,achromatik,atheis,ill-bred,ill-fated,ill-wister, 
unwealthy. 
Əlavə olunduqları nitq hissələrinin sayına əsasən ingilis dilində mövcud inkarlıq prefikslərini iki qrupa 
ayırmaq olar- çoxvalentli və təkvalentli. 
İngilis dilində olan əksər prefikslər təkvalentlidir və onlar yalnız bir nitq hissəsinə əlavə oluna bilir.A-
,de-,ill-,non- inkarlıq prefiksləri çoxvalentlidir və onlar bir neçə nitq hissəsinə əlavə oluna bilir. 
İnkarlıq prefikslərini digər prefikslərdən fərqləndirən cəhət onların inkarlıq mənasının növü və mənası 
ilə bağlı olmasıdır.Bu nöqteyi-nəzərdən inkarlıq prefiksıəri iki qrupa bölünür 
1) Əlavə olunduqları söz köklərindən inkar mənalı sözlər düzəldən inkarlıq prefiksləri. Məsələn a-,in-
,dis-,non-,un.(non-interference,intorelable,disrespect,to displease,unpleasant,abnormalvə s.) 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
294
2)Əlavə olunduqları söz köklərindən ifadə etdikləri mənadan məhrumiyyət və ya əks mənalı sözlər 
düzəldən inkarlıq prefiksləri.Məsələn de-,be-,un-(todecode, to deforest, to denitrify, to decarbonize, to 
bestinq,to uncoil,to unbutton) 
İngilis dili ilə müqayisədə Azərbaycan dilində prefikslərin rolu və əhəmiyyəti nədir? İngilis dilindən 
fərqli olaraq Azərbaycan dilində əsl Azərbaycan mənşəli heç bir prefiks mövcud deyil. Dilimizdə mövcud 
olan prefikslərin hamısı başqa dillərdən keçmiş sözlərlə birgə dilimizə daxil olan ön şəkilçilərdir. 
Azərbaycan dili özünün tarixi inkişaf dövrlərində bəzi dillərlə əlaqədə olmuşdur.İlk növbədə 
Azərbaycan dili ərəb və fars dilləri ilə əlaqədə olmuş,ərəb və fars dillərindən Azərbaycan dilinə bir çox
sözlər və onlarla birlikdə bəzi isim,sifət düzəldən ön şəkilçilər keçmişdir. Məsələn na-,bi-, (naməhrəm, 
namərd, nadinc, binamus, biədəb,bisavad və s.) 
Bu fikri rus dili və həmin dildən bu dil vasitəsi ilə keçən söz və şəkilçilər haqqında da demək olar. 
Məsələn, rus dilindən vasitəli Azərbaycan dilinə keçmiş –a ön şəkilçisini buna misal göstərmək olar.Məsələn
anormal,asimmetrik,asinxron,asemantik,asintetik və s. 
Azərbaycan dilində mövcud olan –na inkar prefiksi sifətlərə əlavə olunaraq onlardan eyni adlı nitq 
hissəsi düzəldir.Məsələn narazı,namərd. 
Bi- inkar prefiksiisimlərə əlavə olunaraq əlavə olunduğu nitq hissəsindən sifət düzəldir.Məsələn
bivəfa,bihal və s. 
A- inkar prefiksi həm sifətlərə həm də isimlərə əlavə olunaraq onlardam eyni adlı nitq hissəsi 
düzəldir. Məsələn asinron,asimmetriya və s. 
İngilis dilindən fərqli olaraq Azərbayan dilində əksər isim və sifətlərin inkar mənası inkar prefiksləri 
ilə deyil -siz,-suz və -ma inkar suffiksləri vasitəsi ilə düzəlır. Məsələn aöılsız, düşüncəsiz, əhəmiyyətsiz, 
dadsız, qarışmama,hücum etməmə. 
Azərbaycan dilində feil düzəldən inkar prefiksləri olmadığı üçün feillərin inkar mənası inkar mənalı
feillərlə ifadə olunur. Məsələn təşkil etmək- pozmaq,yığmaq-dağıtmaq. 
İngilis dilindən fərqli olaraq Azərbaycan dilinin söz yaradıcılığında inkarlıq prefiksləri elə də önəmli 
yer tutmur və ingilis dilində inkarlıq suffiksləri ifadə edir. 
Bundan başqa ingilis dilindən fərqli olaraq Azərbaycan dilində mövcud olan inkarlıq prefikslərinin 
hamısı alınma prefikslər olub ,başqa dillərdən alınma sözlərlə işlənir.Çox az hallarda bu inkarlıq 
prefikslərinə Azərbaycan mənşəli sözlərlə rast gəlmək olar. 
İngilis dilində Azərbaycan dilindən fərqli olaraq inkarlıq prefikslərinin ifadə etdikləri məna çalarları 
daha genişdir,çünki ingilis dilində inkarlıq prefiksləri həm əks , həm inkar , həm də məhrumiyyət
mənalarını ifadə edir.Azərbaycan dilində mövcud olan inkarlıq prefiksləri isə yalnız inkar mənalarını ifadə 
edirlər. 
Ədəbiyyat 
1.О.Д. Мешков .Словообразование современного английского языка. Москва,1986,стр. 187 
2.N.Hüseynova. Azərbaycan dilində ternin yaradıcılığı prosesi.Bakı ,2008,139 s. 
3.A.Bayramova Leksik alınmaların dilin zənginləşməsində rolu,Bakı-009,00 s. 
4.M.Baloğlanova. Müasir ingilis dilinin söz yaradıcılıöında prefikslər. filologiya məsələləri (AMEA) 
2010.N1 s.270-276. 
QƏNBƏROVA QÜDSİYYƏ 
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent 
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu 
BİR VƏ İKİ HECALI NUMERATİVLƏRİN DİAXRONİK-DİALEKTOLOJİ ASPEKTLƏRİ 
Açar sözlər:
numerativlər, diaxron-dialektoloji, metrik sistem, dialekt və şivələr, səs keçidləri, 
ümumxalq danışıq dili 
Diachronic-dialectological aspects of one and two-syllabled numeratives 
In the article had been considered diachronic-dialectological aspects of one and two-syllabled 
numeratives (top, çim, qom, para, ağac and etc). In the result of the investigation becomes clear that before 
the formation of the united metrical system different peoples used specific means of measure and quantity. 
The cause that these units express distingushing measures was connected with different individual physical 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
295
measures of a human’s body. Nowadays some of these words had lost their numerative meaning becoming 
words of general use or terms. 
Keywords:
numeratives, diachronic-dialectological, metrical system, dialect and subdialects, Turkic 
origin, common spoken longuage. 
Metrik ölçü sistemi Böyük Fransa İnqilabı dövründə işlənib-hazırlanmışdır. XVII əsrdə (1670-1673) 
astronom Menton və Hügens tərəfindən metrik ölçü sisteminə aid bir sıra işlər görülmüşdür. Araşdırmalar 
göstərir ki, Beynəlxalq Vahidlər Sistemi qəbul olunana qədər dünya xalqları özlərinə məxsus ölçü, çəki, 
həcm və dəyər vahidləri işlətmişlər. Bu baxımdan Azərbaycan dili dialekt və şivələrinin leksik fondu həm də 
bu areal üçün xarakterik olan qədim ölçü vahidləri ilə zəngindir. Belə ölçü vahidlərinin çoxunun konkret 
həcm və kütlə vahidi dəqiq deyildir. Məsələn: bi qapçax su, bi çanax arpa, bi çıqqan duz və s.
Bəzən yeni ölçü vahidləri də müşahidə olunur: arşın/ərşin (50 sm.), xan ərşini, şah ərşini, rus arşını, 
xan arşını və s. Bir sıra dialektlərdə yalnız spesifik çəki və ölçü vahidləri işlənir: qolo (1.400 qr.), şah/səh 
(2,5 kq.), şa:t/şahat (400 qr.) və s. [1, 244]. 
Qeyd etmək lazımdır ki, bu sözlərin qədim türk dili mənbələrində tapılması çox çətindir. Maraqlıdır ki, 
daha qədimlərə getdikcə qeyri-müəyyən ölçü vahidlərinin müxtəlifliyi müşahidə olunur: qatar; tutam; tay; 
qom və s.
Beynəlxalq metrik ölçü sistemindən Rusiya 1899-cu ildən istifadə etməyə başlamışdır. Yaxın qonşu 
ölkə kimi Rusiya ilə olan ticarət əlaqələrimiz nəticəsində həm metrik ölçü sistemində, həm də dəyər 
sistemində ciddi dəyişikliklər baş vermişdir. Beləliklə, dildə yeni milli türk mənşəli və alınma
numerativlər meydana gəlmişdir. Beləliklə, onlardan bəzilərini morfem səviyyəsində diaxronik-dialektoloji 
araşdırmaya cəlb etməyi məqsədəuyğun hesab edirik: 
Əl – 
dəfə; kərə; məsafə; yol; kömək; növbət; sıra; tərəf; yan. 
Əl
dilimizdə çoxmənalı sözdür. Dialekt 
və şivələrdə 
əl
sözünün bir mənası da numerativ söz olan 
dəfə
deməkdir: - Gə (gəl) bi (bir) əl nərd atağ; - 
Paltarı iki əl yumağ azdı (Neftçala). Ağdam, Bakı, Bərdə, Salyan, Şuşa və Tərtər şivələrində də 
əl
sözünün 
dəfə
numerativini bildirməsi qeydə alınmışdır: -İki əl mən gedmişəm, bir əl də sən ged, no:lar (Ağdam); - 
Paltarı hələ bir əl yumuşam (Bakı); -Bu əl mən gətirim, gələn əl sən (Bərdə) [2, 156].
Bundan başqa, şivələrdə 
əl
sözü həm də 
köməkçi
deməkdir: - yaxın əl –köməkçi. – O, mənim yaxın 
əlimdi. Bu söz Bakı, Salyan, Şamaxı, Şuşa şivələrində, həmçinin 
tərəf 
mənası verir: - Oların öyləri sağ 
əldədi (Şamaxı); -Düz get, sora sağa dön, olların darvazasın görəjəxsən (Şuşa); -Tükan (dükan) yaxın əldədi 
(Neftçala). 
Top – 
lülə şəklində sarınmış parça. 
Top
türkmənşəli sözdür, semantikasında cəmlik olduğu üçün 
dildə 
topa
sözü də yaranmışdır: - bir topa qar; bir topa qum və s. Azərbaycan ədəbi dilində iqtisadiyyat 
termini kimi işlənən 
topdansatış 
sözünün əsasında da 
top
morfemi dayanır. Klassik ədəbi nümunələrdə də bu 
söz işlənmişdir: -... Hər bir tacirdən iki top ipək və iki top bez... (A.Bakıxanov).
Qom – 
qamışdan boru şəklində bağlanan tikinti materialı. 
Qom
– qədim türk dilində 
el-oba, qohum, 
qəbilə, tayfa
deməkdir. “Kitabi –Dədə Qorqud” dastanlarında da 
qom 
sözü qeyd olunan mənada işlənmişdir: 
- Qom qomlamım qoma yurdum. [7, 44]. Qom//kom→qoma//koma – yaşayış evi mənası verir. Muğan qrupu 
şivələrində, konkret olaraq Salyan şivəsində, 
qom
sözü qamışdan bağlanan tikinti materialı anlamında başa 
düşülür: - qom bağlamaq; qom öylər (evlər) və s.; -Qom öylər yayda sərin, qışda isdi olur, həm də zəlzələyə 
davamlı olur (Neftçala). Bundan başqa, 
qom
morfemindən törəyən 
qoma
sözü Şəki dialektində həm 
tütün 
yarpağı düzülmüş 4-5 ip bağlaması, dəst
, həm də 
bir saplaqda və ya zoğda olan topa meyvələr
mənasında 
işlənir [2, 308]. 
Diş – 
əsasən, sarımsağın dilimləri. Yalnız sarımsağa aid olunan numerativ söz kimi həm şivədə, həm 
də ədəbi dildə işlənir: - Bi tiş sarımsağı əzib xörəyə tök (danışıqdan). 
Şivələrdə və canlı danışıqda 
diş
sözündən düzəlmiş 
dişdəm/tişdəm 
numerativləri, 
dişlə/dişdi; dişə; 
dişəg; dişərti
isimləri, habelə 
dişdəmə/dişləmə 
sifəti, eləcə də 
dişəmək/tişəmək
feilləri [2,137] mövcuddur: - 
Bi dişdəm/tişdəm çörək götürüb çeynədim; -Biz dişdəmə/tişdəmə çayı xoşduyuruğ (Salyan); -.
Çim – 
dəfə. 
Çim/çin – dəfə 
sözü mənasında işlənir: - Bi çim ağlıyıb sakitdəşib (Neftçala); - Bi çin 
gedib gəlmişəm, öydə yoxdular (Salyan); - Bi çin gəlmişəm hələ, gənə də gedəcəm (Yardımlı) [2, 103].
Çin 
sözü numerativ kimi həm də belin torpağa batan qədər hissəsinin açdığı dərinlik ölçüsü mənasında 
başa düşülür: - Bıranı üç çin qazdım, su çıxdı (Neftçala). Yardımlı şivəsində 
çin 
morfemindən törəmiş
çinnəmək
feili 
üst-üstə yığmaq
mənasını verir. Şərur şivəsində isə eyni semantika daşıyan 
çini, büzməli, qat-
qat
anlamı verir: - Çini tuman hələ indi də var [2, 103]. 
Dəst – 
müxtəlif məişət əşyalarının birləşməsi. 
Dəst
fars mənşəli söz olub, mənası bir 
əl
, digər mənası 
isə 
bir-birini tamamlayan bir neçə əşyanın birləşməsi
deməkdir: - bir dəst paltar; bir dəst mebel; bir dəst 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
296
yorğan-döşək və s. Dialekt və şivələrdə d
əst
sözündən
dəstək
(əl tutan; müəyyən yaşa çatmış uşaq; köməkçi; 
qulp və s.) əmələ gəlmişdir: Dəstək/dəsdəy uşaq - 6-14 yaşlı uşaq; dəstək olmaq –arxa durmaq; səhəngin 
dəstəyi və s. Qeyd edək ki, Naxçıvan şivələrində eyni morfemdən törəyən 
dastar 
sözü
əl dəyirmanı 
deməkdir
.
Ağac – 
6 km-ə bərabər məsafə ölçü vahidi. 
Ağac 
numerativ sözü Meğri rayon şivəsində təxminən 1 
km. mənası bildirir [6,355].
Abşeron rayonu ərazisindəki Altıağac oykoniminin ikinci komponenti yerində işlənən 
ağac
sözü də bu 
baxımdan maraqlıdır. Belə ki, toponimik adın göstərilən komponenti qədim uzunluq ölçü vahidi olan 
ağac
sözünü mühafizə etmişdir. Keçmişdə bu sözdən həm də 6 km-dən 7 km-ə qədər olan məsafə ölçüsü vahidini 
bildirmək üçün istifadə olunmuşdur. Həqiqətən, Altıağac kəndi ilə Şamaxı arasındakı məsafə təxminən 6 
ağaclıqdır. Belə bir adın meydana gəlməsinin əsas səbəbi Altıağacın əvvəllər Şamaxının poçt məntəqəsi və 
həm də ona məxsus karvansaray olması, sonralar isə orada salınmış yaşayış məntəqəsinin də həmin adla 
adlandırılması ilə bağlı olmuşdur. Altıağac oykoniminə ilk dəfə 1823-cü ildə yazılan mənbələrdə təsadüf 
olunur. [5, 63]. -Bu əsnada xəbər gəldi ki, Xandigar geri qayıtdı və Təbriz şəhərinin 8 ağaclığında olan 
İbrahim xan Xandigari izləyərək Təsuca kimi getdi. [10]; - Quba qəzasından olan Müşkür mahalında, Samur 
çayından başlamış Şabran mahalına qədər, dəniz sahilindən təqribən iki ağac aralı məşhur bir təpə uzanır 
(A.Bakıxanov); - On dörd ağac yolu cənabi qazi (Zakir); - Bura ilə Zurnalının arası yeddi ağac idi 
(C.Məmmədquluzadə). 
Ayaq – 
çoxmənalı söz. 
Ayaq
sözü tarixən köhnə numerativ kimi işlənmişdir. Şivələrdə və canlı 
danışıqda bu sözün sinonimləri olan 
qədəm 
və 
addım
daha çox intensivliyə malikdir. S.Onullahi özünün 
“XIII-XVI əsrlərdə Təbriz şəhərinin tarixi” kitabında yazır:“ Rafael Dyu Man bu dövrdə hamamlar üçün 
metaldan tiyan hazırlanmasını bildirir. O yazır ki, Təbriz ustaları diametri 4,5 ayaq və iki barmaq 
qalınlığında olan tiyanlar hazırlayırdılar”[8, 124].
Ovuc – 
əlin içi. Xalq danışıq dilində və şivələrdə 
o:c/ouc/oc/avış/ouş/
şəklində ən çox istifadə olunan 
ölçü vahididir. Dilimizdə bu leksem simvolik ölcü vahidi kimi sabitləşərək müxtəlif atalar sözləri və 
məsəllərin tərkibində işlənir: - İnsanın gözünü bir ovuc torpaqdan başqa heç nə doydurmaz; - Qismətin bir 
o:c torpağ kimidi, əlini at, götür, nə ola-ola!
S.Ə.Şirvani “Səlimin hekayəsi”ndə yazır: - Bir nəfər əhli-kənd olan hindu, Qonşusundan dilədi 
tənbəku. Cibinə əl salıb bahimmət, Bir ovuc eylədi ona şəfqət . 
Atım – 
bir dəfə işlənmək üçün nəzərdə tutulan qədər. 
At(maq)
feilindən düzələn 
atım 
numerativinin də 
konkret çəki miqdarı yoxdur: - Bi atım çay ver, uşağı indi almağa göndərrəm; -Bəssinin bi atım barıdı var, 
indi sakitdəşəcəy (Salyan, Neftçala).
Bir atım barıt
ifadəsi ədəbi dildə də işlənərək 
hövsələsiz adamın özündən çıxması və sonradan hirsinin 
soyuması
deməkdir. 
Arpa
– dənli bitkinin toxumu.
Qədim ölçü vahidi kimi 
arpa
sözünün işlənməsi çox maraqlıdır. Nağılların qaravəlli hissəsində tez-tez 
işlənən “Az getdi, uz getdi, arpa boyda yol getdi” cümləsində bu sözün işlənməsini görürük. Arpanın qədim 
ölçü vahidlərindən biri kimi işlənməsi, fikrimizcə, bu bitki dəninin standart ölçüyə malik olması ilə yanaşı, 
həm də ölçü üçün münasib quruluşa malik olması ilə bağlı olmuşdur. Qeyd etmək lazımdır ki, arpadan ölçü 
vasitəsi kimi istifadə etmək üçün dənin birinin arxasını o birinin qarnına bitişik şəkildə düzmək tələb 
olunurdu. 
Şah Təhmasibin təzkirəsində də 
arpa
sözünün metrik vahid kimi işlənməsi qeydə alınmışdır: - Hər 
kəsin ürəyində İmam Əliyə qarşı heç olmasa bir arpa qədər kin-küdurət olsa, o müsəlman deyildir. (10); - Bir 
barmaq da orta boylu altı arpa uzunluqdadır (A.A. Bakıxanov).
Mənzil
– piyadanın gün ərzində qət edə biləcəyi məsafə (29-30 km); dayanacaq yeri, düşərgə, məkan, 
ev, insan yaşayışı üçün şəraiti olan bina; güllə və top mərmisinin vurma məsafəsi; keçid və s.
Ulu mənzil 
söz birləşməsi karvanın bir günlük yolu (40-50 km) mənasında başa düşülür. Bu sözə 
bir 
günlük mənzil
şəklində də təsadüf olunur. 
Mənzil
sözü şah Təhmasibin təzkirəsində də işlənmişdir: - 
Məzkur zilhiccə ayının 14-də (18. VII -1532) Heratdan üç mənzil, aralanmışdıq ki, qızdırdım, neçə gün xəstə 
oldum (10); - Şərir (taxt) - Dərbəndin şimal-qərbində üç mənzillik məsafədir (A.A. Bakıxanov).
Qeyd etmək lazımdır ki, 
mənzil
sözü metrik vahid kimi arxaikləşsə də, hərbi terminologiyada 
uzaqmənzilli, mənzil qərargah
kimi söz birləşmələrinin tərkibində işlənir: - uzaq mənzilli raketlər, uzaq 
mənzilli nüvə texnologiyası və s. 
Son zamanlarda 
mənzil qərargah
birləşməsi 
ştab, ofis
kimi alınma sözlərin yerində işlənir. 
Çox maraqlıdır ki, Osmanlı dövründə dövlət başçılarının, sərkərdələrin və önəmli şəxsiyyətlərin ox 
atmaqdan bəhs edən mənzum əsərləri “Mənzilnamə” adlanırdı. Deməli, 
mənzil
ölçü vahidini atılan bir oxun 
düşdüyü yerə qədərki məsafəsi hesab etmək olar. 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
297
Qulac
– iki açılmış qol arasındakı məsafə. Təqribən 2 m-ə bərabərdir. “Qol aç” sözündən əmələ 
gəlmişdir. Dərbənd dialektində 
qulac
1,5-2 m-dir: - Doqquz quləc piltə aldım (1. 245). 
Fikrimizcə, bu metrik vahiddən əsasən parça ölçmək məqədi ilə istifadə olunmuş, eyni zamanda ip, sap 
və s. toxuculuq nümunələrinin ölçülməsində də tətbiq olunmuşdur.
Qulac
sözü Azərbaycan ədəbiyyatında poetik effekt yaratmaq məqsədilə, əsasən gözəllərin uzun 
hörüklərini vəsf edərkən işlədilmişdir: - Dal gərdəndə hər hörüyü bir qulac (M.P.Vaqif); - Siyah zülfü dal 
gərdəndə bir qulac, Sona cıqqası tək ucları qıyqac (Q.B. Zakir).
Para – 
kənd; ev; pul. Bu söz V.V. Radlovun lüğətində 1) xırda pul (= 3 akça); 2) pul-para bozmaq (pul 
xıdalamaq); 3) hissə, kəsik; 4) hədiyyə, rüşvət mənalarında qeyd olunur [9,IV, 1146-1147].
Barq 
qədim türk lüğətində 
bina; tikili, anbar 
mənasında işlənmişdir. Maraqlıdır ki, lüğətdə bu sözün 
pul
mənası qeyd olunmamışdır. Burada verilmiş 
eb barq
isə yaşayış yeri; 
Barq türmüs
– xüsusi ad; 
Barqan
– 
coğrafi ad; ölkə adı kimi qeyd olunmuşdur[4, 84].
Maraqlıdır ki,
para 
morfemindən düzəlmiş 
paraxlıq
sözü Şahbuz şivəsində 
arı saxlanan yer (dam)
, 
balaca ev
deməkdir. Müasir ədəbi dildə işlənən və alınma söz kimi qəbul olunan 
barak, 
əslində qədim türk 
mənşəli söz olub, 
taxta ev
mənasını bildirir. 
Para/parax/barax
sözləri Azərbaycan toponimiyasında bəzi 
oykonimlərin tərkibində “daşlaşmışdır”: Əskipara (Tovuz rayonu); Kətəlparax (Naxçıvan); Gözbarax 
(Zaqatala rayonu) və s. Bundan əlavə, 
yeddi para kənd 
birləşməsində, həmçinin 
yeddi paranın yeri göynüyür 
(Keçmiş xoş günlərin təəssübünü çəkmək 
mənasında – Q.Q.)
ibarəsində də bu qədim sözün çoxmənalı 
olması mühafizə olunmuşdur. 
Cürə – 
bir udumda içilən şey; bir qurtum içki; kiçik; miniatür. 
Cu/cü su 
mənası verən ən qədim 
türkmənşəli sözdür. Hal-hazırda dialekt və şivələrdə 
cu/cü
morfemi ilə başlayan su ilə bağlı xeyli söz vardır: 
cürdək
(su qabı); 
cu
(su arxı); 
cüllab
(sulu); 
cüllüt
(su quşu); 
cuvar
(suçu) və s. Klassiklərin dilində də həm 
cu
, həm də 
cürə
eyni şəkildə öz əksini tapmışdır: - Cular axadur kənari bağda (Ş.İ.Xətai); -Bir cürə mənə su 
ver (Ə.Haqverdiyev). 
Cürə
sözü numerativ olmaqdan başqa, həm də termin kimi kiçik, miniatür mənalarında 
da işlənir: 
cürə saz 
(kiçik saz). Maraqlıdır ki, bu termin əslində Ağdam, Basarkeçər, Qazax, Şəmkir və 
Zaqatala şivələrində
kiçik saz 
mənasında işlənən 
cürə 
sözündən götürülmüşdür [2,84].
Qeyd etmək lazımdır ki, Kürdəmir rayon şivəsində rast gəlinən 
curux 
leksemi də 
cürə 
sözü ilə 
eyniköklü olub,
xırda meyvə
deməkdir: -Almanın curuxlarını seç, bazarda pula getmir [2, 82]. 
Qədim metrik vahidlər olan bu numerativlərin diaxronik-dialektoloji aspektdə araşdırılması xalqımızın 
həyat tərzini öyrənməklə yanaşı, bu sözlərin termin kimi işlənmə hüququ qazanmasını şərtləndirən əsas 
amilləri ortaya çıxarmağa imkan verir. 
Ədəbiyyat
1.
Azərbaycan dilinin Dərbənd dialekti. Bakı, “Elm”, 2009. 
2.
Azərbaycan dilinin dialektoloji lüğəti. A-Z. Bakı, “Şərq-Qərb”, 2007. 
3.
Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti. 4 cilddə; Bakı, “Elm”, Ic. 1966; II c. 1980; III c. 1983; IV c. 1987. 
4.
Drevnetyurkskiy slovar. “Nauka”, L., 1969. 
5.
Əhmədov T. Azərbaycan paleotoponimiyası. ADU nəşriyyatı, 1985. 
6.
Əliyev Ə. Azərbaycan dilinin Meğri şivələri. Bakı, “Elm”, 2003. 
7.
Kitabi-Dədə Qorqud. Tərtib edən: F.Zeynalov, S.Əlizadə. Bakı, “Yazıçı”, 1988. 
8.
Onullahi S. M. XIII-XVII əsrlərdə Təbriz şəhəri. Bakı, Azərnəşr. 1982. 
9.
Radlov V.V. Opıt slovaryatyurkskiy nareçiy. SPb., t.I. 1893, t. II, 1899, t. III, 1905, t. IV, 1911. 
10.
Şah Təhmasibin Təzkirəsi. Bakı, Azərnəşr,1996. 
QƏRİBLİ AYSEL 
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru 
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu 
“AZƏRBAYCAN DİLİ” ANLAYIŞI: AZƏRBAYCANIN ŞİMALINDA VƏ CƏNUBUNDA 
Açar sözlər:
Azərbaycan dili, Şimal, Cənub, ana dili, türk dili
The concept “the Azerbaijan language”: in the North and South of Azerbaijan 
The division of Azerbaijan into two parts from political-administrative standpoint had caused Russia to 
live different history in the North and Iranian Azerbaijan in the South since the early 19th century. Language 
is a general cultural-moral value of any people. But the manifestation of some distinctions in the official 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
298
attitude to it is natural. One of the features of this naturalness manifests in the attitude of the language to its 
name. The imagination on non-Turkish (perhaps Persian) language being perceived under the concept “the 
Azerbaijan language” in the South was quite natural. It was such event that came forward from the 
opportunistic-ideological purposes and had any scientific bases. It was connected with anti-scientific purpose 
being dominant both in the North and South. To call “the Azerbaijan language” as “Azerbaijan” in the North 
and “Turkish” in the South may be considered a serious problem. Especially it’s wrong to call the language 
by two or three names from the point of onomastic principles.Observations showed that the Northern 
Azerbaijani intellectuals had called the language which was used in the Southern Azerbaijan as “the 
Azerbaijan language”. And the lingvonym in Turkish had been preferred in the South even after the Iranian-
Islamic revolution. 
Keywords: 
Azerbaijan language, North, South, mother tung, turkish language
. 
XIX əsrin əvvəllərindən başlayaraq Azərbaycanın siyasi-inzibati baxımdan iki yerə parçalanması- 
Şimalda Rusiya, Cənubda isə İran Azərbaycanının bir-birindən fərqli tarix yaşamasına səbəb oldu. Doğrudur, 
dil xalqın ümumi mədəni-mənəvi dəyəri kimi çıxış edir, lakin ona rəsmi münasibətdə müəyyən fərqlərin 
ortaya çıxması da təbii idi ki, bu təbiiliyin bir cəhəti də dilin adına münasibətdə təzahür edirdi. 
“Azərbaycan dilinin Şimal və Cənub təzahürləri” kitabının müəllifi Ülviyyə Qasımlı yazır: 
“Azərbaycanın Şimalı ilə Cənubu arasında sosial-siyasi, ideoloji və mədəni fərqlərin yaranması prosesi 
aşağıdakı mərhələlərdən keçmişdir: 
I mərhələ. XIX əsrin əvvəllərindən sonlarına qədər. 
II mərhələ. XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəlləri. 
III mərhələ. XX əsrin 20-ci illərindən 80-ci illərin sonu 90-cı illərin əvvəllərinə qədər. 
IV mərhələ. XX əsrin sonu XXI əsrin əvvəlləri” (1,s.4-5). 
XIX əsrdə Rusiya ilə İran arasında olan “isti” diplomatik əlaqələr Azərbaycanın həm etnik, həm də 
dilcə məhvinə hesablanmışdı, ona görə də Şimalda “rusca”, Cənubda isə “farsca”dan başqa bir anlayış 
rəsmən tanınmırdı. 
XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində isə vəziyyət dəyişdi... 
Cənubda hicri tarixi ilə 1323-cü ildə Hacı Mirzə Həsən Rüşdiyyənin “Vətən dili” kitabı ortaya çıxdı ki, 
bu kitab “ 1905-1911-ci illərdə İran Azərbaycanında inqilab hərəkatının alovlandığı... dövrün məhsuludur... 
“Vətən dili” – Ana dili, Azərbaycan dili deməkdir” (2,s.148-149). 
1920-ci ildə Cənubi Azərbaycanda mövcud olmuş Azadistan dövləti Şeyx Məhəmməd Xiyabaninin 
rəhbərliyi ilə bir sıra islahatlara imza atdı ki, onların içərisində milli məsələ xüsusi yer tuturdu. Lakin 
imperialist irtica Şimalda olduğu kimi Cənubda da Azərbaycan xalqının nə birləşməsinə, nə də müstəqillik 
əldə etməsinə imkan vermədi. “Azadistan bəlasının həll edilməsindən sonra türklərlə yanaşı İranda yaşayan 
digər etnik qrupların həm irq olaraq, həm də dil olaraq ari olduqları yönündə təbliğat kitabları yazılmağa 
başladı” (3,s.80). 
1926-cı ildə İranda hakimiyyətə gələn “Əhməd Rza xanın ilk işlərindən biri ölkədə fars olmayan 
dillərin işlədilməsinə yasaq qoymaq oldu... Lur- bəxtiyaricə, giləkcə, mazandaranicə, kürdcə, yabançı olan, 
yəni hind-Avropa dilləri qrupuna girməyən türkcə və ərəbcə kimi dillər farscanın pozuq ləhcələri olaraq 
qəbul edildi” (3,s.83). 
İranda bu baxımdan diqqəti ən çox cəlb edən hadisələrdən biri Azərbaycan türklərinin etnogenezi 
barədə həm qeyri-elmi, həm də mürtəce nəzəriyyənin formalaşdırılmasına start verilməsi idi ki, ona Əhməd 
Kəsrəvi adlı azərbaycanlı başçılıq edirdi. Dövlətin bütün vasitələrlə dəstəklədiyi həmin nəzəriyyənin , “ 
Azərbaycanda danışılan dilin türkcə ilə əlaqəsinin olmadığı, əslində, farscanın bir ləhcəsi qəbul edilən 
azəricə olduğu tezisi müdafiə edildi” (13,s.84). 
Ümumiyyətlə, haqqında söhbət gedən dövrdə İranda necə bir dil siyasəti yürüdüldüyünü göstərən 
faktlardan biri də ölkə kommunistlərinin liderlərindən Dr.Tağı Əraninin məsələyə münasibətidir. “... O 
dönəmin bir çox intellektualı kimi farslaşdırma siyasətini dəstəkləyirdi... Azərbaycan türklərinin əslində 
azəri olduqlarını və ana dilləri olan əski farscanı vəhşi monqolların hücumu nəticəsində unudub türkcə 
danışmağa başladıqlarını iddia etmişdir” (13,s.84). 
Həmin münasibətdən aydın olur ki, İranda yürüdülən dil siyasəti həm müxtəlif ideoloji cəbhələri 
birləşdirir, həm də elmi yox, siyasi xarakter daşıyır. Dr.T.Əraniyə görə, İranda “ türkcə olayı çox 
təhlükəlidir. Çünki azərbaycanlıları yanlışlıqla türk olduqlarına və İrandan ayrılmaları gərəkdiyinə inandıran 
bir ünsürdür. Bu problemin həll edilə bilməsi türkcənin ortadan qaldırılıb farscanın yayğınlaşdırılması üçün 
hər cür yol və metod tətbiq edilməlidir” (13,s.84). 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
299
Cənubi Azərbaycanda dil ( və millət) məsələsi özünü Azərbaycan Milli Hökuməti dövründə bir daha 
geniş müzakirə və münaqişə predmetinə çevrildi. “Tehran Tudə” partiyasına görə, “İran milləti bölünməz bir 
bütündür”. Təbriz tudəçilərinə görə isə, “İran çoxlu etnik qrupdan ibarət olan bir ölkədir. Azərbaycanlıların 
dili olan türkcə azərbaycanlıların fərqli bir millət olduqlarının göstərgəsidir” (13,s.92). Həmin məsələlərin 
müzakirə edildiyi Azərbaycan Demokrat Partiyasının birinci böyük konqresində “ milli muxtariyyət və 
türkcənin rəsmi dil olması qəbul edildi” (3,s.92). 
21 azər 1324-cü ( 12 dekabr 1945-ci) ildə Təbrizdə başlayan Parlamentin seçdiyi Hökumət Azərbaycan 
dilində “Azərbaycan Milli Hökuməti Bərnaməsi” elan olundu ki, onun 8-ci maddəsində deyilir: “Fərhəng və 
maarif sahəsində dövlətimizin qabağında iki böyük məsələ durur: birincisi, öz milli dilimizi bütün 
mədrəsələrdə rəsmi olaraq qəbul və icra etmək; ikincisi isə, ümumiyyətlə savadsızlığa qarşı mübarizə 
aparmaq, məccani və icbari təhsili əməli yoluna qoymaq” (3,s.102). 
Göründüyü kimi, burada dövlət dilinin adı çəkilmir, sadəcə olaraq, “milli dilimiz” kimi “neytral” bir 
ifadədən istifadə olunur ki, bu, təsadüfi deyil. 
R.Albayraq “Azərbaycan Milli Hökuməti Azərbaycan türkcəsini rəsmi dövlət dili elan etdi” (3,s.103) 
deyərkən, fikrimizcə, linqvonimi doğru müəyyənləşdirmiş, eyni zamanda onun kitabında baş nazir 
S.C.Pişəvərinin Maarif Nazirliyinə göndərdiyi 28 azər 1324-cü il tarixli məktubun mətnində “Azərbaycan 
dili” ifadəsi işlədilmişdir: “ 1. Bütün milli və dövlət məktəblərində təlim və tərbiyənin Azərbaycan dilində 
aparılması üçün hazırlıq işləri görülsün” (3,s.104). 
Neokəsrəviçilərin belə bir tezisi mövcuddur ki, “türk dili” Azərbaycana səfəvi xanədanı dönəmində 
gəldi. Bu xanədan tərəfindən rəsmi dil halına gətirildi. Beləcə ari kökənli bir dil olan zəbani-azəri, yəni 
azərbaycanca ortadan qaldırıldı. 
... Günümüzdəki, yəni Azərbaycan dili də türkcə deyildir. Azərbaycanın bir çox bölgəsində həzzəni, 
kəringani və tati/ tatca kimi qədim azəri dilinin ləhcələri danışılır. Azərbaycanda danışılan dilə türkcə demək 
yanlışdır. Bir isim vermək gərəkirsə, azərbaycanca ən uyğun ad olacaqdır” (3,s.455). 
Cənubda “Azərbaycan dili” anlayışı altında anlaşılan qeyri-türkcə ( yəqin ki, farsca) dil təsəvvürü, 
tamamilə təbiidir ki, konyuktur-ideoloji məqsədlərdən irəli gələn bir hadisə olub heç bir elmi əsaslara 
dayanmırdı. Eyni zamanda bu məsələyə münasibətdə həm Şimala, həm də Cənuba hökm edən anti-elmi 
məqsədlə birləşmişdi. Çünki həmin dövrdə-30-cu illərdən 50-ci illərə qədər Azərbaycan türklərinin mənşəcə 
türk etnosuna aid olmayıb sadəcə türkcə danışdıqları barədə sərsəm ideya eyni “mərkəz”dən təbliğ olunurdu. 
1945-1946-cı illərdə Cənub üçün Şimalda “Azərbaycan” jurnalı nəşr olundu... 
C.Həsənli yazır: 
“Azərbaycan jurnalı Ümumittifaq Kommunist ( bolşeviklər) Partiyası Mərkəzi Komitəsinin 1945-ci 
ilin iyul ayının 6-da Cənubi Azərbaycan hadisələri haqqında gizli qərarından sonra nəşr olunmağa başladı və 
ilk sayı 1945-ci ilin avqust ayında işıq üzü gördü... 
Jurnalın məsul redaktoru həmin dövrdə artıq Azərbaycan ədəbi və mədəni mühitində geniş tanınan şair 
Rəsul Rza idi. Onun redaksiya heyətində Səməd Vurğun, Mirzə İbrahimov, Mehdi Hüseyn kimi tanınmış şair 
və yazıçılar yer almışdılar. “Azərbaycan” ərəb əlifbası ilə Bakıda nəşr olunur və Cənubi Azərbaycanda 
yayılırdı” (2,s. 3-4). 
Əlbəttə, Sovetlər Birliyi ( və kommunist bolşevik hakimiyyəti) İrana bu cür “mədəni” (ideoloji) 
müdaxilədə Azərbaycanın mənafeyini güdmürdü. Sadəcə, İranda ABŞ nüfuzunun qarşısını almağa çalışırdı 
ki, nəticə etibarilə, bunu da bacarmadı. 
Ancaq milli şair ( və ziyalı) Rəsul Rzanın redaktorluq etdiyi “Azərbaycan” jurnalı Azərbaycan xalqının 
mənafeyini ən kritik anlarda da müdafiə etməyə bilməzdi. 
Həm də bu o dövr idi ki, S.C.Pişəvərinin başçılıq etdiyi “milli hökümət Azərbaycanın sosial-iqtisadi 
tərəqqisinə yol açdı, milli zülmün nəticələrini ləğv etdi, azərbaycanlıların varlığını bir daha təsbit etdi” 
(2,s.12). 
Həmin jurnalda çap olunan “Həqiqi xalq maarifi uğrunda” adlı məqaləsin Firudin İbrahimi yazır: 
“İndiki dövrdə bir millətin elm və dilini aradan götürmək istəyən bir siyasət gülünc bir siyasətdir... 
Azərbaycanlının elm ilə silahlanmasını və öz milli hüququnu müdafiə etməyə layiq və moqtədər olmasını 
Tehran höküməti istəmir”... (2,s.32-33). 
Sonralar eyni fikri iran ziyalılarından Cəlal Ale-Əhməd də (1923-1968) söyləmişdir: 
“... biz İranda 6-7 milyon əhalini ən elementar insan hüququndan- istədiyi dildən sərbəst şəkildə 
istifadə etmək hüququndan məhrum etmişik... Onu “azəri dili”adlandırdılar, gəlmə dil olduğunu iddia 
etdilər” ( 4,s.41-42). 
Azərbaycanın Şimalı ilə Cənubu arasında mədəni əlaqələrin müəyyən qədər bərpa olunduğu 90-cı 
illərin əvvəllərində bir daha göründü ki, Şimalda rus, Cənubda fars təzyiqlərinə baxmayaraq, 
“ a) Azərbaycanın Şimalı ilə Cənubu vahid etnik-mədəni sistem təşkil edir; 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
300
b) Azərbaycan xalqı Şimalda və ya Cənubda yaşamasından asılı olmayaraq, eyni milli idealların 
daşıyıcısıdır; 
c) Azərbaycan dili özünün Şimal və Cənub təzahürlərində eyni bir dildir və s.” (1,s.8). 
Dil millətin birləşdirici amili kimi çıxış edirsə, onun (dilin) adı da ideoloji-mənəvi faktor olaraq, təbii 
ki, çox əhəmiyyətlidir. Dünya azərbaycanlılarının 9-10 noyabr 2001-ci ildə Bakıda keçirilən I qurultayın əsas 
məruzəsində deyilir: “Azərbaycan xalqının milli-mənəvi varlığının ən başlıca təzahürlərindən biri onun dili-
Azərbaycan dilidir. Azərbaycan dili müstəqil Azərbaycan Respublikasının dövlət dilidir” (5, s.62). 
Azərbaycan dilinin Şimalda “Azərbaycan dili”, Cənubda isə “türk dili” , “türkcə” və ya “türki” 
adlandırılması, əlbəttə, ciddi problem sayıla bilər. Xüsusilə o baxımdan ki, bir dilin iki, yaxud üç adı olması 
onomastik prinsiplər baxımından yanlışdır. İdeoloji-mənəvi konsalidasiya (mərkəzləşdirmə) üçünsə, heç 
şübhəsiz, maneədir. 
M.İbrahimov İran İslam inqilabının qələbəsindən sonrakı ilk illərdə yazmışdı ki, Cənubda Azərbaycan 
dilini, Azərbaycan bədii ədəbiyyatını sönməyə, zəifləməyə qoymayan ən qüdrətli mənbələrdən biri xalq 
yaradıcılığı olmuşdur(6,s.323). 
Ümumiyyətlə, müşahidələr göstərir ki, Şimali Azərbaycan ziyalıları Cənubi Azərbaycanda işlənən dili 
həmişə “Azərbaycan dili” adlandırmışlar. Cənubda isə hətta İran İslam inqilabından sonra da “türkcə” 
linqvoniminə üstünlük verilmişdir”. 
Türk Dövlət və Topluluqları Dostluq, Qardaşlıq və Əməkdaşlıq VII qurultayının qərarında deyilir: 
“İranın Türkiyədəki məktəblərinin qarşılığı olaraq İranda türkcə təhsil verən özəl, yaxud təşkilat 
məktəbləri açılmalıdır” (7,s.165). 
“Azərbaycan dilinin Şimal və Cənub təzahürləri” kitabının müəllifi “türkcə” anlayışı ilə əlaqədar 
tamamilə doğru olaraq yazır: 
“Lakin buradan məlum olmur ki, həmin məktəblər Türkiyə türkcəsində, yaxud yerli xalqın ana dilində-
Azərbaycan türkcəsində olmalıdır. Şübhəsiz, ikincisi daha məqbuldur” ( 1,s.44). 
Cənubi Azərbaycanlı gənclərin Türkiyədə təhsili ilə bağlı maraqlı bir pritça məşhurdur: Universitetə 
daxil olmaq istəyən gənci, mövcud qanunun tələbi ilə, xarici vətəndaş olduğuna görə əvvəlcə bir illik dil 
hazırlığı kursuna alırıar ki, o, burada müxtəlif ölkələrdən gəlmiş, Türkiyə türkcəsini bilməyən həmyaşıdları 
ilə onu ( Türkiyə türkcəsini) öyrənsin”. Müəllim bir pişik şəkli göstərib deyir: “Şimdi, çocuqlar, bu , 
kedidir”... Cənublu ( rəsmi olaraq İran vətəndaşı) müdavim türkcəni bildiyinə əmin olduğu, kursa da 
Türkiyədəki mövcud qanunun tələbinə görə davam etdiyindən müəllimə qulaq asmırmış. Bunu hiss eləyən 
müəllim ondan soruşur: “ Övladım türkcə bu nədir?” Gənc həvəssiz “pişikdir” deyir. Müəllim təkrar eləyir: 
“Kedi”. Gənc isə “pişik” deyib durur... 
Çünki dillərin adı eyni, sözləri isə fərqli... 
Cənubda ana dilinin adı ilə bağlı variantlılığın təzahürü görkəmli Azərbaycan ziyalısı doktor Cavad 
Heyətin “Türk dili və ləhcələrinin tarixinə bir baxış” (1987), “ İki dilin müqayisəsi” (1989), “ Türklərin tarix 
və mədəniyyətinə bir baxış” ( 1993) və s. kitablarında, eləcə də 1979-cu ildən nəşr olunan nüfuzlu “Varlıq” 
jurnalında da görünür. Ümumiyyətlə, Cənub mətbuatında “ Azərbaycan dili” anlayışı xüsusən keçən əsrin 
80-ci illərindən etibarən aşağıdakı adlar ( linqvonimlər) ilə verilmişdir: türk dili, türkcə, Azərbaycan türkcəsi, 
Azərbaycan dili, azərbaycanca, türki və s. Qeyd edək ki, çox zaman bu mənada sadəcə “ana dili” ifadəsi 
işlənir. Məsələn, “Yeni yol” məcmuəsi yazır: 
“ Bu gün, Allaha şükürlər ki, İran İslam Cümhuriyyəti Əsasi-Qanununda İran əhalisinin balaları öz ana 
dilində təhsil etmədən mən etməmişlər. Ümidvarıq ki, yeni təhsil ilində vəzazəti-amuzəş və pərvəriş 
Azərbaycan məktəblərində fars dili ilə bərabər ana dilinin də tədrisinə dəçğuz versin və azərbaycanca məktəb 
kitablarının çap edilməsinə imkan yaratsın” (1,s. 63). 
Əlbəttə, Azərbaycan Cənubunda ana dili ilə bağlı məsələdə əsas şərt onun varlığını qorumaq 
olduğundan adının dəqiqləşdirilməsi ikinci plana keçir. 
Bir qrup İran ( Cənubi Azərbaycan) ziyalısı vaxtilə prezident Seyid Məhəmməd Xatəmiyə belə bir 
müraciət ünvanlamışdı: 
“Mədəni cəmiyyətlə xalqın dil və ədəbiyyatına laqeydlik ziddiyyət təşkil edir. İran İslam 
Cümhuriyyətinin Anayasasının 15-ci maddəsində xalqların bu hüququ geniş təsbit edilmişdir. Elə buna 
əsaslanaraq Azərbaycan türkcəsinin ibtidai məktəblərdə və türklərin yaşadığı bütün şəhərlərdə fars dili ilə 
bərabər elmi və rəsmi formada tədris olunmasını, türk dilində mütəxəsislər tərəfindən teleradio verilişlərinin 
hazırlanması və fars dilindən əlavə yayılması, ölkənin bütün universitetlərində türk dili və ədəbiyyatı 
fakültəsinin yaradılmasını, uşaq və yeniyetmələrin türk dilində uşaq ədəbiyyatı yaratmağa 
həvəsləndirilməsini Sizdən rica edirik” (8,s.64). 
Göründüyü kimi, burada da mövcud ənənəyə uyğun olaraq, həm “Azərbaycan türkcəsi”, həm də “ türk 
dili” linqvonimindən istifadə edilmişdir ki, bu tendensiyanı Cənubi Azərbaycan üçün səciyyəvi saymaq olar. 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
301
Böyük Azərbaycan şairi M.H.Şəhriyar öz ana dilini “türkcə” , “türki” adlandırdığı halda, Cənublu 
digər bir Azərbaycan şairi Yəhya Şeyda onun haqqında yazdığı kitabı Təbrizdə “Şəhriyar və Azərbaycan 
dilində əsərləri” adı ilə çap etdirmişdir (9). 
Ədəbiyyat 
1.
Qasımlı Ü. Azərbaycan dilinin Şimal və Cənub təzahürləri ( sosiolinqvistik təhlil təcrübəsi), Bakı, 2007, 
120.s. 
2.
Məmmədli P. Hər iki tayın gerçək aynası – “Azərbaycan” dərgisi, Bakı, “Elm və təhsil” nəş., 2014, 240 s. 
3.
Albayraq R. Türklərin İranı , Bakı,
4.
Ale-Əhməd C. İran ziyalısı və türk dili problemi.- “Bakı-Təbriz” dər., 2006, N-2, s. 40-45. 
5.
Dünya Azərbaycanlılarının I Qurultayı, Bakı, 2001, 70 s. 
6.
İbrahimov M. Əsərləri, Bakı, IX c., “Yazıçı” nəş., 1982, 720 s. 
7.
Türk Devlet ve Toplulukları Dostluk, Kardeşlik ve İşbirliyi Kurultayı ( Komisyon rapor ve sonuç 
bildirileri), Ankara, 2006, 248 s. 
8.
Nərimanoğlu K.V. Azərbaycan dövlət dili siyasəti, Bakı, “Çinar-çap”, 2006, 257 s. 
9.
Şeyda Y.Şəhriyar və Azərbaycan dilində əsərləri, Təbriz, nəşre-Ərk, 1960, 640 s. 
MƏMMƏDƏLİ QIPÇAQ 
filologiya üzrə elmlər doktoru, professor 
Bakı Dövlət Universiteti
TÜRK DİLLƏRİNDƏ NİTQ HİSSƏLƏRİ PROBLEMİ 
Açar sözlər: 
nitq hissələri, türk dilləri, morfoloji əlamət, leksik-semantik meyar
Problems of parts of speech in Turkish languages 
One of the main problems of Turkish morphology is the problem of speech parts. Though there are 
hundreds of works devoted to this problem in Turkology linguistics, we can not say that this controversial 
issue of linguistics was solved in the grammar of Turkic languages. It should be noted that speech parts are a 
common language phenomenon. That's why many linguists consider speech parts to be language universal. 
There is typology in this respect in the world languages because there is some degree of reflection in the 
speeches. 
Keywords
: